Anita Norich and Yaron Eliav (eds.). Jewish Literatures and Cultures: Context and Intertext. Providence, RI: Brown Judaic Studies, 2008.

אינעם אַלעגאָריש־עטנאָגראַפֿישן ליד "די גזירת דײַטשן" באַשרײַבט אּבֿרהם גאָטלאָבער מיט געשמאַק כּלערליי פֿאַסאָנען פֿון בגדים, וואָס ייִדן האָבן געטראָגן איידער דאָס רוסישע מלכות האָט זיי געהייסן צו קליידן זיך "דײַטש". אָבער דער מחבר פֿאַרסך־הכּלט: "צינד זענען געוואָרן אַלע איין קלאַס, / מע דערקענט שוין ניט קיין מענטש אין דער גאַס". ווי אַ משׂכּיל, וואָס האָט געקעמפֿט פֿאַרן אייראָפּעיִשן "פּראָגרעס" אויף דער ייִדישער גאַס און קעגן אַלטע ייִדישע זאַבאָבאָנעס, איז גאָטלאָבער צופֿרידן. דאָך, זײַן עסטעטישער חוש און עטנאָגראַפֿישע נײַגעריקייט זײַנען ניט באַפֿרידיקט מיט דער נײַער מאָדע. ער דערמאָנט זיך מיט אַ געמיש פֿון איראָניע און נאָסטאַלגיע אין דער אַמאָליקער צײַט׃ "ביז אַהער האָבן מיר געהאַט סימנים", וואָס האָבן געהאָלפֿן דערקענען, "ווער ס׳האָט געלט / און ווער בילדונג, ווער פֿאַרשטאַנד / און ווער ס׳איז פֿון געמיינער שטאַנד."

די צײַט האָט אָפּגעווישט אַ סך סימנים, וואָס פֿלעגן אַ מאָל העלפֿן די מענטשן צו אָריענטירן זיך אין זייער סבֿיבֿה — אַזעלכע, ווי די פֿאַרשידענע מינים בגדים אין גאָטלאָבערס ליד. פֿון די אַלטע צײַטן זײַנען פֿאַרבליבן טעקסטן און אימאַזשן, אָבער אָפֿט מאָל איז זיי ניט גרינג אויסצוטײַטשן, און יעדע אויסטײַטשונג איז במילא אַ סוביעקטיווע. כּסדר שפּיגלט אַזאַ מין אויסטײַטשונג אָפּ מער די אָנזיכטן פֿונעם אויסטײַטשער איידער דעם "רעאַלן" מהות פֿונעם אַמאָליקן לעבן.

די זאַמלונג "ייִדישע ליטעראַטורן און קולטורן׃ קאָנטעקסט און אינטערטעקסט" נעמט אַרײַן אַרטיקלען וועגן פֿאַרשידענע תּקופֿות פֿון דער ייִדישער געשיכטע, וואָס באַהאַנדלען אַזוי אָדער אַנדערש איין עיקרדיקע קשיא׃ אין וואָס באַשטייט די עצם־ייִדישקייט פֿון פֿאַרשידענע "ייִדישע קולטורן". די פּאָסט־מאָדערנע טעאָריע פֿון קולטור האָט אַ ספּעציעלע נטיה צו דער גראַמאַטישער מערצאָל׃ אַנשטאָט איין ייִדישקייט רעדט מען הײַנט וועגן "ייִדישקייטן", אַנשטאָט ייִדישער קולטור — וועגן "ייִדישע קולטורן" אָדער "קולטורן פֿון ייִדן", און אַזוי ווײַטער.

די פּראָמינענץ פֿון דער דאָזיקער גראַמאַטישער פֿאָרעם איז אַ סימן, אַז מען וויל זוכן דעם ייִחוס פֿונעם קולטורעלן און רעליגיעזן פּלוראַליזם, וואָס הערשט הײַנט־צו־טאָג אויף דער ייִדישער גאַס, אינעם נאָענטן און ווײַטן אַמאָל. איין בולטע מעלה פֿונעם זאַמלבוך באַשטייט אין דעם, וואָס די מחברים דערקלערן זייערע פּאָזיציעס גאַנץ קלאָר און אַרגומענטירט, לאָזנדיק פֿאַרן לייענער אויסצוקלײַבן דעם קוקווינקל, וואָס איז אים מער צום האַרצן.

דאָס בוך עפֿנט זיך מיט אַן עסיי פֿון דעם באַקאַנטן פֿאָרשער פֿון דער ייִדישער און העברעיִשער ליטעראַטור, דן מירון. ער מאַכט אַ קריטישן איבערזיכט פֿון כּלערליי ליטעראַרישע טעאָריעס, וואָס זײַנען אויסן צו שאַפֿן אַ סינטעטיש בילד פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור ווי אַ פֿילשפּראַכיקן פֿענאָמען. אַזוי אָדער אַנדערש, טענהט מירון, האָבן זיך די דאָזיקע טעאָריעס באַזירט אויף נאַציאָנאַליסטישע יסודות, און זייער ציל איז געווען צו באַשטעטיקן די המשכדיקייט פֿון דער שעפֿערישער טראַדיציע בײַ ייִדן פֿון תּנ״ך ביז דער מאָדערנער צײַט.

