Martin Goodman. Rome and Jerusalem: The Clash of Ancient Civilizations. Knopf: 2007

די פֿאָרשטעלונג, אַז די וועלט איז צעריסן צווישן צוויי קעגנערישע צדדים איז ניט קיין נײַע. אין פֿאַרשידענע צײַטן האָבן די דאָזיקע צוויי צדדים אויסגעזען אַנדערש׃ מיזרח און מערבֿ, קריסטנטום און איסלאַם, קאַפּיטאַליזם און קאָמוניזם. דער מענטשלעכער שׂכל האָט אַ טבֿע צו באַגרײַפֿן די ווירקלעכקייט דורך קעגנזאַצן, שוואַרץ־און־ווײַס. דאָס בוך פֿון מאַרטין גודמאַן, פּראָפֿעסאָר פֿון ייִדישע לימודים בײַם אָקספֿאָרדער אוניווערסיטעט, איז גע­ווידמעט דעם אַלטן קאָנפֿליקט אין דער וועלט־געשיכטע, וואָס האָט באַווירקט דעם כאַראַקטער פֿון אונדזער ציוויליזאַציע פֿאַר די קומעדיקע צוויי יאָרטויזנטער. דאָס איז געווען די אַזוי גערופֿענע "ייִדישע מלחמה", וואָס האָט גורם געווען דעם חורבן פֿונעם צווייטן בית־המקדש און דעם ייִדישן גלות.

גודמאַן מאָלט אַ ברייט פּאַנאָראַמיש בילד פֿון צוויי געזעלשאַפֿטן, דער רוימי­שער און דער ייִדישער. זײַן רײַכע ערודי­ציע אין ביידע קולטורן און זײַן קלאָרער סטיל דערמעגלעכן אים צו שאַפֿן אַ לע­בעדיקן און פֿאַרכאַפּנדיקן פּראָטרעט פֿו­נעם אַמאָליקן לעבן אין אַ סך פּרטים, פֿון משפּחה־באַציִונגען ביז צו מלוכישער פּאָלי­טיק. די אַלטע וועלט ווערט ממש מחיה־מתים אין אַלע אירע קאָלירן און שאַטירונגען פֿאַר די אויגן פֿונעם לייענער. צומאָל שאַפֿט זיך אַפֿילו אַן אײַנדרוק, אַז מיר זעען יענע לאַנג פֿאַרגאַנגענע תּקופֿה אַפֿילו צו קלאָר, אַזוי ווי עס וואָלט געגאַנגען די רייד וועגן אונדזער צײַט.

סײַ די רוימישע, סײַ די ייִדישע ציווי­לי­זאַציע ווערן באַשריבן מיט אַ סך פֿאַר­שטאַנד און סימפּאַטיע. גודמאַן באַטאָנט כּסדר, אַז אין די אַלטע צײַטן זענען די ייִדן אויסגעקומען מיט די רוימער גאַנץ גוט, ווײַל די רוימישע אימפּעריע איז געווען רעלאַטיוו טאָלעראַנט לגבי פֿרעמדע קולטורן, כּל־זמן אַנדערע פֿעלקער האָבן אָנערקענט די רוימישע שליטה. דער אַלטער רוים איז געווען אַ מין מיליטערישע און פּאָליטישע סופּערמאַכט אין דעם ריזיקן געביט אַרום דעם מיטלענדישן ים. די רוימער האָבן גוט פֿאַרשטאַנען די חכמה פֿון דער וועלט־פּאָליטיק. זיי האָבן דערלאָזט ברייטע קול­טורעלע און רעליגיעזע פֿרײַהייט פֿאַר פֿאַר­שי­דענע פֿעלקער, כּדי אויסצומײַדן איבע­רי­קע פּאָליטישע און מיליטערישע קאָנפֿ­ליקטן איבער "קלייניקייטן". די רוימער האָבן ניט געהאַט קיין באַזונדערע שׂינאה קעגן פֿרעמדע פֿעלקער, הגם זיי האָבן זיי באַטראַכט מיט ביטול ווי ניט־ציוויליזירטע באַרבאַרן. אָבער די טירן צו דער רוימישער ציוויליזאַציע זײַנען גע­ווען ברייט אָפֿן, און אַ סך פֿון די גע­ווע­זענע "באַרבאַרן" האָבן דערגרייכט הויכע פּאָזיציעס אין דער רוימישער געזעל­שאַפֿט.

דער קאָנפֿליקט אַרום דעם ירושלימער בית־המקדש איז צוערשט געווען ניט מער ווי אַ מחלוקת צווישן אַ קליינעם רוימישן פֿאַרוואַלטער און עטלעכע היציקע ייִדישע קעפּ. דער דאָזיקער קאָנפֿליקט האָט פּאַ­מעלעך געטליִעט אין משך פֿון אַ פּאָר יאָר, ביז עס האָט זיך באַוויזן אויף דער רוימישער פּאָליטישער בינע אַן אַמביציעזער גענעראַל מיטן נאָמען וועספּאַסיאַן. ער האָט זיך גע­נייטיקט אין אַ מיליטערישן נצחון, כּדי צו פֿאַרפֿעסטיקן זײַנע פּאָזיציעס און באַ­רעכטיקן זײַנע פּרעטענזיעס אויף דעם כּיסא־המלך. אַ מלחמה אין ירושלים וואָלט פּאַסיק געווען פֿאַר זײַנע צילן. אָבער אַפֿילו דעמאָלט האָבן די רוימער ניט גע­האַט בדעה חרובֿ צו מאַכן דעם בית־המקדש, ווײַל זיי האָבן כּסדר געהאַט דרך־ארץ פֿאַר פֿרעמדע געטער. דער חורבן איז גע­שען על־פּי צופֿאַל, האַלט גודמאַן, ווײַל יענער זומער איז געווען באַזונדערס הייס און טרוקן, און די זעלנער זײַנען געווען צע­היצט פֿון די שלאַכטן. אַזוי אָדער אַנ­דערש, האָט וועספּאַסיאַן דערגרייכט זײַן פּאָלי­טישן ציל און ניט נאָר געוואָרן דער רוימי­שער קייסער, אָבער אויך איבערגעגעבן זײַן מלכות בירושה צו זײַן זון טיטוס, וועלכער האָט קאָמאַנדעוועט מיט דער רוימישער אַרמיי בעת דער באַלאַגערונג פֿון ירושלים.

