"בײַם לעצטן עטאַפּ פֿונעם סעאַנס, האָט זיך מיר אַנטפּלעקט אַ וויזיע פֿון אַ גרויסער, העל-באַלויכטענער סצענע, וואָס האָט זיך געפֿונען, דאַכט זיך, מחוץ דער צײַט און רוים. דאָרטן איז געהאַנגען אַ וווּנדער-שיינער פֿאָרהאַנג, וואָס אין זײַן געוועב האָט זיך אַזוי ווי אַנטהאַלטן די גאַנצע געשיכטע פֿון דער וועלט. כ׳האָב אינטויִטיוו פֿאַר­שטאַנען, אַז איך געפֿין זיך אינעם טעאַטער פֿון דער קאָסמישער דראַמע, וווּ די הויפּט-ראָלעס האָבן געשפּילט די כּוחות, וואָס פֿורעמען אויס די מענטשלעכע היסטאָריע. איך האָב זיך אַרײַנגעקוקט אינעם מאַיעסטעטישן פּאַראַד פֿון געהיימנישפֿולע פֿיגורן, וואָס זע­נען אַרויסגעגאַנגען אויף דער סצענע, זיך פֿאָר­געשטעלט, און פּאַמע­לעך פֿאַרשוווּנדן הינטער די קוליסן."

סטאַניסלאַוו גראָף, "קאָסמישע שפּיל"

זינט דעם 19טן יאָרהונדערט, ווען אַ סך קולטור־טוער פֿון אַלע אייראָפּעיִשע פֿעלקער, אַרײַנגערעכנט די ייִדן, זענען גע­ווען פֿאַרכאַפּט מיט ראָמאַנטישע זוכענישן פֿון זייער "נאַציאָנאַלן עפּאָס", האָבן די פֿריִיִקע פֿאָרשער פֿון דער ייִדישער ליטע­ראַטור געלויבט די חסידישע, און בכלל רעליגיעז־מיסטישע מעשׂיות, פֿאַר זייער פֿאָלקסטימלעכקייט און טיפֿע געדאַנקען. למשל, דער באַרימטער ייִדישער דענקער מאַרטין בובער האָט אויסגענוצט אַ סך חסידישע מעשׂיות ווי אַ יסוד פֿאַר זײַן ראַדיקאַלער "דיאַלאָג"־פֿילאָסאָפֿיע.

ס׳רובֿ אַקאַדעמישע, ווי אויך רעליגיעזע פֿאָרשונגען פֿון די חסידישע מעשׂיות, לײַדן אָבער פֿון אַ געוויסן "לאָגאָצענטריזם"; כּדי צו פֿאַרשטיין דעם זשאַנער פֿון די ייִדישע גײַסטיקע מעשׂיות, מוז מען נעמען אין אַכט דעם גאַנצן סעמיאָטישן און פּסי­כאָלאָגישן קאָנטעקסט, אין וועלכן די מעשׂיות ווערן געשאַפֿן און דערציילט, ווי אויך די קאָמפּליצירטע חסידישע טעאָריע פֿון מעשׂה־דערציילונג.

פֿאַר די אויטענטישע חסידים, ווערט דער אַקט און פּראָצעס פֿון מעשׂה־דער­ציילן גופֿא באַטראַכט ווי אַ קוואַל פֿון אַ דירעקטער גײַסטיקער דערפֿאַרונג, ווי אַ מיטל צו פֿאַרבינדן זיך מיט די נשמות פֿון צדיקים, ווי אַ רפֿואה, און אַפֿילו ווי אַ מיסטישער כּוח צו ענדערן דעם גאַנצן אוניווערס. אין דעם אַספּעקט, צוליב אַזאַ מיסטישן צוגאַנג, זענען די מעשׂיות דער סאַמע אָריגינעלסטער זשאַנער אין דער ייִדישער ליטעראַטור.

