די אַמעריקאַנער ייִדישע ליטעראַטור איז אַן אייגנאַרטיקער טייל פֿון דער אַמעריקאַנער קולטור, וואָס בלײַבט עד–היום ניט דערשאַצט און ניט דערפֿאָרשט ווי עס פּאַסט צו זײַן. בלויז עטלעכע אַספּעקטן און זשאַנערס, אַזעלכע ווי מאָדערניסטישע פּאָעזיע פֿון פֿאַרשידענע שטרעמונגען, האָט באַקומען אַ געוויסע קרי­טישע אָפּשאַצונג מצד די מאָדערנע פֿאָר­שער. די גאַנצע פּראָזע שטייט אין שאָטן פֿון יצחק באַשעוויסן, וועלכער האָט ניט גע­האַלטן פֿון זײַנע אַמעריקאַנער קאָלעגעס. זײַן ביטולדיקער באַצי האָט באַשטימט דעם גורל פֿון דער רעאַליסטישער פּראָזע, וועלכע שיל­דערט דאָס טאָג-געטלעכע לעבן פֿונעם ייִדישן עמך אין אַמעריקע. אַ גאַנצער שיכט פֿון דער מאָדערנער אַמעריקאַנער קולטור בלײַבט פּראַקטיש אומבאַקאַנט, ווי אַ שטיקל אַטלאַנ­דידע, וואָס ליגט אויפֿן דנאָ פֿונעם ים.

עס איז כּדאַי אַ קלער צו טאָן וועגן מעג­לעכע סיבות פֿון דעם דאָזיקן בלויז אינעם קולטורעלן זכּרון. קודם־כּל, האָט דאָס אַוודאי צו טאָן מיט דער שפּראַך. עס איז גרינגער איבערצולייענען אַ פּאָר לידער און זיך אַ גריבל טאָן אין עטלעכע מיינונגען, איידער זיצן לאַנגע שעהען איבער אַ לאַנגן ראָמאַן פֿון אַן אומבאַקאַנטן מחבר. עס איז אָבער פֿאַראַן, דאַכט זיך, אַ טיפֿערער, אידעיִשער גרונט צו איגנאָרירן אָט דעם מין ליטעראַטור. די דעה־זאָגער פֿונעם אַמעריקאַנער ייִדנטום האָבן ליב אויסצומאָלן דעם ייִדישן נעכטן און הײַנט אין שוואַרץ־ווײַסע פֿאַרבן. מען באַטאָנט אַזעלכע מאָמענטן אין דער ייִדישער ירושה, וועלכע ווײַזן די ייִדן ווי גרויסע גיבורים אָדער גרויסע קרבנות. די "קליינע מענטשעלעך מיט קליינע השׂגות" נעמען ניט אויס אין די הויכע אַמעריקאַניש־ייִדישע פֿענסטער. און דאָס האָבן גוט פֿאַרשטאַנען די סאַמע באַרימטע ייִדישע שרײַבער: שלום אַש און יצחק באַשעוויס.

אָבער ווי עס האָט שאַרפֿזיניק באַ­מערקט דער באַקאַנטער סאָוועטישער ליטע­ראַ­טור־פֿאָרשער יצחק נוסימאָוו, איז די ייִדישע לי­טעראַטור אין תּוך גענומען אַ קליינ­ביר­גערלעכע. דאָס הייסט, אַז זי שפּיגלט אָפּ די וועלט־אַנשויונג, די האָפֿענונגען און די אַנגסטן פֿון מענטשן, וועלכער געפֿינען זיך אויף די ראַנדן פֿון דער בירגערלעכער געזעל­שאַפֿט. אַזוי ווי טבֿיה און מנחם־מענדל, חלומען זיי וועגן ווערן גרויסע גבֿירים, אָבער אין דער אמתן, בלײַבן זיי ביטערע קבצנים. אין דעם זין איז די אַמעריקאַנער ייִדישע ליטעראַטור ניט קיין יוצא־דופֿן. אירע העלדן זײַנען פּראָסטע ייִדישע אימיגראַנטן, וועלכע זײַנען געקומען אין דער "גאָלדענער מדינה" מיט אַ גרויסן חלום. "איז דאָס אַליין, דער שטאַרקער חשק רײַך צו ווערן, אפֿשר געווען טאַקע דער עיקר־סוד, דער שליסל צו דערפֿאָלג אין אָט דעם נײַעם און וווּנדערלעכן לאַנד?" — אַזוי פֿרעגט זיך דער העלד פֿון ברוך גלאַזמאַנס ראָמאַן "לענדער און לעבנס".

אַזעלכע שרײַבער ווי גלאַזמאַן, ש. מילער, בנימין דעמבלין, כאַווער־פּאַווער, משה נאַדיר, און אַנדערע האָבן געשאַפֿן אַ פֿילזײַטיקן קינסטלערישן פּאָרטרעט פֿונעם ייִדישן קיבוץ אין אַמעריקע. דער דאָזיקער קאָלעקטיווער העלד איז ניט קיין גרויסער גיבור און ניט קיין גרויסער גזלן, ער איז ניט באַרימט געוואָרן דורך זײַנע טאַלאַנטן און דערגרייכונגען, און ניט געליטן שווערע יסורים אין פּאָגראָמען אָדער חורבן. ווי עס האָט געטענהט דער אַמעריקאַנער ייִדישער קריטיקער ברוך ריווקין, איז דאָס שליחות פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור צו ווערן אַ "כּמו־טעריטאָריע" פֿאַרן גלות–פֿאָלק׃ "די ליטעראַטור דאַרף קינסטלעך זיך באַשאַפֿן אַ טע­רי­טאָריעלן כאַראַק­טער און קינסט­לעך אים זען אויפ­ֿצו­האַלטן, ווײַל לי­טע­ראַטור איז באַרופֿן צו אָר­גאַ­ניזירן און צוזאַמענ­האַלטן דאָס באַוווּסטזײַן פֿון פֿאָלק."

