פֿאָרווערטס׃ דאָס בוך "ייִדישלענדער" האָט צוויי פֿאַרשיידענע פּערזאָנען פֿונעם דערציילער. איינער איז אַ קינד, אַ ייִנגל, וועלכער איז פֿאַרכאַפּט און פֿאַרכּישופֿט דורך דער געשטאַלט פֿון זײַן מאַמען און דורך דעם בילד פֿונעם אַמאָליקן לעבן, וואָס זי פֿאַרקערפּערט און אַנטפּלעקט פֿאַר אים. און דערנאָך באַווײַזט זיך דער צווייטער העלד, אַן עלטערער בחור, וועלכער וויל זיך באַפֿרײַען פֿון איר כּישוף. זײַן באַגער צו ווערן אומאָפּהענגיק פֿון דער מאַמעס השפּעה ווערט וואָס ווײַטער אַלץ שטאַרקער. ער פֿאָרט קיין ישׂראל, דערנאָך קומט צוריק קיין אַמעריקע און ווערט אַ מיטגליד אין "חבֿורת שלום", און דאָס אַלץ האָט צו טאָן מיט זײַנע זוכענישן אויפֿן אייגענעם וועג. די ערשטע פֿראַגע איז וועגן דער געשטאַלט פֿונעם קינד, וואָס באַקענט זיך מיט דער וועלט פֿון די גדולים אין דער ייִדישער קולטור, דירעקט אָדער אומדירעקט, דורך דער מאַמעס דערציילונגען. וואָס האַלט איר איצט וועגן אָט דער וועלט?

ראָסקעס׃ איז לאָמיר אָנהייבן מיט מײַן מאַמען און איר רעפּערטואַר, ווי איך קוק אויף דעם הײַנט. אַז איך האָב איבערגעלייענט דאָס בוך שוין ווי אַ פֿאַרטיקע זאַך, האָב איך זיך געכאַפּט, אַז פֿאַקטיש האָב איך אָנגעשריבן דרײַ ביכער פֿון פֿאַרשיידענע מינים. דער ערשטער טייל איז אַ ראָמאַנס, אַן אַוואַנטורע. דער געאָגראַפֿישער פֿאַרנעם איז די גאַנצע וועלט — די גאַנצע ייִדיש־וועלט, און נישט נאָר אין רוים, נאָר אויך אין צײַט. ווען די מאַמע פֿלעגט דערציילן, האָט מען קיין מאָל נישט געוווּסט, אין וועלכער צײַט מען געפֿינט זיך. עס הייבט זיך תּמיד אָן אין דער איצטיקער צײַט, און דאָס דערמאָנט איר אָן עפּעס, וואָס איז געשען, ווען זי איז געווען אַכצן יאָר אַלט, און דערנאָך דערמאָנט זי זיך אין די צוואַנציקער יאָרן, און עס איז "אין מוקדם ומאוחר". און דו זיצסט און טאָרסט נישט איבעררײַסן, דער עיקר איז, אַז מע טאָר ניט איבעררײַסן אין מיטן די רייד.

דאָס זײַנען געווען מעשׂיות פֿון ליבעס און פֿאַרראַטן, ממש אַ שפּאַנענדיקער ראָמאַן. אין פֿאַרגלײַך מיט דעם, וואָס איך האָב געלערנט אין שול, איז דאָס געווען אָן אַן ערך אינטערעסאַנטער! ווען איך בין געווען פֿאַרקילט, אָדער עס האָט אויסגעזען, חלילה, אַז איך בין פֿאַרקילט, פֿלעג איך בלײַבן אין דער היים און הערן אירע מעשׂיות. איך האָב פֿאַרפֿעלט אָן אַ שיעור שולטעג!

דער ערשטער טייל פֿונעם בוך איז דער "העכסט־שפּאַנענדיקער ראָמאַן", עפּיזאָדן פֿון איר לעבן, וואָס האָבן געאָטעמט אַזוי ווי זיי וואָלטן נעכטן געשען. דער עיקר, איז געווען דער פּאַטאָס פֿון איר דערציילן. איך האָב סוף־כּל־סוף פֿאַרשטאַנען, אַז איך קאָן ניט איבערגעבן די עמאָציע, וואָס ליגט הינטער דער דערציילונג. פֿאַקטיש האָט זיך עס מיר אײַנגעגעבן בלויז אין איין קאַפּיטל איבערצוגעבן דעם לייענער דעם ריטעם און דעם פּאַטאָס פֿון איר דערציילן. דאָס איז דער קאַפּיטל "קייפּ־קאָד", אַ מאָנאָלאָג אָן אויפֿהער, אַן אַסאָציאַטיווער שטראָם פֿון איר ריידן. און די לאָגיק פֿון דער נאַראַציע איז דער אינעווייניקסטער גאַנג פֿון איר טראַכטן און אירע געפֿילן. אין אַלע אַנדערע פֿאַלן האָב איך געמוזט שאַפֿן אַ נאָוועלע, לויט אַ סיפּור־המעשׂה, מער קאָנדענסירט און אַ סך לאָגישער, איידער דער אופֿן פֿון איר דערציילן.

