י.־ל. פּרץ ייִדישע שול אין לאָדזש אין 1946. די ערשטע פֿון לינקס איז מרים שמולעוויטש. די צווייטע איז כּרמלה שנײַדמאַן — איר טאַטע האָט יאָרן לאַנג געאַרבעט אין ציקאָ

געהערט אַז ס׳וועט גיין אַ פֿילם אין "וואָלטער ריד"־קינאָ אין לינקאָלן־צענטער, ווי אַ טייל פֿון ייִדישן פֿילם־פֿעסטיוואַל, האָב איך זיך שטאַרק דערפֿרייט. די פֿרייד איז געווען גרויס. ערשטנס, איז עס לאָדזש, געבורטשטאָט פֿון מײַנע עלטערן: די מאַמע — פֿון דער מרדכי גבאיס־גאַס, און דער טאַטע — פֿון דער זגערזשער, אין באַלוט. צווייטנס, רעדט זיך דאָ וועגן דער נאָך־מלחמהדיקער פּרץ־שול, וווּ איך האָב זיך געלערנט ייִדיש אַ קײַמא־לן פֿון נישט מער ווי אַ האַלב יאָר.

דער פֿילם־מײַסטער פֿון דעם דאָקומענטאַר הייסט סלאַוואָמיר גרונבערג, און דעם פֿילם האָט ער געמאַכט בשותּפֿות מיט גאָלדע טענצער. דאָ שילדערט מען אַ צוזאַמענטרעף פֿון די אַמאָליקע פּרצניקעס, שילער וואָס זײַנען געגאַנגען אין דער לאָדזשער ייִדישער שול א״נ פֿון אונדזער קלאַסיקער. די חבֿרה אַמאָליקע סטודענטן און סטודענטקעס געפֿינען זיך הײַנט צו טאָג צעזייט און צעשפּרייט, אייניקע אין ישׂראל, די אַנדערע אין קאַנאַדע און ס׳רעשט אין אַמעריקע. זייער צעשפּרייטקייט האָט געהאַט צו טאָן מיטן גירוש־פּוילן, סײַ אין די פֿופֿציקער און סײַ אין די זעכציקער יאָרן. זעט אויס, אַז מיר האָבן אָנגעטראָפֿן אויפֿן דעמאָלסטיקן פּרעזידענט גאָמולקאַן — אַ שׂונא־ישׂראל ווי אַלע ייִדן־האַסער.

די חבֿרה פּרצניקעס זײַנען שוין הײַנט אַליין באָבעס און זיידעס, אָבער זיי קענען בשום־אופֿן נישט פֿאַרגעסן זייערע קינדער־יאָרן אין לאָדזש נאָכן חורבן, זייער צוגעבונדקייט און פֿרײַנדשאַפֿט איינער צום אַנדערן. אָסור צי מ׳האָט עס געקענט פֿאַרגלײַכן צו שושן־פּורים, ווען די ייִדן זײַנען ניצול געוואָרן פֿון המנס לאַפּעס. איר האָט שוין באַדאַרפֿט זען די גרויסע פֿרייד, דעם ענטוזיאַזם און דאָס התלהבֿות, וואָלט מען דאָך געקענט מיינען, אַז דאָ טרעפֿן זיך ייִדישע ייִדן וואָס דערמאָנען זיך אין זייער ייִדישער דערציִונג און ייִדישער קולטור? אַ נעכטיקע וועטשערע. פּאַסירט האָט דערבײַ אַן אויסטערלישע זאַך. די חבֿרה רעדט אָן אויסנאַם בלויז פּויליש, קיין וואָרט נישט ייִדיש, נישט געקוקט וואָס זיי זײַנען געגאַנגען אין אַ ייִדישער שול אין לאָדזש נאָך דער מלחמה, ביז מ׳האָט זיי געהייסן פֿאַרנעמען זיך, אָן אַן אינקוויזיציע און אָן "פּראָטאָקאָלן". אַלע פֿאַרליבטע אין דער פּוילישער "פּראָשע-פּאַנאַ"־שפּראַך און פֿאַרקאָכט אין פּוילן גופֿא. זיי ווערן צעשמאָלצן ווען זיי רעדן וועגן לאָדזש, ווי די שטאָט וואָלט נאָך פּולסירט מיט ייִדיש לעבן. קוק איך אַזוי אויף דער חבֿרה ייִדישע פּאָליאַקן און שטוין. דאָס צעקושעניש, דאָס צעהאַלדזעניש, דאָס ליובע־ליבעניש קען נאָר פֿאַרבינדן עמעצן אָדער צום ייִדישן לאַנד, אָדער צו דער ייִדישער קולטור און ייִדישקייט. אָבער צו פּוילן? צום פֿאָלק וואָס האָט צוגעלייגט אַ וואַזשנע האַנט צו אונדזער אומקום, צו אונדזערע אַמאָליקע פּוילישע שכנים וואָס שרעקן זיך עד־היום ס׳זאָל חלילה זיך נישט באַווײַזן אַ ייִד און פֿאָדערן זײַן וווינונג, אָדער דער מאַמעס שבת־לײַכטער? און איך רעד שוין נישט פֿונעם קעלצער פּאָגראָם גלײַך נאָך דער מלחמה, און דאָ ווײַזט מען אַרויס אַזאַ ליבשאַפֿט, אַזאַ פֿאַרערונג פֿאַרן אַמאָליקן פּוילן, אָן אַ פֿונק פֿון אַ שטאָך אין האַרצן.

