די אַלטע הילצערנע שיל אין סניאַדאָווע, צפֿון־מיזרחדיקער ראַיאָן פֿון פּוילן

אַ סך מענטשן, אַרײַנגערעכנט געבילדעטע ייִדן פֿון אַ גאַנץ יאָר, ווערן פֿאַרחידושט, ווען זיי דערוויסן זיך וועגן דער אוניקאַלער אַרכיטעקטור־ און מאָלערײַ־טראַדיציע פֿון הילצערנע שילן, וועלכע איז אַמאָל אָנגענומען געוואָרן אין גאַנץ ליטע און פּוילן, ווי אויך אין אַ טייל אַנדערע ראַיאָנען פֿון מיזרח־אייראָפּע. פֿאַר אַ הײַנטיקן ייִד האָבן די אַלטע מיזרח־אייראָפּעיִשע בתּי־תּפֿילות אַ כּמו־מיזרחדיקן טעם, ווי זיי וואָלטן געשטאַנען נישט אין די ליטווישע שטעטלעך, נאָר ערגעץ אין כינע אָדער טיבעט.

די וווּנדערלעכע ענלעכקייט גייט נאָך ווײַטער. אַחוץ דעם, וואָס אַ טייל אַמאָליקע שילן האָבן אויסגעזען ווי כינעזישע פּאַגאָדעס, דערמאָנט זייער קאָליריקער אינטעריער אין דער בודיסטישער מעדיטאַטיווער קונסט — מאַנדאַלעס. די געמעלן אויף די שיל־סטעליעס האָבן טאַקע געדינט פֿאַר מעדיטאַציעס — כּדי צו דערגרייכן אַ טיפֿערע כּוונה בשעת דאַוונען — און זעען אויס ווי אַ סעריע קאָנצענטרישע קרײַזן, באַצירט מיט אַזעלכע סימבאָלן, ווי העלפֿאַנדן און דראַקאָנען, וואָס טרעפֿן זיך נישט צו אָפֿט אין מיזרח־אייראָפּע.

דער מחבר פֿון די שורות האָט געוויזן עטלעכע פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿון אַזעלכע שילן אַ צאָל ייִדן, וואָס זענען גענוג באַקאַנט סײַ מיט קונסט, סײַ מיט דער ייִדישער טראַדיציע, און האָבן געמיינט, אַז דאָס זענען כינעזישע פּאַגאָדעס אָדער בודיסטישע טעמפּלען. נאָר ווען זיי האָבן דערזען די העברעיִשע אויפֿשריפֿטן אויף די "מאַנדאַלעס", האָבן זיי פֿאַרשטאַנען, צו זייער חידוש, אַז דאָס זענען טאַקע שילן.

צווישן אַ טייל ייִדן און אַפֿילו פּראָפֿעסיאָנעלע קונסט־פֿאָרשער איז נאָך אַלץ פֿאַראַן אַזאַ סטערעאָטיפּ, אַז בײַ ייִדן איז, כּלומרשט, נישטאָ קיין עכטע טראַדיציעס פֿון רעליגיעזער קונסט.

אַ כינעזישער בודיסטישער טעמפּל אויפֿן באַרג וווּטײַ

יעדער, וואָס האָט אַמאָל באַזוכט אַ ייִדישן מוזיי אָדער געלייענט אַ בוך וועגן דער ייִדישער קונסט, ווייסט וועגן די פּרעכטיקע אילוסטראַציעס פֿון מיטל־עלטערישע ספֿרים, וועגן מאַיעסטעטישע מנורות און תּורה־קרוינען און וועגן געהיימנישפֿולע באַרעליעף־סימבאָלן אויף די אַלטע ייִדישע מצבֿות. דאָס איז אָבער אַ מין "אומדירעקטע" צערעמאָניאַלע קונסט. אַפֿילו אַזעלכע זאַכן, ווי זילבערנע עטרות פֿון טליתים און זײַדענע בעקעטשעס בײַ די חסידישע רביים, דינען בלויז ווי דעקאָראַטיווע באַצירונגען — הידורי־מיצווה — און קאָנען נישט פֿאַרגליכן ווערן מיט דער קריסטלעכער אָדער אינדישער איקאָנאָגראַפֿיע, וווּ דאָס עצם־בילד טראָגט אַ רעליגיעזע פֿונקציע.

מעדיטאַטיווע אימאַזשן און קבלה

אימאַזשן פֿאַרנעמען טאַקע רעלאַטיוו ווייניק אָרט אין ייִדישקייט, און ווערן צומאָל באַטראַכט מיט אַ חשד, צוליב דעם פֿאַרבאָט פֿון עבֿודה־זרה. ייִדישקייט ווערט אָפֿט באַטראַכט ווי אַן איקאָנאָקלאַסטישע רעליגיע, וואָס מײַדט אויס וויזועלע רעפּרעזענטאַציעס פֿון רוחניות.

אין דער אמתן איז עס, אָבער, נישט אַזוי פּשוט. אַ גענוג פֿאַרשפּרייטער בײַשפּיל פֿון ייִדישער רעליגיעזער קונסט זענען די אַזוי־גערופֿענע "שוויתי" (שיוויסי) — ספּעציעלע שילדן, וואָס מע שטעלט אין אַ טייל שילן איבערן עמוד, כּדי דער חזן זאָל תּמיד האַלטן דעם הייליקן שם־השם פֿאַר די אויגן. צווישן אַזעלכע שילדן טרעפֿן זיך נישט ווייניק עכטע קונסט־ווערק.