דער מיטלסטער טייל איז אַ בילדונגס־ראָמאַן, וווּ איך געפֿין אַן אייגענע שפּראַך. איך פּראָביר ווערן אַליין אַ שרײַבער און איך פֿאַרליב זיך אין ייִדיש. איך פֿיר אַן אומדירעקטע ליבע מיט מײַן מאַמען דורך ייִדיש, ווײַל נאָר אויף אַזאַ אופֿן קען איך איר אימפּאָנירן. דער דאָזיקער טייל האָט צו טאָן מיט דערציִונג, מיט מײַנע לערערס. איך לערן זיך אויס די ייִדישע גראַמאַטיק לויטן ווײַנרײַכס לערנבוך: כאָטש איך האָב געענדיקט אַ ייִדישע שול, האָב איך ניט געקענט צונויפֿשטעלן אַ ריכטיקן זאַץ, ווײַל מען האָט אונדז ניט געלערנט קיין גראַמאַטישע כּללים.

איך בין באַזונדערס שטאָלץ מיט דעם קאַפּיטל, וווּ איך באַשרײַב דעם ליטעראַרישן סאַלאָן. כ׳האָב אַלע מאָל געוווּסט, אַז איך מוז באַשרײַבן דעם סאַלאָן, ווײַל דאָס האָט אויף מיר געמאַכט דעם שטאַרקסטן רושם. די בעסטע שרײַבערס פֿלעגן זיך צוזאַמענקומען בײַ אונדז אין שטוב, און אַלע האָבן זיך געקוואַפּעט צו דעם, מען זאָל זיי פֿאַרבעטן! מײַן מאַמע האָט געקאָנט באַליידיקן מענטשן און זיי וויי טאָן מיט דעם, וואָס זי האָט זיי נישט פֿאַרבעטן צו דעם סאַלאָן! דער צוזאַמענשטעל פֿון די מענטשן׃ אונדזערע לערערס, די היגע משׂכּילים — שלמה ווײַסמאַן, וועלכער האָט איבערגעזעצט פֿון גריכיש אויף העברעיִש, און שמשון דונסקי, אַן עילוי פֿון דער איישישאָקער ישיבֿה, יהודה עלבערג און רחל קאָרן; עס זײַנען געווען צוויי דורות פֿון ייִדישע שרײַבערס, און איך האָב געוואָלט זײַן דער דריטער דור. און ווער עס איז געקומען צו גאַסט, איז אויך געווען פֿאַרבעטן; אַזוי האָב איך זיך באַקענט מיט סוצקעווערן און חיים גראַדע. מען האָט געוווּסט, אַז כאָטש מיר זײַנען געווען אַ פּראָווינץ־שטאָט, זײַנען מיר פֿאָרט געווען אַן אַדרעס!

ביזן הײַנטיקן טאָג קען איך ניט שלום מאַכן מיט דעם געדאַנק, אַז ייִדיש איז אַ "מינאָרע קולטור". פֿאַרקערט, מען האָט געמוזט אַרבעטן אויף זיך, כּדי אָנצוקומען אין די דאָזיקע הויכע פֿענצטער. איך האָב פֿאַרשטאַנען, אַז דאָס איז אַ רײַכע קולטור, ניט מינערווערטיק לגבי אַנדערע. מיר זײַנען געווען אַ וועלט־צענטער פֿאַר ייִדיש, געקניפּט און געבונדן מיט אַלע אַנדערע וועלט־צענטערס. שמואל ראָזשאַנסקי איז געקומען פֿון בוענאָס־אײַרעס צו פֿאַרקויפֿן זײַנע "מוסטערווערק פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור".

מײַנע עלטערן האָבן אויסגעשריבן אַלע ייִדישע צײַטשריפֿטן, ניט געקוקט אויף זייער אידעאָלאָגישער ריכטונג (אַ חוץ די קאָמוניסטישע צײַטונגען, די "וואָכנבלאַט" פֿון טאָראָנטאָ און די "מאָרגן־פֿרײַהייט"). מײַן מאַמע האָט געלייענט דעם "פֿאָרווערטס", כאָטש מײַן טאַטע האָט עס געהאַלטן פֿאַר אַ ביליקע צײַטונג; מיר האָבן געלייענט דעם "טאָג" און דעם "מאָרגן־זשורנאַל" (שפּעטער דעם "טאָג־מאָרגן־זשורנאַל"), און דעם "קענעדער אָדלער". מיר האָבן באַקומען עטלעכע ייִדישע צײַטונגען אַלע טאָג. וועמען וואָלט עס געקענט אײַנפֿאַלן, אַז דאָס איז אַ "מינאָרע קולטור"? אַלץ איז דאָ געווען, ס׳האָט זיך געטאָן, און מיט חלוקי־דעות — ס׳איז געווען לעבעדיק!

די ערשטע אַנטוישונג איז שוין געשען צו זעכצן יאָר, ווען עס האָט זיך אָנגעהויבן דער "יוגנטרוף". פֿון איין זײַט, האָט זיך דער עלטערער דור אָנגעכאַפּט אין אונדז, אַז מיר׳ן ברענגען די ישועה. אַלע האָבן וועגן אונדז געשריבן. פֿון דער אַנדערער זייט, זײַנען דאָס געווען דער לעצטער דור ייִדישיסטן, וואָס האָבן זייער געגלייבט אין ייִדיש, אָבער זיי האָבן ניט געגלייבט אין אונדז! אונדזערע לערערס בפֿרט האָבן נישט געגלייבט, אַז פֿון אונדז וועט עפּעס ווערן. אינעם עלטער פֿון פֿופֿצן־זעכצן יאָר קאָן מען שוין דערשפּירן דעם ריס צווישן דעם, וואָס זיי זאָגן און דעם, וואָס זיי מיינען אויף אַן אמת. זיי זאָגן, אַז זיי זײַנען שטאָלץ און זיי פֿרייען זיך, אָבער מיינען מיינען זיי, אַז נאָך זיי וועט קומען דער מבול; איר וועט שוין צו קיין זאַך נישט דערגרייכן.