וואָס האָט מיך באמת אינטערעסירט איז געווען פּשוט צו זען צי דער פֿילם וועט ווײַזן די אַמאָליקע ייִדישע פּרץ־שול. די לערער האָבן געפֿירט די לעקציעס אויף ייִדיש. איך בין געווען נײַגעריק צו זען די אַמאָליקע קינדער־קאָנצערטן וואָס האָבן אויפֿגעהײַטערט די פֿאַרטרויערטע עלטערן און דעם פֿאַרזאַמלטן עולם שארית־הפּליטה, וווּ טאַטעס און מאַמעס און די פֿאַרזאַמלטע האָבן פֿאַרגאָסן טײַכן טרערן בײַם זען זייער קינד זינגען און שפּילן אויף ייִדיש. איך געדענק דעם אַרויסטריט פֿון אַ צענדליק קינדער און מיר בתוכם, וווּ מיר איז אויך אויסגעפֿאַלן צו זינגען דאָס דאָזיקע לידל:

איך בין אַ גוטער מוזיקאַנט, איך קום פֿון פֿריילעך לאַנד —

איך שפּיל שיינע לידער, אויף מײַן קליינעם צימבל —

צימבל, צימבל..."

מיר האָבן אַלע געשפּילט אויף די קינדערשע אינסטרומענטן, פֿון צימבל ביז אַ דרײַעק און מיר האָבן געמוזט אויסזינגען דאָס לידל אויף מאַמע־לשון.

אין דעם דאָקומענטאַרן פֿילם האָב איך נישט געזען קיין סימן פֿון אַ ייִדיש וואָרט, אַלץ וואָס איך האָב געהערט — איז געווען "פּאָ־פּאָלסקו". בכלל דערמאָנט מיך דער סגאַל ייִדישע פּאָליאַקן אין די יעקעס, די דײַטשע ייִדן, געראַטעוועטע פֿונעם חורבן, וועלכע זײַנען נאָך ביזן הײַנטיקן טאָג פֿאַרליאַפּעט אין בערלין און אין ווין. אַ מאָדנער מין ייִדן. קענט איר שוין פֿאַרשטיין, אַז פֿון דער גרויסער באַגײַסטערונג בין איך אַראָפּ אין יוסף הצדיקס גרוב. ס׳הייסט, די ברידער האָבן דאָך אים פֿאַרקויפֿט, האָב איך געפֿילט, ווי מיך האָט מען אויך פֿאַרקויפֿט אין זאַק אַרײַן. איך האָב אין די ייִדישע פּאָליאַקן געזוכט אַ זכות, אַ ניצוץ, אַ שפּור פֿון ייִדן. נאָך אַלעמען זײַנען מיר דאָך געגאַנגען אין דער זעלבער שול, די ייִדישע פּרץ־שול.

גלײַך נאָך דער מלחמה האָבן די צוויי בריליאַנטענע לאָדזשער קאָמיקער־קינסטלער געשפּילט אַ פֿילם וואָס האָט געהייסן "אונדזערע קינדער". דעם פֿילם קען מען נאָך באַקומען ביזן הײַנטיקן טאָג. דאָרט שילדערן זיי אַ ייִדיש יתומים־הויז, און שטעלן פֿאָר פֿאַר די קינדער אַ ייִדישע פּיעסע, באַזירט אויף שלום־עליכמס "כּתריאלעווקע ברענט". מ׳האָט טאַקע געלאַכט און געוויינט, ווײַל אונדזער כּתריאלעווקע איז אויך אַוועק מיטן רויך.

