אַ סילועט פֿון אָלוף גערהאַרד טיכזען — דער קריסטלעכער דענקער, וועלכער האָט באַקומען אַ סמיכה

אַ סך מענטשן באַטראַכטן דעם טיטל פֿון אַ רבֿ ווי אַ מין ייִדישער עקוויוואַלענט פֿון דער קריסטלעכער קירך־אָרדינאַציע. בײַ די קאַטויליקער און אָרטאָדאָקסישע (מיזרחדיקע) קריסטן שפּילן די גלחים אַ ריי ספּעציעלע ראָלעס, וועלכע אַ געוויינטלעכער מענטש איז נישט בכּוח אויסצופֿירן. דערפֿאַר מוז אַ גוטער קריסט גיין, לכל־הפּחות פֿון צײַט צו צײַט, אין קלויסטער אַרײַן, כּדי זיך מתוודה צו זײַן פֿאַר אַ גלח און אָנטיילצונעמען, אויך דורך אַ גלח, אין דעם עווכאַריסטיע־ריטואַל.
בײַ די פּראָטעסטאַנטן איז די מעשׂה אַנדערש. אין פּרינציפּ, גלייבן זיי, אַז יעדער קריסט קאָן טעאָרעטיש אויספֿירן אַלע פֿונקציעס פֿון אַ גלח. למעשׂה, זענען ס׳רובֿ פּראָטעסטאַנטישע גרופּעס גענוג שטרענג אָרגאַניזירט, און בלויז אַ מענטש, וועלכער האָט פֿאַרענדיקט אַ ספּעציעלן בילדונג־אַנשטאַלט, קאָן זאָגן, געוויינטלעך, אַז ער איז אַ פּאַסטאָר אָדער אַ פּרעסוויטער.
להיפּוך, באַטראַכט די טראַדיציאָנעלע ייִדישקייט דאָס רבנות פּרינציפּיעל אַנדערש און דערמאָנט, אין אַ סך אַספּעקטן, דעם מוסולמענישן מאָדעל פֿון גײַסטיקער פֿירערשאַפֿט. אַן אימאַם בײַ די סוניטן איז אַ קענער פֿון איסלאַם, וועלכער פֿירט אָן מיט אַ רעליגיעזער קהילה און ענטפֿערט אויף די שאלות. בײַ די שיִיִטן ווערט דער דאָזיקער טערמין באַנוצט בלויז לגבי אַ קליינער צאָל פֿון צוועלף אָדער זיבן יחידים פֿון אַמאָל, וועלכע ווערן באַטראַכט ווי גרויסע צדיקים, מיט וועלכע קיין הײַנטיקער מענטש קאָן זיך נישט פֿאַרגלײַכן. די דאָזיקע אמונה איז אויסערגעוויינטלעך ענלעך צו געוויסע דאָקטרינעס פֿון די ליובאַוויטשער חסידים; דאָס איז אָבער אַ טעמע פֿאַר אַ באַזונדערן אַרטיקל.
בקיצור, די ראָלע פֿון אַ רבֿ, אין טראַדיציאָנעלער ייִדישקייט, איז גענוג נאָענט צו דער ראָלע פֿון אַן אימאַם אָדער אַ מולאַ אין איסלאַם. נאָכמער, דער צווייטער טערמין — מולאַ — איז געווען בפֿירוש אויסגענוצט ווי אַן ערן־טיטל פֿון די רבנים בײַ אַ טייל טראַדיציאָנעלע מיזרחדיקע ייִדן, בפֿרט בײַ די בוכאַרישע. אין די מיטל־עלטערלעכע ייִדיש־אַראַבישע ספֿרים — למשל, בײַ אַזאַ גרויסן מחבר, ווי דער רמב״ם — ווערט די הלכה צומאָל בפֿירוש באַטראַכט ווי "דער ייִדישער שאַריאַט", וואָס פֿאַרשטאַרקט דעם פּאַראַלעל נאָך ווײַטער.
להיפּוך, איז שווער זיך פֿאָרצושטעלן אַ טראַדיציאָנעלע ייִדישע קהילה, וואָס וואָלט גערופֿן זייער רבֿ אַ "גלח".
אַ רבֿ איז בעצם אַ מענטש, וועלכער איז גענוג גוט באַהאַוונט אין דער תּורה און הלכה, און דערצו האָט ער אַ רעפּוטאַציע פֿון אַ ירא־שמים. קיין ספּעציעלע מיסטישע פּריווילעגיעס האָבן די רבנים נישט, הגם די חסידים — ווידער, אַזוי ווי די מיסטישע גרופּעס בײַ די מוסולמענער — גלייבן אין ספּעציעלע גײַסטיקע כּוחות פֿון צדיקים.