ווען עס האָט זיך אָנגעהויבן דער "יוגנטרוף", און איך האָב אָנגעהויבן פֿאָרן קיין ניו־יאָרק, האָב איך זיך געטראָפֿן פֿריִער מיט מרדכי שעכטערן און דערנאָך — ווי איך באַשרײַב אינעם בוך — מיט מאַקס ווײַנרײַכן. און דער גרויסער חילוק צווישן זיי און אַלע אַנדערע ייִדישיסטן, כּלל־טוערס און פּעדאַגאָגן, איז געווען זייער אַ תּוכיקער׃ זיי האָבן יאָ געגלייבט, אַז עס וועט זײַן אַ נאָכוווּקס, אַז אויב מירן אַרבעטן אויף זיך, קען פֿון אונדז דווקא עפּעס יאָ ווערן. אַלע אַנדערע האָבן נאָר געפּריידיקט, אָבער אין טיפֿן האַרצן האָבן זיי אין אונדז בפּועל־ממש ניט געגלויבט. אַז איך טראַכט הײַנט וועגן זיך — איך בין ערשט געוואָרן זעכציק יאָר אַלט — ווייס איך ניט, אויב איך וואָלט געקאָנט גיין אויף אַ קאָנפֿערענץ, אויסהערן אַ יונגן בחור פֿון זעכצן יאָר, צוקומען צו אים און אים זאָגן דאָס, וואָס מאַקס ווײַנרײַך האָט מיר דעמאָלט געזאָגט. איך ווייס ניט, צי איך האָב אַזאַ שטאַרקן גלויבן.

דאָס איז געווען דער ערשטער פּסיכאָלאָגישער ריס, דער דורות־ריס, וואָס איך האָב איבערגעלעבט. מיר איז געווען קלאָר, אַז וויפֿל איך זאָל ניט קענען, וועל איך אין זייערע אויגן נישט זײַן אַן אויטענטישער קולטור־טרעגער. איז אפֿשר דערפֿאַר האָב איך שוין דעמאָלט געמוזט געפֿינען אַן אייגענעם דרך. זיי זײַנען ניט שולדיק, וואָס אַלע אינסטיטוציעס זײַנען אונטערגעגאַנגען. זיי האָבן אויפֿגעבויט אַ טאָג־פּרעסע, אַ שול־סיסטעם, טעאַטער, ביכער־וועזן. איך האָב געקענט אַלע גדולים, אָבער איך האָב אויך געזען דעם אונטערגאַנג פֿון דער גאַנצער קולטור. ייִדיש האָט געלעבט ווי אַ וועלט־קולטור, און צוביסלעך האָב איך געזען, איינס נאָכאַנאַנד, ווי אירע אינסטיטוציעס זײַנען אונטערגעגאַנגען.

איין מאָל זײַנען טאַטע־מעמע געפֿאָרן מיט מיר קיין ניו־יאָרק, און זיי האָבן אָפּגערעדט צו טרעפֿן זיך מיט יעקבֿ גלאַטשטיין אין "אַטראַן־הויז". גלאַטשטיין האָט אונדז געטראָפֿן בײַם אַרײַנגאַנג און געזאָגט: "לאָמיר אַראָפּגיין אין קאַפֿעטעריע". דאָרט איז געווען אַ טריפֿה, אָבער אַ גוטע "כּשר־סטײַל" קאַפֿעטעריע. די איינציקע זאַך וואָס איז מיר געבליבן אין זכּרון פֿונעם גאַנצן באַזוך איז דאָס, ווי אַזוי דער באַלעבאָס פֿון דער קאַפֿעטעריע האָט אויפֿגענומען גלאַטשטיינען, מיט וואָס פֿאַר אַ פּיעטעט עס האָט זיך אַ פּשוטער ייִד באַצויגן צו יעקבֿ גלאַטשטיין. דאָס איז אַ ליטעראַטור, וואָס האָט אַ כּוח! ביז אַהער גייט דער צווייטער טייל פֿונעם בוך.

דער דריטער טייל באַשרײַבט דאָס אַוועקפֿאָרן פֿון דער היים און דאָס ווערן זעלבשטענדיק. איך פֿאָר, און דער וועג פֿירט מיך. ס׳ענדיקט זיך דער בילדונגס־ראָמאַן און עס הייבט זיך אָן אַ רײַזע־ראָמאַן, דאָס זוכן די שפּורן פֿונעם אַמאָל. איך בין אָנגעקומען קיין ישׂראל, און איצט האָב איך אַ ביסל חרטה, וואָס איך האָב נישט מער געשריבן וועגן ישׂראל. איך האָב בכלל ניט באַשריבן מײַנע טרעפֿונגען מיטן "יונג־ישׂראל", וואָס איז געווען זייער אַ וויכטיקער מאָמענט. איך האָב שוין געוווּסט וועגן זיי, און איך האָב אָנגעקלונגען משה יונגמאַנען, זיך פֿאָרגעשטעלט, און געזאָגט׃ "איך קום צו פֿאָרן, איך וויל זיך טרעפֿן מיטן ‘יונג ישׂראל’." האָט ער פֿאַררופֿן די גאַנצע גרופּע בײַ זיך אין שטוב, וואָס זיי האָבן שוין יאָרן נישט געהאַט זיך געטראָפֿן׃ צבֿי אײַזנמאַן, יאָסל בירשטיין, יונגמאַן אַליין, און זיי האָבן זיך זייער געפֿרייט, ווײַל זיי האָבן זיך געשפּיגלט אין מיר — זיי האָבן געזען אין "יוגנטרוף" דאָס, וואָס זיי האָבן פּראָבירט אויפֿצוטאָן מיט יאָרן פֿריִער. און איך האָב זיך געפֿרייט מיט זיי, ווײַל רעלאַטיוו צו אַנדערע ייִדישע שרײַבערס זײַנען זיי דאָך געווען גאַנץ יונג. און עס איז אַפֿילו געווען איינער, וואָס ער איז פּרינציפּיעל נישט געקומען, און דאָס איז מיר דווקא זייער געפֿעלן געוואָרן. אבֿרהם רינצלער, דער סאַמע מאָדערניסטישסטער צווישן זיי, האָט זיך מער נישט געמישט מיט זיי. איך האָב געמוזט אים באַזוכן באַזונדער.