דוד־המלך זאָגט אין תּהילים: "שוויתי ה׳ לנגדי תּמיד" — "איך שטעל דעם אייבערשטן תּמיד אַנטקעגן מיר". על־פּי־פּשט, מיינט עס, אַז אַ מענטש זאָל תּמיד האָבן דעם רבונו־של־עולם אין זינען און נישט זינדיקן. די מקובלים טײַטשן אָבער אָפּ דעם דאָזיקן פּסוק ווי אַן עצה פֿאָרצושטעלן פֿאַר זיך די אותיות פֿון ג־טס נאָמען, ווי אַ יסוד פֿון מיסטישע מעדיטאַטאַציעס. למשל, רבי חיים וויטאַל דערקלערט אינעם געהיימען טייל פֿון זײַן ספֿר "שערי קדושה", וואָס איז נישט לאַנג צוריק געדרוקט און האָט ביז לעצטנס צירקולירט אין די ייִדישע עזאָטערישע קרײַזן אין האַנטשריפֿטלעכע קאָפּיעס, אַז אויב מע קאָנצענטרירט דעם שׂכל, לויט אַ געוויסן מעטאָד, אויף די אותיות פֿונעם שם־השם, קאָן מען זיך אַרײַנפֿירן אין אַ טראַנס און דערגרייכן רוח־הקודש.

רבי יעקבֿ־יוסף, אַ באַרימטער תּלמיד פֿונעם בעל־שם־טובֿ, באַשרײַבט אַן אַנדער מעטאָד, וואָס דערמעגלעכט צו פֿאַרוואַנדלען אַלע זאַכן אין דער וועלט אין אָביעקטן פֿון מעדיטאַציע, ווען מע שטעלט זיך פֿאָר, אַז די גאַנצע וועלט איז אַ לעבעדיקער נאָמען פֿונעם באַשעפֿער. אַ סך אַנדערע ייִדישע מיסטיקער האָבן אָבער דווקא רעקאָמענדיקט צו פֿאָקוסירן זיך אויף די אותיות פֿון די הייליקע שמות.

די שוויתי־שילדן זענען באַזונדערס פֿאַרשפּרייט אין די חסידישע שילן און באַשטייען פֿון קאַליגראַפֿישע געהיימע שמות פֿון ג־טלעכע כּוחות און מלאכים, באַגלייט מיט כּלים פֿונעם בית־המקדש, אָפֿענע הענט, וואָס סימבאָליזירן ברכּת־כּהנים, הירשן, לייבן, אָדלערס, טויבן און אַנדערע בעלי־חיים, פֿאַרשיידענע פֿלאַנצן, וואָס ווערן דערמאָנט אין תּנ״ך, און אַנדערע סימבאָלן.

אינעם 18טן יאָרהונדערט האָט זיך אין דער ייִדישער וועלט אַנטוויקלט אַ גאַנצע טראַדיציע פֿון אַזאַ קונסט, דורכגעזאַפּט מיט אַ טיפֿן קבלה־מיסטיציזם. פֿאַרשיידענע חיות און געוויקסן רעפּרעזענטירן די ג־טלעכע ספֿירות, מענטשלעכע מידות, מדרגות פֿון דער נשמה, און אַנדערע ענינים, וואָס דער מתפּלל זאָל האָבן אין זינען, ווען מע קוקט אויף אַזאַ שילד בעתן דאַוונען. אַ טייל סימבאָלן ווערן אויך באַטראַכט ווי אַ סגולה, דערפֿאַר קאָן אַ "שוויתי" אויך דינען ווי אַ מין קמיעה.

אַזאַ טראַדיציע איז טיף פֿאַרבונדן מיט דער קונסט פֿון פּרוכתן, מיזרח־טעפּעכער, סוכּה־באַצירונגען, פּאַפּיר־שניטן, "שבֿועותלעך" (דעקאָראַטיווע באַצירונגען אויף שבֿועות), אילוסטרירטע זײַטלעך פֿון סידורים, און אַנדערע מינים קונסט־ווערק. די גרענעץ צווישן מעדיטאַטיווע און סתּם דעקאָראַטיווע אימאַזשן איז זייער צעשווענקט; אָפֿטמאָל, כּדי אונטערצושטרײַכן אַ ספּעציעלן מיסטישן באַדײַט, גיבן די מחברים בפֿירוש צו דעם פּסוק "שוויתי ה׳".

צווײַגן פֿון ייִדישער רעליגיעזער קונסט

אַן אַנדער צווײַג פֿון דער ייִדישער קונסט־טראַדיציע, וואָס האָט אַ שײַכות צו דער דאָזיקער טראַדיציע, זענען די אילוסטראַציעס צו די מיטל־עלטערישע ספֿרים. הגם זיי פֿירן אויס, דער עיקר, בלויז אַ דעקאָראַטיווע פֿונקציע, זענען זיי אויך דורכגעזאַפּט מיט פֿאַרשיידענע סימבאָלן פֿון מדרשים, קבלה און פֿאָלק־לעגענדעס.

ווען די געדרוקטע ספֿרים האָבן אָנגעהויבן באַזײַטיקן די כּתבֿ־ידן אין דער רענעסאַנס־תּקופֿה, האָט די אַלטע אילוסטראַטיווע טראַדיציע געבראַכט צו אַ פֿאַרקערטן פֿענאָמען. אין אַ טייל געדרוקטע אילוסטראַציעס האָבן זיך באַוויזן געוויסע עלעמענטן, וואָס קענען אַרויסרופֿן אַ קענגערשאַפֿט בײַ אַ שטאַרק פֿרומען ייִד: למשל, מלאָכים און נאַקעטע פֿרויען.