אַנטקעגן וואָס זאָג איך דאָס? אין דער הײַנטיקער פֿרומער ייִדישער וועלט גייט אָן אַ פּראָצעס פֿון קלעריקאַלער צענטראַליזאַציע, וועלכע אַנטוויקלט זיך מער־ווייניקער פּאַראַלעל מיט אַן ענלעכן פּראָצעס אינעם פֿונדאַמענטאַליסטישן שטראָם פֿון איסלאַם. אין ביידע פֿאַלן, אויב מע טראַכט זיך אַרײַן, האָט אַזאַ צענטראַליזאַציע ווייניק צו טאָן מיט דער אַלטער טראַדיציע. מע קאָן זאָגן, אַז זי זעט אויס ווי אַ פּרוּוו נאָכצומאַכן די קריסטלעכע קירך מיט איר שטרענגער היעראַרכיע.
געוויסע אויטאָריטעטן אין דער שטרענג־איסלאַמישער וועלט קומען אַרויס מיט פּסקים — פֿאַטוואַס — וועלכע האָבן ווייניק אָדער גאָרנישט צו טאָן מיט זייער שאַריאַט־הלכה. פֿאַקטיש, איז דער זעלבער פֿענאָמען פֿאַרשפּרייט צווישן די חרדים, וועלכע פֿאַרווערן די אינטערנעץ, פֿאַרשיידענע ביכער, צעל־טעלעפֿאָנען, אויפֿן סמך פֿון געוויסע באַקאַנטע יחידים, וואָס זייער פּסק ווערט רעפּרעזענטירט ווי "דעת־תּורה". אַן אַנדער פֿענאָמען איז דער אַקצענט אויף "ריכטיקע השקפֿות". ס׳איז נישט גענוג צו פֿאָלגן די הלכה; מע מוז האָבן אויך אַ געוויסן קוק אויף דער וועלט, וועלכער ווערט אָנגעצוווּנגען, פֿאַרשטייט זיך, דורך די זעלבע אויטאָריטעטן.
דאָס מיינט נישט, חלילה, אַז די טראַדיציאָנעלע ייִדישקייט איז בעצם אַ שלעכטער וועג. דאָס זעלבע קאָן מען זאָגן אויך וועגן איסלאַם. ביידע טראַדיציעס האָבן במשך פֿון הונדערטער יאָרן סטימולירט די אַנטוויקלונג פֿון וויסנשאַפֿט, פֿילאָסאָפֿיע, קונסט, מעדיצין; די בעסטע טעאָלאָגישע און עטישע געדאַנקען אין דער וועלט. אין דער זעלבער צײַט, קאָנען ביידע רעליגיעס פֿאַרוואַנדלט ווערן אין אַ שמאָלקעפּיקן עקטרעמיזם.

דער טעקסט פֿון טיכזענס סמיכה

איין גוטער בײַשפּיל — אָדער, פּינקטלעכער צו זאָגן, אַ שלעכטער — איז די צרות מיטן ענין פֿון גירות אין דער הײַנטיקער ייִדישער וועלט. על־פּי־הלכה, מוז מען נישט זײַן קיין אויבער־חכם אָדער בכלל אַ רבֿ, כּדי עמעצן מגייר צו זײַן. די הלכות זענען פּשוט און אינעם שולחן־ערוך שטייט בפֿירוש געשריבן, אַז אַ גר בלײַבט אַ ייִד, אויב אַפֿילו ער לעבט נישט על־פּי־הלכה, כּל־זמן מע האָט אים מגייר געווען ווי געהעריק.
די הײַנטיקע סיטואַציע, ווען מע לאָזט נישט די קינדער פֿון אַ גיורת אין געוויסע פֿרומע שולן, ווײַל דאָס גיירות־צעטל בײַ דער מאַמען איז געחתמעט דורך אַ רבֿ, וועלכער געפֿינט זיך נישט אין דער רשימה פֿון "אָנערקענטע" גיירות־רבנים. אַגבֿ, אַזאַ צוגאַנג, גאַנץ אַן עקלדיקער און דערסטרוקטיווער פֿאַר אַ סך משפּחות, איז אַ ספּעציפֿיש־ייִדישע מחלה; בײַ די מוסולמענער איז די רעליגיעזע קאָנווערסיע, געוויינטלעך, זייער אַ גרינגע מעשׂה.