דאָ האָב איך געזען דעם ייִנגסטן דור ייִדישע שרײַבערס אין דער וועלט (איך האָב נישט געוווּסט וועגן "סאָוועטיש היימלאַנד", וועגן אָנקומען קיין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד האָט נאָך קיינער נישט געחלומט). איך געדענק די טרעפֿונג מיט יאָסל בירשטיין, וואָס ער איז געווען גאַנץ ציניש לגבי מיר און לגבי דעם גאַנצן פּרוּוו אויפֿצולעבן ייִדיש. אָבער ער האָט אונדז דערציילט, אַז גאָר לעצטנס האָט ער זיך גענומען צוריק צו ייִדיש. פֿאַרוואָס? ווײַל ער האָט זיך אַריבערגעקליבן אין נצרת־עילית, און דאָרטן האָבן געלעבט אָן אַ שיעור רומענישע ייִדן, און זיי האָבן גערעדט צווישן זיך ייִדיש. פּלוצעם האָט זיך אויפֿגעוועקט אין אים ייִדיש ווי אַ ריידשפּראַך, און ער האָט זיך גענומען ווידער שרײַבן ייִדיש. האָב איך פֿאַרשטאַנען, אַז דאָס איז אַן אָרגאַנישער פּראָצעס, אָבער אויף דעם פֿאָדערט זיך אַ פֿאָלק. מען דאַרף האָבן אַ לעבעדיק פֿאָלק, קאָמפּאַקטע מאַסן.

דער ראָמאַן מיט ייִדיש האָט זיך אָנגעהויבן פֿון דאָס נײַ. ערשטנס, צוליב "יונג־ישׂראל", צווייטנס, ווײַל איך בין געוואָרן אַן אָפֿטער באַזוכער בײַ סוצקעווערן. גיין צו סוצקעווערן איז געווען עלעהיי מע גייט צו י. ל. פּרץ. נישט ווײַל ער איז "די גאָלדענע קייט", נאָר ווײַל ער איז אַן אַריסטאָקראַט. און פּונקט ווי אַלע באַשרײַבן אין זייערע זכרונות, ווי זיי זײַנען געגאַנגען צו פּרצן, גענוי אַזוי האָב איך זיך געפֿילט, גייענדיק צו סוצקעווערן. מע קומט אַרײַן, און מען איז אַרומגערינגלט מיט שאַגאַלס בילדער, און מע שפּירט, אַז דאָס איז דער היכל פֿון ייִדיש.

דער דריטער מענטש, וואָס האָט אויף מיר געהאַט אַ גרויסע השפּעה, איז לייב ראָכמאַן. איך האָב אַזאַ מין מענטש נאָך אין מײַן לעבן ניט געטראָפֿן. אפֿשר אויך ווײַל ער האָט געטראָגן מײַן טאַטנס נאָמען. דער טאַטע האָט אָבער קיין מאָל ניט גערעדט מיט מיר אַזוי אינטים און אויף אַזאַ דערוואַקסענעם אופֿן ווי ראָכמאַן. מיר האָבן גערעדט וועגן תּוך־זאַכן, וועגן קיום פֿונעם ייִדישן פֿאָלק, וועגן חורבן. איך בין אָנגעקומען צו ראָכמאַנען אַ פּאָר וואָכן נאָך דער זעקס־טאָגיקער מלחמה. ער איז געווען דער "פֿאָרווערטס"-קאָרעספּאָנדענט אַלע יאָרן, און ער פֿלעגט איין אָדער צוויי מאָל אַ וואָך שיקן זײַנע קאָרעספּאָנדענצן, און אַ חוץ דעם האָט ער רעדאַקטירט די נײַעס אויף די ייִדישע אוידיציעס.

בײַ אים איז געווען אַ ליטעראַרישער סאַלאָן, דער היפּוך פֿון מײַן מאַמעס, ממש טאָג און נאַכט. דער מאַמעס סאַלאָן איז געווען זייער אַ פֿײַנשמעקערישער, זי האָט גענוי באַשטימט ווער, ווען, און וווּ. אַלץ איז געווען זייער פֿאָרמעל, און איין מאָל אין אַ נאָווינע. בײַ ראָכמאַנען איז דער סאַלאָן געווען אַלע טאָג. עס איז געווען אַן אָפֿענע טיר, און מען האָט נישט געוווּסט, ווער עס וועט אַרײַן. די גאַנצע ייִדיש־רעדנדיקע, די העברעיִש־רעדנדיקע, און די פֿראַנצויזיש־רעדנדיקע אינטעליגענץ איז געקומען. און איך האָב אָנגעהויבן ברענגען אַלע מײַנע ענגליש־רעדנדיקע פֿרײַנד. ער האָט געוואָלט זיך זען מיט זיי, און אײַנטענהן מיט זיי, פֿירן וויכּוחים מיט זיי.