נישט ווייניק פֿראַנצויזישע און איטאַליענישע כּתובות פֿון דרײַ הונדערט יאָר צוריק זענען אויך באַצירט מיט פֿאַרשיידענע עראָטישע סצענעס און טשיקאַווע באַפֿליגלטע קופּידאָנען, וואָס שיסן אַרויס "ליבע־פֿײַלן". אַזעלכע בילדער שטעלן מיט זיך פֿאָר אַן אינטערעסאַנטן פּאַראַדאָקס: פֿון איין זײַט, זענען די מלאָכים דאָך אַ קלאַסישער בײַשפּיל פֿון רעליגיעזער קונסט; פֿון דער צווייטער זײַט, האָבן די ייִדן באַטראַכט אַזעלכע אימאַזשן בלויז ווי שיינע באַצירונגען און אַלעגאָרישע רעפּרעזענטאַציעס פֿון מענטשלעכע געפֿילן; זיי האָבן באַשלאָסן, אַז אַזעלכע אילוסטראַציעס ברעכן נישט דעם פֿאַרבאָט צו צייכענען הימלישע כּוחות.

הגם די ייִדישע אילוסטראַטאָרן האָבן פּשוט נאָכגעפֿאָלגט דעם סטיל פֿון רענעסאַנס־ און באַראָקאָ־קונסט, און האָבן נישט פֿאַרהייליקט זייערע שאַפֿונגען, זענען די ספֿרים־אילוסטראַציעס אָפֿטמאָל פֿול מיט פּערסאָנאַזשן און סצענעס פֿון תּנ״ך. זיי אַנטהאַלטן צומאָל פֿאַרשיידענע מיסטישע סימבאָלן, וואָס זענען מסוגל צו דערוועקן די נשמה צו עבֿודת־השם אָדער טראָגן אין זיך אַ סגולה־כּוח, דערפֿאַר האָבן זיי אַן אומדירעקטן שײַכות צו רעליגיע.

אַן ענלעכער פּאַראַדאָקס איז אויך פֿאַרבונדן מיט פֿאַרשיידענע סגולות און קמיעות. להיפּוך צו דער אילוסטראַטיווער רענעסאַנס־קונסט, ווערן זיי דווקא באַטראַכט ווי הייליקע צורות, וואָס זענען מסוגל אָפּצושרעקן די מזיקים, מאַכן אַ פֿרוי טראָגן און ברענגען אַ ברכה אין שטוב. מיסטישע צייכענונגען פֿון מלאָכים אין די קמיעות ווערן נישט זעלטן אויסגעמישט מיט סימבאָלן, וואָס האָבן אַ קלאָרע סעקסועלע קאָנאָטאַציע.

ווען עס גייט אַ רייד וועגן די סגולות, ווערט די גרענעץ צווישן קדושה און וואָכעדיקייט צומאָל צעשוועקנט. למשל, צווישן די ספֿרדים זענען פּאָפּולער די "כאַמסאַ"־באַצירונגען, וואָס זעען אויס ווי אַן אָפֿענע האַנט. בײַ די מוסולמענער ווערט אַזאַ סגולה אַסאָציִיִרט מיט פֿאַטימאַ, די טאָכטער פֿון מוכאַמעד, און בײַ די ייִדן — מיט מרים, משה רבינוס שוועסטער. אַזעלכע באַצירונגען ווערן באַטראַכט ווי אַ הייליקע זאַך.

רבי מנשה בן ישׂראל, אַ האָלענדישער ספֿרדישער מקובל פֿונעם 17טן יאָרהונדערט, שרײַבט אין זײַן ספֿר "נשמת־ישׂראל", אַז אין זײַן קהילה פֿלעגט מען באַשיצן די קינדער פֿון עין־הרע מיט אַ סגולה־באַצירונג, וואָס זעט אויס ווי אַ "פֿײַג" — אַ זשעסט, וואָס מע ווײַזט מיט די פֿינגער. ער דערקלערט בפֿירוש, אַז אַזאַ סימבאָל האָט אַ גראָבן סעקסועלן טעם — דערפֿאַר איז ער מסוגל אָפּצושרעקן די ניט־גוטע. עס קאָן זײַן, אַז דער מחבר האָט געמיינט אַ מין "כאַמסאַ", וואָס שטאַמט, לויט אַ טייל היסטאָריקער, אויך פֿון אוראַלטער סעקסועלער מאַגיע. ס׳זעט אויס, אַז דער זעלבער אָדער כּמעט דער זעלבער סימבאָל קאָן באַטראַכט ווערן אַמאָל ווי אַ הייליקער און אַמאָל ווי אַ גראָבער.

די טראַדיציע פֿון אַזאַ סימבאָליש־מעדיטאַטיווער קונסט האָט דערגרייכט איר קולמינאַציע אין די הילצערנע מיזרח־אייראָפּעיִשע שילן פֿונעם 17—18טן יאָרהונדערט. די אַרכיטעקטאָרן און מאָלער האָבן געשטרעבט אַרײַנצולייגן אַ מיסטישן באַדײַט אין יעדן קלענסטן פּרט פֿונעם הייליקן בנין — פֿון זײַן מאַיעסטעטישן דרויסנדיקן אויסזען, ווי אויך פֿונעם אינטעריער — אויסגעמאָלט פֿון דער פּאָדלאָגע ביז דער סטעליע מיט מיסטישע אימאַזשן.