אָבער דער דאָזיקער צוגאַנג, זאָגט מירון, "ווערט צעקוועטשט און צעשפּאָלטן בײַם צונויפֿשטויסן זיך מיטן מאָדערנעם מצבֿ". מירון לייגט פֿאָר אַן אַנדערן צוגאַנג, וואָס לייגט דעם טראַף ניט אויף דער המשכדיקייט, נאָר אויף דער "שכנותדיקייט" פֿון יענע ביז גאָר פֿאַרשידענע קולטורעלע שטראָמונגען און דערשײַנונגען, וואָס מען קאָן באַשרײַבן ווי "ייִדישע". אַנשטאָט דער אייניקייט און המשכדיקייט דאַרף מען זוכן אין ייִדישער שעפֿערישקייט דעם כּוח, וואָס מאַכט זי אָריגינעל, לעבעדיק און פֿילזײַטיק.

מירונס קריטיק פֿון די טעאָריעס, וואָס זײַנען אַזוי אָדער אַנדערש געווען בכּוח אויסצוסדרן די גאַנצע ייִדישע קולטור לויט איין אידעאָלאָגישער סכעמע איז באַרעכטיקט, אָבער דער פּאָזיטיווער רעצעפּט פֿון זײַן פּראָגראַם, דהײַנו, ווי אַזוי צו באַהאַנדלען די מאָדערנע שעפֿערישקייט פֿון ייִדישע שרײַבער, קינסטלער און אַקטיאָרן אויף פֿאַרשידענע שפּראַכן, זשאַנערס און טראַדיציעס, בלײַבט הענגען אין דער לופֿטן. קיינער פֿון די מחברים פֿונעם זאַמלבוך באַרירט ניט די הײַנטצײַטיקע סיטואַציע, הגם אַלע קוקן זיי אויף דעם עבֿר דורך די הײַנטצײַטיקע ברילן.

ענלעך צו מירון, אַנאַליזירט משה ראָסמאַן די פֿאַרשידענע שיטות אין דער פּויליש־ייִדישער היסטאָריאָגראַפֿיע פֿון מאיר באַלאַבאַן און שמעון דובנאָוו ביז דעם יונגן דור ייִדישע היסטאָריקער אין ישׂראל און אַמעריקע. אינטערעסאַנט, וואָס ראָסמאַן נעמט ניט אין באַטראַכט די היפּשע צאָל פֿון די הײַנטיקע פֿאָרשער פֿון פּוילן און דײַטשלאַנד, צוויי אַקטיווע צענטערס פֿון פּויליש־ייִדישע שטודיעס. אַ סבֿרה, ווײַל דאָס רובֿ פֿון זיי זײַנען ניט קיין ייִדן. אויף וויפֿל איז אַזאַ מין "איבערקלײַבערישקייט״ באַרעכטיקט איז אַן אינטערעסאַנטע פֿראַגע, וואָס ראָסמאַן באַרירט ניט. דאָ דאַרף מען באַמערקן, אַז אויפֿן געביט פֿון דער עלטערער געשיכטע שפּילט די ייִדישקייט פֿונעם פֿאָרשער אַ קלענערע ראָלע, איידער ווען עס קומט צו די מאָדערנע צײַטן, און בפֿרט צו מיזרח־אייראָפּע.

דער ענין פֿון דער שפּראַך ווערט ספּעציעל באַהאַנדלט אינעם אַרטיקל פֿון גבֿריאלה סאַפֿראַן. זי אַנאַליזירט דעם סיכסוך צווישן ש. אַנ־סקין און שמואל ניגער אויף די זײַטן פֿונעם רוסיש־ייִדישן זשורנאַל "די ייִדישע וועלט" אַרום 1910. להיפּוך צו ניגער דעם ייִדישיסט, האָט אַנ־סקי געגלייבט, אַז עס איז מעגלעך צו שאַפֿן אַן אייגנאַרטיקע ייִדישע קולטור אויף רוסיש, און דער בעסטער באַווײַז דערצו איז דער רוסישער נוסח פֿון דער פּיעסע "דער דיבוק". אַנ־סקי האָט געהאַלטן, אַז אַפֿילו די אַסימילירטע רוסיש־ייִדישע אינטעליגענץ רעדט ניט קיין "עכטן" רוסיש, ווײַל זייער רייד איז "באַגײַסטערט" דורך ייִדיש, ווײַל די ייִדישע שפּראַך איז זיי פֿריִער באַקאַנט. מען דאַרף אָבער האַלטן אין זינען, אַז אַן ענלעכע דעה קאָן מען געפֿינען אין די אַרטיקלען פֿון אַנטיסעמיטיש־געשטימטע קריטיקער אַ מאָל און הײַנט, וועלכע לייקענען אָפּ די סאַמע מעגלעכקייט פֿון ייִדישער שעפֿערישקייט אויף רוסיש.