ייִדיש האָט דאָרטן געלעבט אויף גאַנץ אַן אַנדערן אופֿן. ס׳האָט געלעבט אָרגאַניש. ראָכמאַן איז געקומען פֿון אַ חסידישער היים, און דאָס איז געווען דער היפּוך פֿון סוצקעווער דעם ליטוואַק און די הויכע פֿענצטער. ראָכמאַן האָט געפּראַוועט טיש ממש ווי אַ רבי. ער פֿלעגט זיצן אויבן־אָן, אַ מאָל אין זײַן שלאָף־כאַלאַט, מיט זיינע צעבושעוועטע האָר, און מענטשן פֿלעגן אַרײַנקומען פֿון דער גאַנצער וועלט. אַלע שרײַבערס פֿון ניו־יאָרק פֿלעגן קומען צו גאַסט, אַלע פֿרײַנד זײַנע פֿון פּאַריז, אויך ייִדישע שרײַבערס פֿון גאַנץ ישׂראל. אַלע ייִנגערע שרײַבערס — דאָרטן האָב איך זיך באַקענט מיט אהרן אַפּלפֿעלד, וואָס ער האָט זיך ממש געהאָדעוועט בײַ ראָכמאַנען. מען האָט קיין מאָל נישט געוווּסט, אויף וועלכער שפּראַך מע׳ט רעדן׃ אַ מאָל ייִדיש, אַ מאָל העברעיִש, אַ מאָל פֿראַנצייזיש. פּויליש האָט מען אָבער נישט גערעדט.

דאָס איז געווען אַן אַנדער מוסטער פֿון דער ייִדישער קולטור, וווּ ס׳איז אָנגעגאַנגען אַן עקזיסטענציעלער קאַמף. ראָכמאַן האָט געקעמפֿט פֿאַרן קיום פֿון פֿאָלק. דאָס זײַנען געווען די 1960ער יאָרן, און ער האָט מורא געהאַט, אַז מיר׳ן נאָך אַ מאָל פֿאַרלירן די בעסטע יוגנט, וואָס וועט אַוועקגיין קעמפֿן פֿאַר פֿרעמדע צילן, אַנשטאָט זיך מוסר־נפֿש זײַן פֿאַרן אייגענעם לאַנד און דעם אייגענעם פֿאָלק. און ער האָט מיך גענומען אין די הענט אַרײַן, און ער האָט מיך געמאַכט פֿאַר אַ ציוניסט. פֿריִער בין איך געווען זייער קיל, אַפֿילו גאַנץ קריטיש לגבי ישׂראל, צוליב ייִדיש, פֿאַרשטייט זיך, און אפֿשר ווײַל די פֿאָלקסשול איז געווען אַ ציוניסטישע שול, און איך האָב געוואָלט זיך אָפּטרייסלען פֿון דער אָפֿיציעלער אידעאָלאָגיע. איך האָב זיך געהאַלטן פֿאַר אַ קאָסמאָפּאָליט. אין משך פֿון אָט דעם יאָר האָט ער מיך אין גאַנצן איבערגעוווּנען. ייִדיש איז פֿאַר אים נישט געווען אַ ציל פֿאַר זיך, נאָר בלויז אַ מיטל אויף צו דערגרייכן אָט דעם העכערן ציל. און אפֿשר האָט עס מיר אויך אימפּאָנירט, ווײַל מיר איז שוין נמאס געוואָרן ייִדיש פֿאַר ייִדיש און צוליב ייִדיש, ווײַל ס׳האָט זיך שוין אויסגעשפּילט די זאַך. אָבער ייִדיש לשם עפּעס אַנדערש, לשם נאַציאָנאַלן קיום, דאָס האָט צו מיר גערעדט.

און אַז איך בין צוריקגעפֿאָרן צו ענדיקן מײַנע לימודים אין בראַנדײַס־אוניווערסיטעט, בין איך שוין מער נישט געווען דער זעלבער מענטש. איך האָב שוין אָנגעהויבן זוכן עפּעס אַנדערש אין לעבן. קודם־כּל, האָב איך אָנגעהויבן זוכן אַ קהילה, אַן אָנגעהעריקייט. איך האָב פֿאַרשטאַנען, אַז דורך ייִדיש וועל איך דאָס שוין ניט קענען דערגרייכן, ווײַל מיר זײַנען אָרעם, און ס׳איז שוין במילא מער־ווייניקער אויסגעשפּילט, און אַזוי האָב איך געפֿונען "חבֿורת־שלום". תּוך שלא לשמה בא לשמה׃ איך האָב ניט געזוכט קיין רעליגיעזע גרופּע (כאָטש איך האָב יאָ געזוכט, האָב איך ניט געקענט מודה זײַן בײַ זיך, ווײַל איך בין געווען אַ וועלטלעכער מענטש). און אַזוי, ווילנדיק־נישט־ווילנדיק, האָב איך געפֿונען אַ רעליגיעזע קהילה. באַלד בין איך נישט געוואָרן קיין גלויביקער, אָבער כ׳בין אַרײַן אין שוווּנג פֿון אָט דעם קאָמונאַלן לעבן. דאָס איז געוואָרן דער במקום צו ישׂראל.