האָב איך זיך גענומען גריבלען אין מײַנע אַלבאָמען, ביז איך האָב אָפּגעזוכט מײַן פֿאָטאָגראַפֿיע פֿון דער ייִדישער פּרץ־שול אין לאָדזש, געמאַכט אין יאָר 1946; און אַז איך האָב זיך אײַנגעקוקט אינעם בילד, האָב איך געזען די טרויעריקע פּנימער פֿון די קינדער און פֿון די לערער. איין זאַך האָט מיך דאָקוטשעט, וווּ זײַנען אַהינגקומען יענע קינדער, די אַמאָליקע שילער וואָס האָבן פֿאַרשטאַנען אַז מיר זיצן אויף ברענענדיקער ערד. יענע האָב איך נישט געזען אינעם דאָקומענטאַרן פֿילם. איך האָב בלויז געזען די לעבעדיק־לוסטיקע חבֿרה, וואָס דערמאָנען נישט ווי פּוילן האָט זיך באַצויגן צו אונדז און פֿאַר וואָס מיר האָבן געמוזט אַנטלויפֿן. און אויב שוין יאָ, איז ווי קען מען אַזוי בענקען נאָך דער אומגליקלעכער ערד?

מיט אַ פּאָר שיינדליק יאָר צוריק בין איך געווען סײַ אין וואַרשע און סײַ אין לאָדזש, האָב איך בײַגעוווינט וואָס ס׳איז געשטעלט געוואָרן אין וואַרשעווער ייִדישן טעאַטער, וווּ דער אַרטיסטישער דירעקטאָר שורמעי האָט געשפּילט אַ גרויסע ראָלע. מיטגעשפּילט מיט אים דעמאָלט האָט זײַן פֿרוי גאָלדע טענצער, די זעלבע גאָלדע, וועלכע האָט צוגעלייגט אַ האַנט בײַם פּראָדוצירן "די פּרצניקעס". איז אַזוי: כּמעט אַלע אַקטיאָרן פֿון יענעם וואַרשעווער ייִדישן טעאַטער זענען באַשטאַנען פֿון לויטער פּאָליאַקן, וואָס האָבן געדזשאַמדזשעט אונדזער לשון ווי מ׳דזשאַמדזשעט קילעריבן. דער עולם צושויער איז אויך באַשטאַנען פֿון סאַמע פּאָליאַקן, און איך בין געזעסן און געוויינט. פֿאַרשטייט זיך, אַז פֿון דעם איז מיר נישט צוגעקומען קיין שטיקל געזונט, און פֿונעם ייִדישן מוזיי אין הײַנטיקן וואַרשע נעמט מיך בכלל אָן אַ גרויל און אַן איבל. אַ מוזיי פֿאַר אַ טויט פֿאָלק, אַבי ברענגט אַהער די דאָלאַרן, אָבער חס־וחלילה באַזעצט זיך נישט דאָ. די שׂינאה צו אונדז איז אַן אַלטע מכּה וואָס היילט זיך נישט.

אונדזער פּאָעט און עסיייִסט מלך ראַוויטש שרײַבט אין 1956 אינעם זשורנאַל "אונדזער לאָדזש" נומ׳ 5 וואָס איז אַרויס אין בוענאָס־אײַרעס:

לאָדזש! דער פּוילישער מאַנטשעסטער, איז הײַנט געבליבן אָן ייִדן. (...) צעשטערט איז גאָר געוואָרן די געדיכטע ייִדישע געגנט, (...) צעשטערט די געדיכטעניש פֿון באַלוט און אָפּגעטרעטן דאָס אָרט פֿאַר אַ פּאַרק און פֿאַר הײַזערבלאָקן. קיין סימן פֿון דעם וואָס דאָ איז געווען.

אונדזער פּאָעט אַ. לעיעלעס שרײַבט אין זעלבן זשורנאַל:

קיין לאָנדאָן בין איך געקומען אַ לאָדזשער,

קיין ניו־יאָרק אַ לאָנדאָנער לאָדזשער...

קאָסמאָפּאָליטיש און קריטיש.