אין פֿאַרגלײַך מיט "מער ערנסטע" ספֿרים, ווערן די חסידישע מעשׂיות כּסדר איבערגעאַרבעט דורך די מחברים, דרו­קער און דערציילער. אַפֿילו די לשון־קודש­דיקע אויסגאַבעס פֿון "סיפּורי-צדיקים" זענען אָפֿטמאָל אָנגעשריבן אין אַ זייער אומפֿאָרמעלן סטיל, אויסגעמישט מיט ייִדישע ווערטער און אויסדרוקן. צוליב זייער בייגעוודיקער נאַטור, געהערן אַ טייל מעשׂיות סײַ צו דער רעליגיעזער, סײַ צו דער וועלטלעכער ליטעראַטור. לויט דעם באַקאַנטן ווערטל פֿונעם קאָצ­קער רבין, "דער, וואָס גלייבט אין אַלע מעשׂיות וועגן צדיקים, איז אַ נאַר; דער, וואָס לייקנט זיי אינגאַנצן אָפּ, איז אַן אַפּי­קורס". כּדי אָפּצו­שאַצן די חסידישע מעשׂיות, מוז מען "גנבֿענען" די גרענעצן פֿונעם געוויינטלעכן ראַציאָנעלן שׂכל און זיך אַרײַנטאָן אין דער אינערלעכער וועלט, וווּ דער חילוק צווישן די זאַכן און ווער­טער ווערט צעשווענקט, און אַל־דאָס אומ­מעגלעכע ווערט מעגלעך.

די רביים פֿונעם חב״ד־חסידות האָבן געהאַלטן, אַז די מעשׂיות זענען די "תּורה-שבכתבֿ" פֿון חסידות. דער בוכשטעבלעכער באַדײַט פֿון די דערציילונגען אין תּנ״ך איז אַ מין "וועגווײַזער" צו אַ פּערזענלעכן קאָנטאַקט מיט רוחניות און טיפֿע סודות פֿון דער תּורה, וואָס קענען נישט אויס­געדריקט ווערן אויף אַ דירעקטן, פֿאָרמעלן אופֿן. אין אַ געוויסן זין, זענען די מעשׂיות אַפֿילו העכער ווי די תּורה אַליין; דווקא צוליב זייער אומפֿאָרמעלן כאַראַקטער קען דער צוהערער גרינגער "דערהערן" דעם לע­בעדיקן תּמצית פֿונעם טעקסט, וואָס ליגט מחוץ דעם ראַציאָנעלן זין פֿון די ווערטער.

יעדע חסידישע גרופּע האָט אירע אייגע­נע טראַדיציעס, ווען און ווי אַזוי דאַרפֿן געוויסע מעשׂיות דערציילט ווערן, כּדי גורם צו זײַן אַ באַזונדער שטאַרקע השפּעה. למשל, בײַ דער "בעל-שם־טובֿס סעודה", דעם לעצטן טאָג פֿון פּסח, פֿירן אַ סך חסידים אַ ספּיציעלן "סדר" פֿון געוויסע באַשטימטע מעשׂיות, כּדי "אויפֿצוּוועקן" בעל-שם־טובֿס ניסים־כּוח און צו פֿאַרבינדן זיך גײַסטיק מיט זײַן נשמה. בײַ די ליובאַ­וויטשער חסידים ווערט די "בעל-שם־טובֿס סעודה" באַגלייט מיט אַרבע־כּוסות ווײַן, ניגונים און טענץ, שאַפֿנדיק אַ מין פּסיכאָדעלישן עפֿעקט.

נישט אַלע חסידישע מעשׂיות זענען, אָבער, פֿאַרבונדן מיט היסטאָרישע פּערזענ­לעכקייטן. אין די קבלה-ספֿרים טרעפֿן זיך אַ סך מיסטישע משלים וועגן העלדן, וואָס ראַטעווען אַ פּרינצעסין, און אַנדערע באַקאַנטע סוזשעטן פֿון פֿאָלקס-מעשׂיות, וואָס ווערן אויסגענוצט ווי סימבאָלן פֿון באַציִונגען צווישן פֿאַרשיידענע כּוחות אין דער מענטשלעכער נשמה, ווי אויך פֿון דער קאָסמישער "דראַמע" אינעם גאַנצן אוניווערס. דער רבי נחמן פֿון בראַצ­לעוו האָט געהאַלטן, אַז די דאָזיקע אינער­לע­כע און קאָסמישע "שפּיל" ווערט אָפּגע­שפּיגלט אין אַלע לעגענדעס און פֿאָלקס־מעשׂיות אַרום דער וועלט. אין דער מאָ­דער­נער פֿאָלקלאָר־פֿאָרשונג ווערט אַזאַ צו­גאַנג אַסאָציִיִרט מיט דער אַנאַליטישער פּסי­כאָלאָגיע פֿון קאַרל יונג, וועלכער האָט זיך, אַגבֿ, אינטערעסירט מיט קבלה.