די קבלהדיקע סכעמעס פֿון גײַסטיקע וועלטן, סגולות, מיטל־עלטערישע ביכער־אילוסטראַציעס, טיפֿער מיסטישער סימבאָליזם, די רײַכע אוצרות פֿון תּנ״כישע סוזשעטן און מדרשים, די אַלטע לעגענדעס און די שטעטלדיקע פֿאָלק־קולטור האָבן זיך צונויפֿגעשמאָלצן אינעם אויסערגעוויינטלעך טיפֿן סימבאָליזם פֿון מיזרח־אייראָפּעיִשער שיל־קונסט. עס קאָן זײַן, אַז די דאָזיקע קונסט האָט אויך אָפּגעהיט עלעמענטן פֿון אוראַלטע טראַדיציעס, וואָס שטאַמען נאָך פֿון דער העלעניסטישער און תּלמודישער עפּאָכע.

צום באַדויערן, וועט דער באַדײַט פֿון אַ סך סימבאָלן, וואָס טרעפֿן זיך כּסדר אין די שיל־געמעלן, בלײַבן דערווײַל אַ סוד. ס׳רובֿ אַלע הילצערנע שילן זענען צעשטערט געוואָרן דורך די כמעלניצקי־באַנדעס און די איבעריקע — בעתן חורבן און אונטער דער באָלשעוויסטישער מאַכט. די אָפּגעהיטע צייכענונגען, פֿאָטאָגראַפֿיעס און באַשרײַבונגען פֿון דער אַמאָליקער שיל־קונסט טרעפֿן זיך, על־פּי־רובֿ, אין די ווערק פֿון וועלטלעכע ייִדן, וואָס זענען נישט געווען באַהאַוונט אין קבלה און מדרשים, און דערפֿאַר האָבן זיי אָפֿטמאָל נישט געקאָנט אָפּטײַטשן די סימבאָלן.

דאָס סאַמע באַקאַנטע שיל־געמעל, וואָס האָט אַמאָל באַצירט די הילצערנע שיל אין כאָדאָראָוו, גאַליציע, געפֿינט זיך אינעם ישׂראלדיקן "תּפֿוצות־מוזיי". הגם די נאַציס האָבן פֿאַרברענט די שילן, האָבן די ייִדן געראַטעוועט די אויסגעמאָלטע ברעטער און געבראַכט זיי קיין ארץ־ישׂראל. עס זענען אויך געבליבן צייכענונגען און שוואַרץ־ווײַסע פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿון נאָך אַ צאָל אַזעלכע געמעלן.

מיזרח און מערבֿ

אַ מאַנדאַלע פֿון בוריאַטיע, מיזרח־רוסלאַנד

ס׳רובֿ פֿאָרשער באַטראַכטן בלויז די דעקאָראַטיווע פֿונקציע פֿון די דאָזיקע געמעלן, אינעם ברייטערן קאָנטעקסט פֿון ייִדישער, סלאַווישער, מערבֿ־אייראָפּעיִשער און אָטאָמאַניש־איסלאַמישער קונסט. קיינער האָט זיי אָבער נאָך נישט געפּרוּווט צו פֿאַרגלײַכן מיט דער ווײַט־מיזרחדיקער טראַדיציע פֿון מעדיטאַטיווע מאַנדאַלעס.

הגם אַזאַ פֿאַרגלײַך־שטודיע קאָן קלינגען, אויפֿן ערשטן בליק, עטוואָס אויסטערליש, ברענגט אַפֿילו אַן אויבערפֿלאַכיקע פֿאַרגלײַך־פֿאָרשונג צו וויכטיקע און פּראָדוקטיווע רעזולטאַטן. קיין דירעקטן קאָנטאַקט צווישן די מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדן און די ווײַט־מיזרחדיקע בודיסטן איז, מסתּמא, נישט געווען, און אַפֿילו אויב אַזאַ קאָנטאַקט וואָלט געשען, וואָלטן די ייִדן כּמעט זיכער נישט איבערגענומען קיין סוזשעטן פֿון דער בודיסטישער איקאָנאָגראַפֿיע. און פֿאָרט, זענען די פּאַראַלעלן איבערראַשנדיק.

דער קאָנטראָווערסאַלער שרײַבער אַרטור קעסטלער, וועלכער האָט געגלייבט, אַז די אַשכּנזישע ייִדן שטאַמען פֿון כאַזאַריע, האָט באַמערקט, אַז די אַרכיטעקטור און דער אינטעריער פֿון די אַלטע פּוילישע שילן, וואָס זעען אויס ווי פּאַגאָדעס, ווײַזט אָן אויף עפּעס אַ היסטאָרישער פֿאַרבינדונג. אַהרן קאַשטאַן, אַ הויפּטשטראָמיקער קונסט־פֿאָרשער, דערמאָנט אויך די כאַזאַרישע טעאָריע און באַמערקט, אַז די אַלטע הילצערנע שילן רופֿן אַרויס אַסאָציאַציעס מיטן ווײַטן מיזרח. די כאַזאַרן — געוועזענע געצנדינער, וואָס האָבן זיך מגייר געווען — האָבן טאַקע געקאָנט צונויפֿמישן זייערע אַלטע קונסט־טראַדיציעס מיט דער ייִדישער רעליגיע. ס׳רובֿ היסטאָריקער האַלט נישט אָבער, אַז זייער השפּעה אויף די אַשכּנזישע ייִדן איז געווען אַזוי גרויס.

די השפּעה פֿון דער אוניקאַלער ייִדישער אַרכיטעקטור האָט אַפֿילו דערגרייכט די מוסולמענישע וועלט. ווי ס׳איז באַקאַנט, האָט איסלאַם שטאַרק משפּיע געווען אויף די ספֿרדישע שילן, וואָס אַ טייל פֿון זיי זעט אויס זייער ענלעך צו מעטשעטן. אין ווײַסרוסלאַנד איז אָבער די מעשׂה געווען פֿאַרקערט.