לאָמיר אָבער פֿאַרענדיקן מיט דער קריטיק און אַרײַנקוקן אין דער געשיכטע פֿון ייִדישקייט, וואָס שײַך רבנות און רעליגיעזער אויטאָריטעט. דער תּוספֿות, איינער פֿון די וויכטיקסטע פּירושים אויף גמרא, באַמערקט, אַז לכל־הפּחות איין פֿרוי אין תּנ״ך, דבֿורה־הנבֿיאה, האָט געמישפּט דאָס גאַנצע ייִדישע פֿאָלק. דערפֿאַר, לכאורה, קאָן אַ פֿרוי אויספֿירן, אין פּרינציפּ, די פֿונקציעס פֿון אַ רבֿ און אַ דיין. הגם דער תּוספֿות באַטראַכט אַזאַ מעגלעכקייט בלויז טעאָרעטיש, זעט מען, אַז דער עלאַליטאַרישער צוגאַנג צו רבנות איז נישט אינגאַנצן אַ מאָדערנע רעפֿאָרם־אויסטראַכטעניש. אינעם באַקאַנטן ספֿר "שם־הגדולים" פֿונעם חיד״אָ (חיים־יוסף־דוד אַזולאי) איז פֿאַראַן אַ ליסטע פֿון גרויסע רביצינס; ס׳איז קלאָר פֿונעם קאָנטעקסט, אַז ער האָט געמיינט תּורה־געבילדעטע פֿרויען, און נישט סתּם ווײַבער פֿון רבנים. אין דער געשיכטע פֿון חסידות זענען אויך געווען צענדליקער פֿרויען, וועלכע האָבן זיך געפֿירט, אין אַ ריי אַספּעקטן, ווי חסידישע רביים.
וואָס שײַך מענער, האָבן אומצאָליקע באַרימטע רבנים — למשל, דער דערמאָנטער רמב״ם — נישט געהאַט קיין אָפֿיציעלע סמיכה. אין אַ סך פֿאַלן, האָט דער ציבור זיי באַערט ווי גרויסע תּלמידי־חכמים; גענוג אָפֿט הייבט מען אָן באַטראַכטן עמעצן ווי אַ רבֿ נאָך זײַן טויט; דער גאַנצער באַגריף פֿון רבנות איז רעלאַטיוו, ווײַל יעדער מאַן קאָן, אויב ער ווייסט ווי אַזוי, אויספֿירן אַלע פֿונקציעס פֿון אַ רבֿ. רבי משה פֿײַנשטיין, אַ באַרימטער הויפּט־שטראָמיקער פּוסק, האָט בפֿירוש געשריבן, אַז אַפֿילו כּדי צו זײַן אַן אָנערקענטער פּוסק, וועלכער האָט רעכט צו פּסקענען אין חידושדיקע פֿאַלן, איז גענוג צו קענען גוט דעם נייטיקן מאַטעריאַל און מע מוז נישט האָבן דווקא אַן אָפֿיציעלע סמיכה.
בקיצור, אין דער טראַדיציאָנעלער ייִדישקייט ווערט דאָס רעכט צו זײַן אַ רבֿ באַשטימט דורכן ציבור, צוליב פּערזענלעכע אייגנשאַפֿטן און ידיעות, און לאוו־דווקא דורך אַ פֿאָרמעלן ריטואַל. אין דעם זין, איז ייִדישקייט בעצם אַ דעצענטראַליזירטע טראַדיציע, וועלכע פֿאָדערט נישט קיין קלעריקאַלע היעראַרכיע. די הײַנטיקע נטיה צו שאַפֿן אַ מין "ייִדישע קירך" אין פֿרומע קרײַזן, וועלכע באַשטימט, ווער איז אַ ייִד און ווער נישט, און צי מע מעג קויפֿן אַ צעל־טעלעפֿאָן פֿון אַ געוויסער פֿירמע, און צי דאָס דאַרף ווערן באַטראַכט דורך אַן אויטאָריטאַרער אינסטאַנץ פֿון "דעת־תּורה", איז אַ פֿונדאַמענטאַליסטישער חידוש פֿון די לעצטע פּאָר דורות — מסתּמא, בײַאײַנפֿלוסט פֿונעם קריסטלעכן מאָדעל פֿון פֿירערשאַפֿט.