רבי נחמנס באַרימטע מעשׂה־זאַמלונג, "סיפּורי-מעשׂיות", ווערט געלערנט דורך זײַנע חסידים ווי גאָר אַ טיפֿער קבלה-ספֿר, ווי אויך ווי אַ מוסטער פֿון אַזאַ מיסטישער אינטערפּרעטאַציע פֿונעם פֿאָלקלאָר. דער רבי אַליין האָט געזאָגט, אַז זײַנע דערציילונגען זענען, אין פֿאַרגלײַך מיט די געוויינטלעכע פֿאָלקס-מעשׂיות, דערציילט געוואָרן "אויפֿן ריכטיקן סדר"; צוליב דעם זענען זיי, אַחוץ דעם טיפֿן מיסטישן באַדײַט, אויך מסוגל צו דערוועקן ייִדן צו תּשובֿה, צו היילן קראַנקע, און אַפֿילו צו העלפֿן אַן עקרה צו האָבן אַ קינד. די בראַצלעווער חסידים פֿירן יעדן שבת אינדערפֿרי אַ ספּעציעלן שיעור פֿון "סיפּורי-מעשׂיות", אָפֿט באַגלייט מיט זייער טיפֿע קאָמענטאַרן.

אין אַ טייל פֿאַלן קען די זעלבע מעשׂה וועגן אַ צדיק אָפּגעטײַטשט ווערן אויך ווי אַ "קאָסמישע דראַמע". אינעם לשון־קודשדיקן וואַריאַנט פֿונעם ספֿר "שׂיח-אליעזר" פֿונעם יאַמפּאָלער רבין ווערט געבראַכט זייער אַ סוררעאַליסטישע דער­ציי­לונג וועגן בעל-שם-טובֿ; בײַם סוף, גיט דער מחבר צו וויסן, אַז "די, וואָס קענען קבלה, וועלן פֿאַרשטיין די מעשׂה".

על-פּי-קבלה, ווערט דער גאַנצער אוני­ווערס באַטראַכט ווי אַ טעקסט, אַ ריזיקע נעץ פֿון צייכנס, "אותיות", דער­פֿאַר ווערט די גרענעץ צווישן דער פּסי­כאָלאָגישער און אָנטאָלאָגישער ספֿערע אָפֿט צעשווענקט; לויט חסידות, איז אַ גרויסער צדיק בכּוח צו פֿאַרשטיין די געהיימע "שפּראַך" פֿונעם אוני­ווערס, און איבערצושטעלן זײַנע "אותיות", אָדער "אײַנטײַטשן" אַן אַנדער באַ­דײַט אינעם שטראָם פֿון די וועלט־גע­שעע­נישן, בײַטנ­דיק די רעאַליטעט אַרום זיך.

צווישן ס׳רובֿ הײַנטיקע חסידים שפּילן די מעשׂיות, צום באַדויערן, דער עיקר בלויז אַ דידאַקטישע ראָלע, און ווערן נישט באַטראַכט ווי אַ מיטל פֿון פּער­זענ­לעכע מיסטישע זוכענישן. הגם די הײַנ­טיקע חסידים האָבן אַנטוויקלט אַ גרויסע "אינדוסטריע" פֿון מעשׂה־ביכער אויף ייִדיש, קלײַבט דער פֿאַרלעגער, געוויינט­לעך, אויס מער "פּראַגמאַטישע", נישט־מיסטישע מעשׂיות, אָפֿט באַאַרבעט אויף אַ זייער אומאויטענטישן אופֿן.