אַ טייל ווײַסרוסישע טאָטערן, וועלכע האָבן אָפֿט געלעבט צווישן די ייִדן אין די זעלבע שטעטלעך, איז געפֿעלן געוואָרן די אַרכיטעקטור פֿון די אָרטיקע שילן. זאָרינאַ קאַנאַפּאַצקאַיאַ, אַ טאָטערישע פֿאָרשערין, שרײַבט אין איר היסטאָרישן אַרטיקל, אַז "אַ טייל מעטשעטן אין ווײַסרוסלאַנד האָבן אויסגעזען ווי קאַטוילישע קלויסטערס, אַ טייל ווי ייִדישע שילן און אייניקע אַפֿילו ווי כינעזישע פּאַגאָדעס. אין דער אמתן זענען די "פּאַגאָדעס", וואָס האָבן באַגײַסטערט די אָרטיקע מוסולמענער, מסתּמא, אויך געווען שילן.

ענלעכע פֿילאָסאָפֿיע 
שאַפֿט ענלעכע קונסט

דאָס סטעליע־געמעל פֿון דער כאָדאָראָווער שיל

אויב מע טראַכט זיך אַרײַן אין דער פֿילאָסאָפֿיע, וואָס שטעקט אין דער ווײַט־מיזרחדיקער רעליגיעזער אַרכיטעקטור, קאָן מען פֿאָרלייגן אַן אַנדער סיבה, וואָס האָט געקאָנט גורם זײַן דעם אויפֿקום פֿון אַן ענלעכער טראַדיציע בײַ ייִדן. די פֿילשטאָקיקע פֿאָרעם פֿון פּאַגאָדעס שטאַמט פֿון "סטופּעס" — די אַלט־אינדישע קופּאָלן. די טראַדיציע פֿון סטופּעס איז פֿאַרבונדן מיט דער קונסט פֿון מאַנדאַלעס; זיי ביידע ווערן באַטראַכט ווי סימבאָלישע "מאַפּעס" פֿונעם אוניווערס און דעם מענטשלעכן באַוווּסטזײַן.

כּדי צו דערגרייכן דעם טראַנסצענדענטאַלן מצבֿ פֿון נירוואַנאַ, מוז דער בודיסט אויסרייניקן זײַן שׂכל פֿון די שלעכטע מידות און דערגרייכן דאָס אינערלעכע שלימות דורך מעדיטאַציע און גוטע מעשׂים, דורכגייענדיק אַ צאָל גײַסטיקע מדרגות. די שפּיציקע בודיסטישע טעמפּלען סימבאָליזירן דעם ווײַטן וועג צום שלימות און די סטרוקטור פֿונעם קאָסמאָס, וואָס הייבט זיך אָן, פֿון אויבן אַראָפּ, מיט די איידלסטע רוחניותדיקע וועלטן און ענדיקט זיך מיט די פֿינצטערסטע מדורי־גיהנום.

על־פּי־קבלה, באַשטייט דער אוניווערס און די מענטשלעכע נשמה אויך פֿון אַ סך פֿאַרשיידענע מידות, אַספּעקטן, וועלטן און מדרגות. אויב מע פּרוּווט אויסצודריקן אַזאַ פֿיל־מדרגהדיקע סטרוקטור אין דער אַרכיטעקטור פֿון אַ הילצערנער געבײַדע, קומט מען נאַטירלעך צו אַ פֿילשטאָקיקער פֿאָרעם פֿון אַ מין "פּאַגאָדע".

אויף אַן ענלעכן אופֿן קאָן מען דערקלערן די ענלעכקייט צווישן די וואַנט־געמעלן פֿון אַלטע הילצערנע שילן און די בודיסטישע מאַנדאַלעס. קודם־כּל, מוז מען באַמערקן, אַז די בודיסטן באַטראַכטן אַלע "געטער", שדים, דראַקאָנען און אַנדערע באַשעפֿענישן, וואָס פֿיגורירן אויף די מאַנדאַלעס, ווי סימבאָלישע רעפּרעזענטאַציעס פֿון פֿאַרשיידענע מענטשלעכע מידות און די צושטאַנדן פֿון שׂכל.

ווען אַ בודיסט בוקט זיך פֿאַר אַ סטאַטוע אָדער אַן איקאָנע, וויל ער דערגרייכן אַ דערהויבענע מדרגה פֿון זײַן אייגענעם באַוווּסטזײַן. הגם בודיזם קאָן אויסזען פֿון דרויסן ווי אַן עבֿודה־זרה, איז ער באַגרינדעט אויף דער אייניקייט פֿונעם ג־טלעכן אין־סוף. ווי עס האָט באַמערקט הרבֿ דוד סירס, אַ חסידישער פֿאָרשער פֿון ייִדישע מעדיטאַציעס, און אַ צאָל אַנדערע פֿאָרשער, זענען צווישן בודיזם און קבלה פֿאַראַן אַ סך נאָענטע פּאַראַלעלן.