ס׳איז געבליבן די פֿראַגע, וואָס טוט מען מיט ייִדיש? איך בין געוואָרן דער אָפֿיציעלער פֿאָרשטייער פֿון ייִדיש, פֿון מיזרח־אייראָפּע און פֿון חסידות אין דער גרופּע. וואָס שייך רעליגיע און הלכה, האָב איך געמוזט זיך אַלץ אויסלערנען. אין דער פֿאָלקסשול האָט מען מיט אונדז איין מאָל אַ וואָך, פֿרײַטיק, אַ שעה צײַט, געלערנט סדור; טאָמער, חלילה, מיר׳ן אַ מאָל אַרײַנגיין אין שיל, זאָלן מיר ניט זײַן טאָטאַלע עם־הארצים. די פֿאָלקסשול האָט אונדז ניט צוגעגרייט צו בר־מיצווה. לערער דונסקי איז געווען סקעפּטיש לגבי דער חבֿורה, ווײַל ער איז געווען אַ ליטוואַק, אָבער שלמה ווײַסמאַן האָט פֿאַרשטאַנען, אַז חסידות איז בײַ אונדז יוגנט אַ בונטאַרישע זאַך.

דורך דער דאָזיקער חבֿורה האָט זיך אָנגעהויבן אין גאַנצן אַ נײַער אופֿן פֿון לעבן, וווּ ייִדיש האָט געשפּילט בלויז אַ סימבאָלישע ראָלע. אָבער דעמאָלט האָט זיך אָנגעהויבן מײַן אַקאַדעמישע קאַריערע, ווען איך האָב באַשלאָסן, אַז איך לערן זיך אויף אַ דאָקטאָראַט אין דער ייִדישער ליטעראַטור. אין יענע יאָרן פֿלעג איך שרײַבן וויסנשאַפֿטלעכע אַרבעטן, דער עיקרשט אויף ייִדיש. איך האָב אויסגעאַרבעט אַן אייגענעם סטיל אויף ייִדיש. אַ סך האָב איך צו פֿאַרדאַנקען מרדכי שעכטערן, וואָס ביזן לעצטן טאָג פֿלעג ער פֿאַרבעסערן מײַנע אַרבעטן.

אַ דאַנק סוצקעווערן, האָב איך געהאַט וווּ זיך צו דרוקן און פֿאַר וועמען. די ערשטע יאָרן פֿלעג איך אַליין צושטעלן די סחורה, שפּעטער פֿלעגט קלינגען דער טעלעפֿאָן, זיבן אַ זייגער אין דער פֿרי, דאָס איז געווען סוצקעווער פֿון תּל־אָבֿיבֿ׃ עס גרייט זיך אַ נײַער נומער און עס פֿעלט מאַטעריאַל, און איך מוז צושטעלן עפּעס פֿאַרן קומעדיקן נומער. ניט פֿריִער און ניט שפּעטער איז געשען, איך זאָל אַלץ איבערלאָזן און זיך אַוועקזעצן שרײַבן, ווײַל ווען סוצקעווער הייסט, מוז מען פֿאָלגן. און זיי האַלט איך פֿאַר מײַנע סאַמע בעסטע אַרבעטן.

פֿאַר וואָס איז דאָס שרײַבן אויף ייִדיש געווען וויכטיק? ווײַל וואָס מער איך האָב זיך פֿאַרטיפֿט אין דער אַקאַדעמיע, אין דער אידעאָלאָגיע און אינעם וואָקאַבולאַר פֿון ליטעראַטור־וויסנשאַפֿט, אַלץ מער האָב איך זיך דערווײַטערט פֿון דער קולטור גופֿא. און דאָס שרײַבן פֿאַר "די גאָלדענע קייט" איז געווען אַ מין קאָנטראָל, צי קען איך נאָך אויסטײַטשן דאָס, וואָס איך שרײַב, אויף ייִדיש, אין די טערמינען פֿון דער ייִדישער שפּראַך גופֿא, צי קען עס זײַן פֿאַרשטענדלעך פֿאַר אַן אינטעליגענטן ייִדיש־לייענער? און כּל־זמן איך קען עס נאָך טאָן, בין איך ניט קיין פֿאַרקויפֿטע נשמה.

פֿאָרווערטס: איר האָט אַ מאָל דערמאָנט, אַז אײַער בוך האָט, צוערשט, געדאַרפֿט האָבן אַן אַנדער נאָמען, און דערנאָך האָט איר באַשלאָסן אים צו בײַטן.

ראָסקעס׃ דעם ערשטן נוסח האָב איך אָנגעשריבן אין משך פֿון צוויי יאָר. איך האָב אָנגעהויבן שרײַבן אויף מאָרגן נאָך דער שבֿעה נאָך דער מאַמען. כּל־זמן איך האָב געשריבן דאָס בוך, האָט זי נאָך געלעבט. זי האָט אויף מיר געהאַט אַ גוואַלדיקע השפּעה. איך קען זאָגן, בלי־גוזמא, אַז זי איז געווען דער סאַמע אינטערעסאַנטסטער מענטש וואָס איך האָב געקענט. ווען איך וואָלט געווען אַ גרויסער שרײַבער, וואָלט איך ערשט דעמאָלט געקענט פֿון איר מאַכן אַן עכטע געשטאַלט!