פֿונדעסטוועגן, לעבט די ייִדישע מעשׂה-ליטעראַטור ווײַטער — לאו־דווקא צוליב די חסידים און ייִדן בכלל. אין אַ צאָל אינ­טער­נעץ־ביביליאָטעקן אַרום דער וועלט ווערן כּסדר פֿאַרשפּרייט בחינם אַלטע אויס­גאַבעס פֿון זעלטענע אַלטע מעשׂה-ביכער, וועלכע זענען נישט בנימצא אין די ייִדישע ביכער־קראָמען.

אין דער פֿראַנקפֿורטער וועב־ביב­ליאָ­טעק, www.literatur-des-judentums.de, גע­פֿינען זיך פֿיר וואַריאַנטן פֿונעם קלאַסישן אַלט־ייִדישן "מעשׂה-בוך", עטלעכע אויס­גאַבעס פֿונעם אַלטן בוך "מעשׂה-ניסים", ווי אויך אַ צענדליק חסידישע מעשׂה־ביכלעך, אַרײַנגערעכנט רבי נחמנס "סיפּורי-מעשׂיות".

אין די ייִדישע תּורה-ביבליאָטעקן ווערן בדרך-כּלל געזאַמלט בלויז לשון־קודש­דיקע ספֿרים. פֿונדעסטוועגן, קען מען דאָרטן געפֿינען אַ סך אַלטע, אויטענטישע מעשׂה-ביכער — למשל, אָט־דאָ:

www.halachabrura.org/library/library1.htm

אין דער דאָזיקער רשימה איז פֿאַראַן איינע פֿון די ערשטע אויסגאַבעס פֿון "שבֿחי-בעש״ט", די קלאַסישע זאַמלונג פֿון וווּנ­דער-מעשׂיות וועגן בעל-שם-טובֿ, ווי אויך אַ סך אַנ­דערע מעשׂה־ביכלעך אויף לשון־קודש.

דער מיסטישער צוגאַנג צו די מעשׂיות ווערט הײַנט פּראַקטיש אַקטיוו פֿאַרשפּרייט דורך די ליובאַוויטשער און בראַצלעווער חסידים, ווי אויך דורך די "נעאָ-חסידישע" גרופּעס, וועלכע פּרוּוון צו פֿאַרבינדן, אָפֿט­מאָל מיט דערפֿאָלג, די קבלהדיקע שפּראַך־טעאָריע מיט דער פּאָסטמאָדערנער פֿי­לאָ­­סאָפֿיע און פּסיכאָלאָגיע. אין די בי­כער-קראָ­מען, ווי אויך אין דער אינטער­נעץ, קען מען געפֿינען צענדליקער בי­כער און אַרטיקלען, וואָס דערקלערן און פּאָ­פּו­לאַ­רי­זירן די חסידישע מעשׂיות, ווי אויך די עצם-טראַדיציע פֿון מעשׂה-דער­ציילן, אויף כּלערליי אופֿנים, פֿונעם אויטענ­טישן ליובאַוויטשער קוקווינקל ביז פֿאַר­שיידענע געמישן פֿון פּסיכאָלאָגיע און "ניו-איידזש".

ס׳איז אָבער טרויעריק, אַז דער מיס­טיציזם אַרום דער מעשׂה-ליטעראַטור איז הײַנט טיילווײַז אָפּגעריסן געוואָרן פֿון דער ייִדישער שפּראַך און טראַדיציאָנעלער ייִדישער קולטור; ס׳רובֿ הײַנטיקע חסידישע ייִדיש-רעדער האָבן מורא פֿאַר מעדיטאַציע און פּערזענלעכע מיסטישע דערפֿאַרונגען. עס ווילט זיך אָבער האָפֿן, אַז די קומענדיקע דורות ייִדיש-רעדער וועלן אויפֿלעבן דעם מיסטישן גײַסט פֿון מעשׂה־דערציילן.