אין ביידע טראַדיציעס איז די גרענעץ צווישן די אינערלעכע און אויסערלעכע מדרגות צעשווענקט. על־פּי־קבלה, זענען די ספֿירות און פּרצופֿים ווירטועלע ג־טלעכע פּערזענלעכקייטן און, אין דער זעלבער צײַט, מדרגות פֿון דער מענטשלעכער השׂגה. סײַ די מאַנדאַלעס, סײַ די שיל־געמעלן רעפּרעזענטירן די אינערלעכע וועלט פֿונעם קינסטלער, דערפֿאַר קאָן מען דערקלערן אַ סך ענלעכקייטן צווישן זיי מיט דער הילף פֿון קאַרל יונגס פּסיכאָלאָגישער טעאָריע פֿון אַרכעטיפּן. אין פֿאַרשיידענע קולטורן אַרום דער וועלט ווערן געוויסע אינערלעכע צושטאַנדן אַסאָציִיִרט מיט די זעלבע סימבאָלן. דער מיסטיקער, וואָס מאָלט אויס אַ מעדיטאַטיוון אימאַזש, שטרעבט צו דערגרייכן דערמיט אַ העכערע מדרגה און איבערגעבן זײַן אינערלעכע וויזיע די אַנדערע.

אינעם צענטער פֿון טיבעטישע מאַנדאַלעס געפֿינט זיך אָפֿט אַ "וואַדזשראַ" — אַ צוויי־זײַטיקער שטעקן, וואָס סימבאָליזירט די נאַטור פֿונעם אוניווערס, וואָס זעט אויס ווי אַ געמיש פֿון היפּוכדיקע כּוחות, וועלכע ווערן פֿאַראייניקט, ווען מע דערגרייכט די אמתע השׂגה. דאָס וואָרט "וואַדזשראַ" מיינט אַ "דימענט" אָדער אַ "בליץ". די דערפֿאַרונג פֿון גײַסטיקער אויפֿקלערונג ווערט באַשריבן ווי אַ "בליצנדיקער".

קונסט ווי אַ "מאַפּע" 
פֿון גײַסטיקן קאָסמאָס

אינעם צענטער פֿון די אַלטע שיל־געמעלן געפֿינט זיך געוויינטלעך אַ צוויי־קעפּיקער גאָלדענער אָדלער, אַרומגערינגלט מיט די זון־שטראַלן, און באַגלייט מיט אַ פּסוק, וואָס דערקלערט, אַז דער דאָזיקער סימבאָל איז מרמז אויף דעם, ווי דער אייבערשטער "טראָגט זײַנע קינדער ווי אַן אָדלער". די צוויי קעפּ סימבאָליזירן די היפּוכדיקע כּוחות פֿון חסד און גבֿורה, וואָס זענען, אין תּוך, איין גאַנצקייט מצד דער העכערער פּערספּעקטיוו פֿון עולם־האַצילות. דער אָדלער אין דער כאָדאָראָווער שיל טראָגט אין זײַנע לאַפּעס צוויי העז — אַ סימבאָל פֿון אַ טיפֿער גײַסטיקער דערפֿאַרונג, ווען די מענטשלעכע נשמה ווערט אַוועקגעריסן פֿונעם עולם־הזה און ווערט בטל אינעם ג־טלעכן "זון־ליכט".

די קאָנצענטרישע קרײַזן אַרום דעם צענטער פֿון די מאַנדאַלעס, באַצירט מיט ביימער, פֿלאַנצן, חיות און פֿאַרשיידענע מיטאָלאָגישע באַשעפֿענישן, אָפֿט שרעקעדיקע מאָנסטערס, סימבאָליזירן "די ראָד פֿון סאַנסאַראַ" — די אייביקע דרייעניש פֿונעם אוניווערס, וווּ אַ מענטש ווערט נתגלגל און לײַד פֿון כּלערליי צרות, ביז ער רײַסט זיך אַרויס צו דעם "צענטער" — דער מיסטישער ביטול, נירוואַנאַ.

דער סדר פֿון קאָלירן אין די געמעלן פֿון דער כאָדאָראָווער שיל ווײַזן אויך, אַז די מאָלער האָבן געפֿאָלגט דעם קבלהדיקן קאַנאָן. על־פּי־קבלה, ווערן די גײַסטיקע עולמות אַסאָציִיִרט, פֿון אויבן אַראָפּ, מיטן ווײַסן, רויטן, גרינעם און שוואַרצן קאָליר. די "רויטע" מדרגה פֿון עולם־הבריאה ווערט אַסאָציִיִרט מיט די חיות־הקודש און בעלי־חיים בכלל, דער "גרינער" עולם־היצירה — מיט פֿלאַנצן, און דער טונקעלער עולם־העשׂיה — מיט אומבאַוועגלעכע זאַכן, הגם אַלע מדרגות זענען צונויפֿגעבונדן און דרינגען אַרײַן איינע אין דער צווייטער. מע זעט קלאָר, אַז די שיל־געמעלן פֿאָלגן גאַנץ פּינקטלעך די קבלה־טראַדיציע און שטעלן מיט זיך פֿאָר אַ מאַפּע פֿונעם גײַסטיקן קאָסמאָס.

די ג־טלעכע "זון" אויף די שיל־געמעלן ווערט אַרומגערינגלט מיט אַ קרײַז פֿון די 12 זאָדיאַק־מזלות, וואָס סימבאָליזירט דעם אייביקן גלגל־החוזר פֿון דער וועלט, און פֿאַרשיידענע סצענעס, אָפֿט טרויעריקע און נעגאַטיווע, וואָס קאָנען אָפּגעטײַטשט ווערן סײַ ווי אַ סימבאָל פֿונעם גלות, וואָס ווערט באַטראַכט אין קבלה ווי אַ צעבראָכענער מצבֿ פֿונעם גאַנצן אוניווערס, גאַנץ ענלעך צו דער בודיסטישער "סאַנסאַראַ", סײַ ווי אינערלעכע באַריערן און פּאַסטקעס פֿון יצר־הרע. אַזוי ווי אין די מאַנדאַלעס, ווערן די פּאָזיטיווע און נעגאַטיווע סוזשעטן אויסגעמישט, ווײַל אינעם מענטשלעכן הלוך־ילך ווערט שׂמחה אויסגעמישט מיט לייד.