דער טיטל איז געווען "דער לעצטער ייִדישער ראָמאַן". מיר איז עס זייער שטאַרק געפֿעלן געוואָרן, ווײַל ס׳איז נישט קיין ראָמאַן, און ס׳איז נישט אויף ייִדיש, און ס׳איז נישט דער לעצטער — איך האָב געטראַכט, אוי, דאָס איז אַזוי קלוג! צוויי יאָר געאַרבעט, געענדיקט דעם ערשטן נוסח. דערנאָך האָב איך דעם כּתבֿ־יד געגעבן אויף מבֿינות צו אַ פּראָפֿעסיאָנעלער רעדאַקטאָרין. און זי האָט מיר געזאָגט אַ דעה, אַז פֿאַקטיש האָב איך אָנגעשריבן צוויי פֿאַרשיידענע ווערק׃ איינס איז אַן אויטאָביאָגראַפֿיע, און דאָס צווייטע איז אַ בוך זכרונות. דאָס זײַנען צוויי פֿאַרשיידענע זשאַנערס, און מען קאָן זיי נישט צוזאַמענמישן, ווײַל עס שאַפֿט זיך אַ מין שעטנז.

צום סוף האָב איך זי געפֿרעגט׃ "זאָג מיר דעם אמת, וואָס וואָלסטו אויסגעקליבן פֿון די צוויי ווערק?" האָט זי אַזוי געזאָגט׃ "דײַן מאַמע איז געווען זייער אַן אינטערעסאַנטע פּערזענלעכקייט, אַן איינמאָליקע דערשײַנונג. וואָס שייך דער מעשׂה פֿון אַ יונגן בחור, וואָס קען ניט אויסשפּילן זײַנע ליבעס מיט פֿרויען, ווײַל ער איז צו שטאַרק צוגעבונדן צו זײַן מאַמען, דאָס האָט מען שוין אין דער ליטעראַטור מער ווי איין מאָל דערציילט." דאָס איז געווען אַ גרויסער קלאַפּ פֿאַר מײַן עגאָ, אָבער איך האָב זיך געכאַפּט, אַז זי איז גערעכט: מײַן מאַמע איז אַ מער אינטערעסאַנטער העלד איידער איך.

איך האָב אויסגעשניטן פֿערצן קאַפּיטלען און האָב זיך אַוועקגעזעצט איבערשרײַבן דאָס בוך, וואָס האָט געדויערט נאָך זעקס יאָר. ווען איך וואָלט עס אָנגעשריבן אויף ייִדיש, וואָלט עס געהייסן "דאָס מעשׂה־בוך פֿון איר לעבן", ווײַל ס׳איז שוין מער ניט געווען קיין ראָמאַן, נאָר אַ מעשׂה־בוך, געבויט אַרום אינדיווידועלע נאָוועלעס. דער דאָזיקער זשאַנער האָט זײַנע אייגענע כּללים, און עס פֿאָדערט אַ קינסטלערישע דיסציפּלין .

דער טיטל איז געקומען ערשט צום סוף, ווען איך האָב זיך געכאַפּט, אַז מער אַזאַ בוך וועל איך שוין ניט שרײַבן. אַנדערע האָבן שוין געקידנעפּט דאָס וואָרט "ייִדישלאַנד", און דאָס, וואָס זיי האָבן געמאַכט פֿון אים, געפֿעלט מיר נישט. ייִדישלאַנד איז ניט קיין ווירטועלע אָדער פּאָסט־נאַציאָנאַלע זאַך, און אויב עמעצער קען געבן אַ מאַפּע פֿון ייִדישלאַנד, דאָס בין איך. ווײַל איך בין דאָרט געבוירן און אויסגעהאָדעוועט געוואָרן, און איך טראָג דעם פּאַס מיט מיר ביזן הײַנטיקן טאָג! איך בין אַ בירגער פֿון ייִדישלאַנד. איך האָב אָבער באַשלאָסן, אַז עס מוז זײַן בלשון רבים, ווײַל איך גיי דאָ אַרויס פּרינציפּיעל קעגן דער עסענציאַליזאַציע פֿון ייִדיש!

יעדער מיינט, אַז ער האָט געכאַפּט ייִדיש פֿאַר דער באָרד׃ קלעזמער־מוזיק — דאָס איז ייִדישלאַנד! דער ייִדישער מאָדערניזם אין ניו־יאָרק — דאָס איז ייִדישלאַנד, אָדער דאָס, וואָס מען האָט געפֿונען אין דער אייגענער אידענטיטעט — דאָס איז ייִדישלאַנד! ניין, ייִדישלאַנד איז ניט איין שטח, דאָס איז אַ פּלוראַליסטישע קולטור, וואָס האָט זיך אַנטוויקלט במשך יאָרהונדערטער איבער עטלעכע קאָנטינענטן. איך האָב געהאַט די זכיה צו לעבן אין אַ פּאָר פּראָווינצן, און עס איז זייער וויכטיק, אַז דער לייענער זאָל פֿאַרשטיין, אַז עס זײַנען דאָ פֿאַרשיידענע ייִדיש־לאַנדשאַפֿטן.

ווי באַלד איך האָב דאָס באַשלאָסן, האָט זיך אַלץ געביטן. איך האָב באַשטימט, אַז איך וועל אָנהייבן מיט אַ מאַפּע, און אַז ליטע וועט דאָ פֿאַרנעמען דעם אויבנאָן. פֿאַקטיש איז דאָס אַ בוך וועגן איין שבֿט, ליטוואַקעס. אַז מען הייבט אָן לייענען דאָס בוך פֿון סוף, פֿון די ביאָגראַפֿיעס, זעט מען, אַז דרײַ פֿערטל ביאָגראַפֿיעס זײַנען ייִדן פֿון דער ליטע. דאָס איז געווען די סבֿיבֿה, אין וועלכער איך בין אויסגעוואַקסן. ליטוואַקעס האָבן אַ שלעכטן נאָמען, אָבער נישט אַלע זײַנען זיי געווען אָדער צלם־קעפּ, אָדער פּרושים. זיי האָבן געפֿירט ראָמאַנען, געזונגען וויציקע לידער — ס׳האָט זיך געטאָן און געשפּרודלט מיט לעבן אין דער ליטע!