און איצט קום איך צום רעכטן־גערעכטן. ווער האָט געמאַכט דעם דאָקומענטאַר? ווײַזט זיך אַרויס, אַז דער פֿילם איז געוואָרן סובסידירט פֿון אַן אָרגאַניזאַציע וואָס רופֿט זיך "שלום־פֿונדאַציע", וואָס אין שפּיץ שטייט די זעלבע גאָלדע טענצער, די טענצערין אָדער זינגערין פֿון כּלומרשטן וואַרשעווער "ייִדישן טעאַטער". סובסידירט דעם פֿילם האָט אויך "דער פּוילישער פֿילם־אינסטיטוט", אין שפּיץ שטייט אַנדזשיישקאַ אָדאַראָוויטש פֿון דער שטאָט לאָדזש. דער הויפּטמאָטיוו איז בײַ זיי מסתּמא געווען "ייִדעלעך קומט קיין פּוילן, קיין וואַרשע, קיין לאָדזש, און ברענגט מיט די וואַלוטע."

נאָר אינטערעסאַנט איז דאָ וואָס איך בין מיט אַ טאָג שפּעטער געווען זען אַ פֿילם אין זעלבן "וואָלטער ריד"־טעאַטער, וואָס געהייסן האָט ער "וואַלענטינאַס מאַם". אין דער הויפּטראָלע שפּילט אונדזער פּרעכטיקע ייִדישע אַקטריסע פֿון ישׂראל (וויִאַ רוסלאַנד) — עטל קאָווענסקאַ. דאָרט ווערט געשילדערט גאָר אַן עלטערע פֿרוי, וועלכע וויל דווקא זײַן אָפּהענגיק פֿון אירע קינדער. זי קען נישט פֿאַרלײַדן, וואָס זיי מישן זיך אַרײַן אין אירע טעגלעכע געשעפֿטן, נעמט זי צו אַ פּויליש מיידל פֿאַר אַ באַדינערין. ביידע רעדן זיי פּויליש און מיט דער צײַט הייבט אָן די עלטערע פֿרוי, וואָס האָט אַליין אַדורכגעמאַכט די טויטלאַגערן, אויסמישן די יוצרות. זי האָט דערזען אין דער פּאָליאַטשקע איר אַמאָליקע שׂונאטע, וועלכע האָט געהאָלפֿן אומברענגען איר היים, אירע נאָענטע, איר יוגנט. די יונגע פּאָליאַטשקע פֿאַרשטייט נישט דער פֿרויס גײַסטיקע צערודערונג, און וויינט און קלאָגט. אָבער ווען די פֿרוי קומט צוריק צום שׂכל הייבט זי אָן חרטה האָבן אויף איר צעמישעניש. אַ סימן אַז טיף־טיף ליגט איר אײַנגעבאַקן די שׂינאה צו פּוילן. איך מוז אײַך אָנזאָגן, פֿאַרפֿעלט נישט דעם וווּנדערלעכן פֿילם.

צוזאַמען דערמיט שפּילט אויך אַ קורצער פֿילם, וואָס הייסט "פּינחס". ער שילדערט אַ רוסיש ייִנגעלע, אַ פּרעכטיק ייִדיש קינד, וואָס עס פֿעלט אים נעבעך משפּחה און אַ ייִדיש־ייִדישלעך לעבן. די מאַמע שיקט אים כּסדר צום קצבֿ קויפֿן שינקע. ער ווייסט נעבעך נישט אַז בײַ ייִדן איז חזיר טרייף. דערווײַל באַקענט ער זיך מיט דער פֿרומער משפּחה וואָס וווינט אויבן. בײַ זיי רוכעוועט זיך יעדן ערבֿ־שבת, נעמט זיך אונטער איינער פֿון זיי אײַנשטודירן מיטן ייִנגעלע די ברכות איבער חלה און ווײַן, און דאָס קינד שנײַדט אויס אַ יאַרמלקעלע פֿון קאָלירט פּאַפּיר, טוט עס אָן און גייט אַרויף אויבן מיט פֿרייד און רופֿט אויס:

"איך האָב שוין געמאַכט אַ ברכה איבער שינקע."

איך וויל נישט מאַכן קיין פֿאַרגלײַכונגען צווישן די צוויי פֿילמען, נאָר איך זע בפֿירוש ווי "פּרצניקעס" האָבן אָנגעוווירן דאָס "פּינטעלע ייִד", און געוואָרן אויף די עלטערע יאָרן ייִדישע פּאָליאַקן.