די געשיכטע פֿון יענער מלחמה איז גוט באַקאַנט, אַ דאַנק דעם ייִדישן היס­טאָ­ריקער יוסף פֿלאַוויוס, וועלכער איז אַרי­בערגעגאַנגען אויף דעם רוימישן צד און באַשריבן יענע דראַמאַטישע געשעענישן פֿאַר זײַנע נײַע בעלי־בתּים. גודמאַן האָט באַרײַכערט און פֿאַרפּינקטלעכט יוספֿס באַריכט אינעם ליכט פֿון אַנדערע היס­טאָ­רישע מקורים, אָבער אין די עיקר­דיקע פּונקטן איז ער מסכּים מיט זײַנע אָפּשאַצונגען. גודמאַן האַלט, אַז די פֿאַר­שפּרייטע פֿאָרשטעלונג וועגן דעם, אַז "רוים" און "ירושלים" זײַנען געווען צוויי ביז גאָר פֿאַרשידענע ציוויליזאַציעס איז אויסגעטראַכט געוואָרן שפּעטער, און שול­דיק אין דעם זײַנען די קריסטן, וועלכע האָבן אויסגעטײַטשט דעם חורבן פֿונעם בית־המקדש, ווי די ענדגילטיקע מפּלה פֿון ייִדנטום.

דער לעצטער קאַפּיטל פֿונעם בוך דער­ציילט וועגן דעם, ווי עס האָט זיך אויסגעפֿורעמט דער קריסטלעכער אַנטיסע­מיטישער מיטאָס. ביזן חורבן פֿונעם בית־שני איז קריסטנטום געווען ניט מער ווי אַ ייִדישע סעקטע, איינע צווישן עטלעכע. די מפּלה פֿונעם ייִדישן אויפֿשטאַנד האָט זיי געגעבן אַ גוטן תּירוץ צו טענהן, אַז זייער גלויבן איז בעסער איידער דער ייִדישער, ווײַל זיי זײַנען ניט פֿײַנטלעך צו דער רוימישער מאַכט. די קריסטלעכע שליחים, צווישן זיי פּאַול (שאול), וועלכע זײַנען געווען גוט באַהאַוונט סײַ אין דער ייִדישער און סיי אין דער רוימישער קולטור, האָבן צוגעפּאַסט דעם נײַעם גלויבן צו די באַגריפֿן און דעם געשמאַק פֿון דער רוימישער ציוויליזאַציע און האָבן אים "אויסגערייניקט" פֿון די בול­טע ייִדישע מינהגים, אַזעלכע ווי כּשרות און ברית־מילא. אַזוי אַרום האָט די קריסט­לעכע קירך זיך פֿאָרגעשטעלט ווי דער איינ­ציקער לעגיטימער יורש פֿון דעם "אַלטן טעסטאַמענט", און דערצו איז זי גע­ווען געטרײַ דער רוימישער מאַכט. די ייִדן זײַנען, להיפּוך, געשילדערט גע­וואָרן ווי שׂונאים פֿון רוים. די דאָזיקע פּאָ­לי­טיק האָט דערפֿירט די קריסטן צו דעם ענדגילטיקן נצחון אינעם פֿערטן יאָר­הונדערט, ווען דער רוימישער קייסער קאָנס­טאַנטין האָט דערקלערט קריסטנטום ווי די אָפֿיציעלע מלוכישע רעליגיע פֿון דער רוימישער אימפּעריע. אַזוי האָט אַ צופֿעליקער קאָנפֿליקט צווישן אַ רוימישן פּראָקוראַטאָר און עטלעכע ייִדישע פֿירער באַשטימט דעם גאַנג פֿון דער מערבֿדיקער ציוויליזאַציע.

גודמאַנס קאָנצעפּציע זעט אויס גאַנץ רעאַליסטיש, בפֿרט ווען מען פֿאַרגלײַכט זי מיט די הײַנטיקע געשעענישן אין דעם נאָענטן מיזרח. עס איז זייער גרינג דורכ­צופֿירן כּלערליי פּאַראַלעלן צווישן דער אימפּעריאַלער פּאָליטיק פֿון אַמאָל און איצט. אָבער אַזאַ קוק קאָן אויך זײַן פֿאַר­פֿירעריש, ווײַל יעדע צײַט האָט אַן אייגענעם כאַראַקטער, און אַלע היסטאָרישע פּאַראַלעלן דינען קאָנקרעטע פּאָליטישע און אידעאָלאָגישע צילן. אַזוי אַרום דאַרף גודמאַנס געשיכטע בלײַבן ניט מער ווי אַ געשיכטע און ניט ווערן קיין לערנבוך פֿון פּאָליטיק.