פֿאָרווערטס: איר האָט איבערגעלעבט די ירידה פֿון דער ייִדיש־קולטור און געפֿונען אַן אויסוועג פֿאַר זיך. אָבער די קולטור שטאַרבט ניט אויס מיטן אַוועקגיין פֿון אירע טוער און אינסטיטוציעס, זי לעבט ווײַטער אינעם זכּרון און אינעם כּוח־הדמיון. אין וועלכע גלגולים לעבט הײַנט די וועלטלעכע ייִדישע קולטור, דאָס ייִדישלאַנד, וואָס איר באַשרײַבט אין אײַער בוך? וואָס פֿאַר אַ המשך קאָן זי האָבן?

ראָסקעס׃ דער ענטפֿער איז אַ פּשוטער׃ דער המשך פֿונעם ייִדישלאַנד איז דאָס ייִדישע לאַנד אַליין. עס איז מדינת־ישׂראל, ווײַל דאָרטן איז דאָ אַ פֿאָלק, וואָס לעבט זיך אויס אויף אַ וועלטלעכן אופֿן. די רעליגיעזע קולטור איז אַוודאי אויך דאָ, אָבער אויב עס איז פֿאַראַן אַ ייִדישע וועלטלעכע קולטור, איז זי אין ישׂראל. אַלץ, וואָס איך באַשרײַב — די קאַבאַרעטן, טעאַטער, דרוקוועזן, שולוועזן — די אַלע אינסטיטוציעס לעבן ווײַטער. דאָס איז דער המשך. ייִדיש שפּילט דאָרט, ווי מיר ווייסן, זייער אַ קנאַפּע ראָלע, אָבער עס קאָן אפֿשר שפּילן אַ גרעסערע ראָלע ווי פֿריִער. דאָרטן, ווי אומעטום, זוכן מענטשן זייער אידענטיטעט. מען האָט צוגעגנבֿעט בײַ זיי זייער נאָמען, זייער עבֿר, זייער באָבע־זיידע. הײַנט, ווען מען פֿאָרט אין אַן אויטאָבוס אין ישׂראל, פֿילט מען, אַז מען לעבט אין אַ מאָנאָלאָג פֿון שלום־עליכם. ווען מען הערט זיך צו צו דעם ריטעם פֿון דער שפּראַך, הערט מען דעם קלאַנג פֿון ייִדיש. דאָס איז, וווּ איך זע, דעם איינציקן המשך פֿון דער וועלט און דער קולטור.

פֿאָרווערטס: וועלכע טראַדיציעס, זשאַנערס, סטילן פֿון דער ייִדישער קולטור האָבן אַ גרעסערן פּאָטענציאַל צו פֿאַרבלײַבן אין אָט דעם המשך? ווער רעדט בעסער צו דער צוקונפֿט, צו דעם איצטיקן יונגן דור?

ראָסקעס׃ דער בלײַביקסטער בלײַבט נאָך אַלץ שלום־עליכם. איך האַלט, אַז ער איז אונדזער גרעסטער מאָדערניסט, אַז ער האָט געכאַפּט דעם שניט פֿון ייִדישן לעבן. ערשט איצט, ווען העברעיִש איז געוואָרן אַ ריידשפּראַך און אַ פֿיל־פּנימדיקע ריידשפּראַך, קען מען איבערגיסן שלום־עליכמס ווערק אויף העברעיִש ווי עס דאַרף צו זײַן. ערשט איצט, אין דער אַזוי־גערופֿענער פּאָסט־ציוניסטישער תּקופֿה, ווען אַלע ווייסן, אַז מיר לעבן אין גלות, איז ער געוואָרן דער גלות־שרײַבער; דער גלות־שרײַבער, וואָס איז אַלע מאָל געווען פֿאַרבענקט נאָך דער היים. דאָס איז זײַן טעמע, גלות און בענקשאַפֿט. אַלע זײַנען פֿאַרטריבן פֿון דער היים, און אַלע בענקען אַהיים אויף פּסח. אַ מאָל גיט זיך אײַן, און אַ מאָל, נעבעך, גיט זיך נישט אײַן.

זײַן איינציקער יורש אין דער הײַנטיקער ליטעראַטור, יאָסל בירשטיין, האָט שטאַרק פֿאַרכאַפּט דעם העברעיִשן לייענער. בירשטיין איז אַ קלאַסיקער פֿונעם מאָדערניזם. מאַנגער, ווי מיר ווייסן, איז נאָך אַלץ זייער פּאָפּולער, און ער האָט צוויי פּנימער׃ דער מאַנגער פֿון די "מגילה־לידער" און דער פֿינצטערער, מאַקאַברישער מאַנגער, ווי חוה אַלבערשטיין פֿירט אים אויף. דער וואָס ס‘וועט נאָך מוזן וואַרטן, איז סוצקעווער. מען איז נאָך נישט גרייט זיך אָנצוטאָן כּוח, כּדי צו לייענען אים אין ייִדיש, אָדער אַפֿילו אין איברערזעצונג. סוצקעווער פֿאָדערט צו פֿיל מי, צו פֿיל דיסציפּלין, צו פֿיל דרך־ארץ צו זיך אַליין.