למשל, אויף דער סטעליע פֿון דער כאָדאָראָווער שיל ווערן געוויזן אַזעלכע סצענעס, ווי אַ דראַקאָן, וואָס עסט אויף אַ האָז, אַ געראַנגל צווישן אַ לייב און אַן איינהאָרן, אַ וואָלף, וואָס פֿאַרציקט אַ ציגעלע, און אַ בער, וואָס זאַמלט צווײַגעלעך פֿון האָפּן. דער לייב סימבאָליזירט דעם שבֿט יהודה און סדר, און דער איינהאָרן — דעם שבֿט אפֿרים און כאַאָס; ס׳איז נישט קלאָר, צי זיי ראַנגלען זיך, צי נעמען אַרום פֿרײַנדלעך איינער דעם צווייטן. דאָס רעפּרעזענטירט דעם קאָנטראַסט צווישן דער איצטיקער תּקופֿה פֿון סתּירות און מחלוקת און משיחס צײַטן, ווען אין דער וועלט וועט הערשן האַרמאָניע.

צום באַדויערן, בלײַבט דער באַדײַט פֿון אַ סך אַזעלכע סצענעס אומקלאָר; דער פֿאָרשער טאָמאַס הובקאַ, דער מחבר פֿון אַ מאָנומענטאַלער פֿאָרשונג פֿון דער הילצערנער שיל אין גוואָזשדיעץ — אַ שטעטל אין גאַליציע, איצט אוקראַיִנע — שרײַבט, אַז אין די שיל־געמעלן טרעפֿן זיך מער ווי אַכציק פֿאַרשיידענע חיות און פֿייגלעך, רעאַלע און מיטאָלאָגישע. אַחוץ אַזעלכע באַקאַנטע ייִדישע סימבאָלן, ווי הירשן און לייבן, פֿיגורירן אויך שטרויסן, קעמלען, העלפֿאַנדן, אינדיקן, וועווערקעס, רוסאַלקעס מיט לייבישע פּנימער, דראַקאָנען, גריפֿאָנען, דער לוויתן אָדער אוראָבאָראָס (אַ מין פֿיש־פּיפּערנאָטער, וואָס בײַסט זײַן עק), דרײַ צונויפֿגעפֿלאָכטענע פֿיש און דרײַ האָזן, וואָס דרייען זיך אַרום אין אַ ראָד, און אַנדערע אוראַלטע אַרכעטיפּישע סימבאָלן.

אין טיבעט, ווערן די שרעקעדיקע אימאַזשן אויסגענוצט ווי אַ מיטל "אָפּצוטרייסלען" דעם מענטש, כּדי גובֿר צו זײַן די אינערלעכע גײַסטיקע באַריערן און דערגרייכן אַ העכערע מדרגה. ס׳איז מעגלעך, אַז דער צוועק פֿון די שרעקעדיקע סצענעס אין דער שיל־מאָלערײַ איז אַן ענלעכער: אויפֿצוּוועקן יראת־השם אין די נשמות פֿון מתפּללים. אַזעלכע אימאַזשן קאָנען אויך האָבן אַן עזאָטערישן באַדײַט. ווי עס שטייט אין די קבלה־ספֿרים, ווען אַ מענטש קומט צו צו אַ העכערער מדרגה פֿון באַוווּסטזײַן, פֿילט ער אַ שוידערלעכן תּהום, וואָס ליגט אויפֿן וועג צווישן די מדרגות.

אַ טייל מקובלים שרײַבן, אַז ווען מע דערנעענטערט זיך צום אמתן רוח־הקודש, מוז מען קודם דורכגיין אַ גײַסטיקע וועלט, וואָס איז פֿול מיט "בייזע כּלבֿים". ס׳קאָן זײַן, אַז אַ טייל שיל־געמעלן רעפּרעזענטירן טאַקע די פֿינצטערע שאָטנדיקע ערטער אין דער מענטשלעכער נשמה, אויף וועלכע מע טרעפֿט זיך אָן, ווען מע גרייט זיך צו אַ גײַסטיקער עליה.

אַ פּרטימדיקע פֿאַרגלײַך־פֿאָרשונג פֿון דער שיל־מאָלערײַ וואָלט זיכער אַנטפּלעקט מער וווּנדערלעכע פּאַראַלעלן צווישן דער ייִדישער מעדיטאַטיווער קונסט און אַנדערע ענלעכע טראַדיציעס אַרום דער וועלט, און וואָלט געהאָלפֿן צו באַשרײַבן אירע אוניקאַלע שטריכן.

פּראָפֿ׳ טאָמאַס הובקאַ באַטאָנט, אַז בײַ די מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדן האָט אַמאָל געבליט אַ רײַכע טראַדיציע פֿון "חיות־איקאָנאָגראַפֿיע", מיט אַן אייגענעם באַשטימטן קאַנאָן. הגם דאָס וואָרט "איקאָנאָגראַפֿיע" אינעם ייִדישן קאָנטעקסט קלינגט אומפּאַסיק און אַ ביסל פּראָוואָקאַטיוו, איז ער בעצם גערעכט. אַ טייל סימבאָלן אין די אַלטע הילצערנע שילן האָבן רעפּרעזענטירט דעם באַשעפֿער אַליין, די הייליקע ספֿירות, די כּרובֿים אינעם משכּן און אַנדערע זאַכן, וואָס על־פּי־הלכה טאָר מען נישט צייכענען.