ס׳איז מעגלעך, אַז די אויטאָריטעט פֿון געוויסע יחידים אינעם איסלאַמישן פֿונדאַמענטאַליזם איז אויך אַ פּראָדוקט פֿון קריסטלעכער השפּעה אויף איסלאַם — פּונקט אַזוי ווי דער קריסטלעכער אַנטיסעמיטיזם, וועלכן די אייראָפּעיִשע קאָלאָניזאַטאָרן האָבן אימפּאָרטירט אין דער מוסולמענישער וועלט. די תּאווה צו קריגן אַן אייגענעם פּויפּסט, וועלכער זאָל ברענגען די רעליגיע אין אָרדענונג, איז אַ פֿאַרשטענדלעכע, אָבער געווען פֿאַרשפּרייט, דער עיקר, אין דער קריסטלעכער וועלט.
אַז מע רעדט שוין וועגן רבנים און גלחים, איז כּדאַי צו דערמאָנען אַ טשיקאַווע אמתע מעשׂה מיט אַ גלח, וועלכער האָט טאַקע באַקומען אַ סמיכה אויף רבנות, וואָס איז דערציילט געוואָרן נישט לאַנג צוריק דורך דעם היסטאָריקער שניאור־זלמן ליימאַן.
געווען אַמאָל אַ דײַטשישער קריסטלעכער העבראַיִסט און אַ לינגוויסט, אַ לוטעראַנער גלח־מיסיאָנער מיטן נאָמען אָלוף גערהאַרד טיכזען (1734—1815), אַ מחבר פֿון 40 בענדער אַקאַדעמישע שטודיעס. ער האָט זיך שטאַרק אינטערעסירט מיט ייִדישקייט און פֿלעגט הערן די שיעורים פֿון רבי יונתן אייבעשיץ אין אַלטאָנע, דײַטשלאַנד.
אינעם יאָר 1759, האָט טיכזען געפּרוּווט צו פֿאַרנעמען זיך מיט מיסיאָנערישער טעטיקייט צווישן ייִדן; מע האָט אים אַרויסגעוואָרפֿן פֿאַר דעם פֿון דער אַלטאָנער שיל. נישט געקוקט אויף דעם, וואָס ער איז געווען אַ פֿאַרביסענער קריסט, האָט ער זיך גאַנץ פֿרײַנדלעך באַצויגן צו ייִדן און זיך באַפֿרײַנדעט מיט משה ליפֿשיץ, אַ רבֿ און אַ דיין פֿון דער שטאָט קירכהיים, אינעם דײַטשישן ראַיאָן העסע. דער רבֿ איז נתפּעל געוואָרן פֿון טיכזענס ידיעות און געגעבן אים, נישט מער און נישט ווייניקער, אַ סמיכה אויף רבנות. ליפֿשיץ האָט געלויבט דעם קריסטלעכן וויסנשאַפֿטלער מיט אַ גאַנצער ריי וואַרעמע ווערטער, ווי אַ גרויסן תּלמיד־חכם און ירא־שמים און האָט אים אָנגערופֿן "החבֿר ר׳ טיכזן". דער רבֿ האָט דערקלערט, אַז ער האָט מקיים געווען דערמיט די מיצווה "ואהבתּ לרעך כּמוך", ווײַל טיכזען איז אים טאַקע שטאַרק געפֿעלן ווי אַ גוטער תּלמיד.
אין אַן אַנדער פֿאַל, האָט דער באַקאַנטער דײַטשישער רבֿ יוסף תּאומים, אָנגערופֿן דעם קריסטלעכן מחבר עליאַס הוטער, וועלכער האָט פּובליקירט אַ גאָר־שיינע אויסגאַבע פֿון תּנ״ך, מיטן טיטל "הר״ר ע. הוטר". דאָס איז, אָבער, געשען מיט 150 יאָר נאָך הוטערס טויט.
ביידע פֿאַלן ווײַזן, אַז במשך פֿון דער געשיכטע האָבן די ייִדן אָפּגעשאַצט, צום מערסטן, חכמה און יראת־שמים, און נישט אויטאָריטעט אָדער ייִחוס — בערך אַזוי ווי געוויסע מוסולמענישע דענקער האָבן אָפּגעשאַצט די אַמאָליקע גריכישע חכמים ווי "אימאַמס פֿון פֿילאָסאָפֿיע". ווי שלמה המלך זאָגט אינעם תּנ״כישן ספֿר "קהלת", ווערט דער מענטש לעבעדיק פֿון דער חכמה — און נישט פֿון פֿונדאַמענטאַליזם.