די ייִדישע קינסטלער האָבן זיך אָבער געגעבן אַן עצה, און אַנשטאָט דירעקטע בילדער אויסגענוצט סימבאָלישע רעפּרעזענטאַציעס פֿון דער הימלישער מערכה, וואָס ווערט באַשריבן אין אַזעלכע ספֿרים, ווי דער "זוהר" און די ווערק פֿון רבי אלעזר רוקח, אַ באַרימטער מקובל פֿון וואָרמס. צוליב דעם, וואָס זיי דינען ווי אַן אָביעקט פֿון מעדיטאַציע בשעתן דאַוונען, קאָנען זיי באַטראַכט ווערן ווי אַן אויטענטישע איקאָנאָגראַפֿישע טראַדיציע. אַ טייל אַזעלכע סימבאָלן טרעפֿן זיך נאָך אַלץ אויף די "שוויתי" און פּרוכתן, בפֿרט אין די חסידישע שילן.

עמעצער האָט געפֿרעגט הרבֿ מרדכי מינקיס פֿון זשיטאָמיר, פֿאַרוואָס זענען אַזעלכע געמעלן פֿאַרשפּרייט אין די מיזרח־אייראָפּעיִשע שילן, ווען די תּורה פֿאַרווערט צו שאַפֿן צלמים. ווי אַזוי מעג מען זיך בוקן צו אַן אָרון־קודש און קושן אַ פּרוכת, וואָס זענען באַצירט מיט געמעלן און סטאַטועס פֿון חיות און פֿייגל? דער רבֿ האָט געענטפֿערט, אויף אַ חסידישן שטייגער, אַז דער עצם־פֿאַקט, וואָס אַזאַ טראַדיציע איז אָנגענומען בײַם פֿאָלק, ווײַזט אָן, אַז ס׳איז אַ מיצווה צו באַצירן אַזוי די שילן. אַ ייִדישער מינהג איז אַליין אַ טייל פֿון דער תּורה.

שיל־געמעלן און מאָדערנע קונסט

די טראַדיציע פֿון שיל־מאָלערײַ האָט שטאַרק משפּיע געווען אויף די ייִדישע קינסטלער פֿונעם פֿאַרגאַנגענעם יאָרהונדערט. על ליסיצקי, אַ באַקאַנטער מאָלער־אַוואַנגאַרדיסט, איז שטאַרק נתפּעל געוואָרן, ווען ער האָט באַזוכט די אַלטע הילצערנע שיל אין מאָלעוו, ווײַסרוסלאַנד. ער האָט געשריבן, אַז די געמעלן "לעבן און באַוועגן צוליב דעם ספּעציפֿישן ליכט, וואָס שטעקט אין אים". נישט בלויז די מתפּללים, נאָר אַפֿילו וועלטלעכע ייִדן האָבן באַמערקט, אַז ווען זיי האָבן באַזוכט אַזעלכע שילן, האָבן זיי געפֿילט, אַז זיי זענען אַריבערגעטראָגן געוואָרן אין אַן אַנדער וועלט.

לויט דער משפּחה־לעגענדע, איז חיים סג״ל, דער קינסטלער, וועלכע האָט אויסגעמאָלט די מאָלעווער שיל, געווען דער עטלערזיידע פֿון מאַרק שאַגאַל. דער באַזוך פֿון דער באַרימטער שיל אין מאָלעוו און די קרובֿהשאַפֿט מיטן פֿאַרצײַטישן קונסט־מײַסטער האָט געמאַכט אַ שטאַרקן רושם אויף דעם באַרימטן מאָלער. די פֿאָלק־מעשׂה דערציילט, אַז ווען חיים סג״ל האָט פֿאַרענדיקט זײַן אַרבעט איבער די געמעלן, איז ער אַראָפּגעפֿאַלן פֿון די רישטעוואַניעס און געשטאָרבן.

אַזעלכע לעגענדעס וועגן די אַמאָליקע באַרימטע שיל־מאָלער פֿלעגט מען דערציילן אין אַ סך שטעטלעך. ליסיצקי האָט געשריבן, אַז אַזאַ מעשׂה דעמאָנסטרירט די גײַסטיקע גרויסקייט פֿון דעם קינסטלערס ווערק. נאָך אַזאַ גרויסער עבֿודה האָט חיים סג״לס נשמה מער נישט געהאַט וואָס צו טאָן אין דער גשמיותדיקער וועלט.

די וווּנדערלעכע ענלעכקייט צווישן אַזעלכע טראַדיציעס פֿון מעדיטאַטיווער קונסט, ווי די ווײַט־מיזרחדיקע און ייִדישע, וואָס צווישן זיי זענען כּמעט נישט געווען קיין דירעקטע היסטאָרישע פֿאַרבינדונגען, ווײַזט טאַקע אָן, אַז דער אינערלעכער קאָמסאָס פֿון דער מענטשלעכער נשמה איז גאָר קאָמפּליצירט און סודותפֿול. די קינסטלער פֿון צוויי אינגאַנצן פֿאַרשיידענע קולטורן האָבן געשאַפֿן זייער ענלעכע וויזועלע רעפּרעזענטאַציעס פֿונעם גײַסטיקן אוניווערס. האָפֿנטלעך, וועלן די ווײַטערדיקע פֿאָרשונגען פֿון דער אַמאָליקער שיל־מאָלערײַ העלפֿן נישט בלויז צו פֿאַרשטיין און אויפֿצולעבן דעם דאָזיקן רײַכן אַספּעקט פֿון ייִדישקייט, נאָך צו פֿאַרשטיין די אַרכעטיפּישע טיפֿענישן, "רוסאַלקעס" און "דראַקאָנען" פֿון אונדזער קאָלעקטיווער אומבאַוווּסטזײַן.