דאָס רובֿ ייִדישע שרײַבער, און בפֿרט די פּראָזאַיִקער־רעאַ­ליסטן, זײַנען געווען לינק גע­שטימט אין זייער פּאָליטישער וועלט־אַנ­שויונג און געשטימט קריטיש לגבי אַמע­רי­קאַנער קאַפּיטאַליזם. אָבער דערבײַ האָבן כּמעט אַלע פֿון זיי געהאַט צרות מיט די אָפֿיציע­לע פּאַרטיי–ליניעס. די פּראָבלעם פֿון באַציִונ­גען צווישן פּאָליטיק און קולטור אויף דער ייִדישער גאַס איז גאַנץ סענסיטיוו, און ווערט אָפֿטמאָל באַהאַנדלט אויף אַ פּרימי­טיוון אופֿן. מע וויל אָדער "ריינוואַשן" אַ באַקאַנטן קינסטלער, אַזעלכן ווי משה־לייב האַלפּערן אָדער ה. לייוויק, פֿון זײַן מיטאַרבעט אין דער קאָמוניסטישער פּרעסע, אָדער פֿאַרקערט, פֿאָרצושטעלן אים — ווי עס קומט פֿאָר צומאָל מיט משה נאַדיר — ווי אַ קאָמוניסטישן "אַגענט", וועלכער האָט פֿאַרקויפֿט זײַן טאַלאַנט פֿאַר אַ טעלער רויטן לינדזן–סופּ.

נאָך דעם צעפֿאַל פֿון דער קאָמוניסטישער סיסטעם האָט זיך אין דער גאַנצער וועלט אויפֿגעוועקט אַן אינטערעס צו דער קאָמו­ניסטישער קולטורעלער ירושה, און בפֿרט צו דער ראָלע פֿון דער מאָדערניסטישער קולטור אין דער קאָמוניסטישער אידעאָלאָגיע. די דאָ­זיקע דער­פֿאַרונג איז זייער באַלערעוודיק. די אידעאָ­לאָ­גישע ספּרוזשי­נעס, וועלכע באַ­ווירקן אונדזער קוק אויף דער וועלט אַרום אונדז, עקזיסטירן ניט נאָר אין דער טאָטאַ­ליטאַ­רישער, אָבער אויך אין דער דעמאָ­קראַ­טישער געזעלשאַפֿט. אין דעם דאָזיקן זין איז דער חילוק צווישן לינק און רעכט ניט אַזוי גרויס.

די רעאַליסטישע פּראָזע פֿון די אַמערי­קאַנער ייִדישע שרײַבער שילדערט אַ קאָ­לעק­טיוון פּאָרטרעט פֿונעם אַמעריקאַנער ייִדנטום אין דער ערשטער העלפֿט פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט מיט די קלענסטע פּרטים. דאָ קאָן מען געפֿינען אַזעלכע מאָמענטן, וואָס מע האָט זיך געשעמט צו דערמאָנען אויף ענגליש, ווי למשל, ייִדישע אונטערוועלט־טיפּן, גענגסטער, גנבֿים און אַזוי ווײַטער. די קריטיק פֿונעם אַמעריקאַנער אַנטיסעמיטיזם איז אויך געווען שאַרפֿער אויף ייִדיש, איידער אויף ענגליש. אמת, די קולטורעלע און געזעלשאַפֿטלעכע האָריזאָנטן פֿון דער ייִדישער פּראָזע זײַנען כּסדר געווען באַגרע­נעצט מיט משפּחה, געשעפֿט, גאַס, לאַנדס­מאַנ­שאַפֿט. אין די דאָזיקע ד׳ אמות אַנט­פּלעקן זיך כּלערליי דראַמעס, קאָמעדיעס, און טראַגעדיעס פֿונעם ייִדישן לעבן אין אַמעריקע. די אַלגעמיינע שטימונג פֿון דער ייִדישער פּראָזע איז אַ טרויעריקע. גליק איז צײַטווײַליק, און אַ דערפֿאָלג, בפֿרט אין געשעפֿטן, איז אַ סימן פֿון דער מאָראַלישער ירידה.

די ייִדישע ליטעראַטור אין אַמעריקע, אַזוי ווי אין רוסלאַנד, האָט זיך אַ סך אָנ­געלערנט בײַ די רוסישע קלאַסיקער, סיי וואָס שײַך דעם סטיל, סײַ וואָס שײַך דער מאָראַלישער פֿילאָסאָפֿיע. די ייִדישע ליטעראַטור האָט אַ טיפֿע סימפּאַטיע צו דעם "קליינעם מענטש", דעם טיפּ פֿון לא־יוצלח, וואָס ווערט אַ קרבן פֿון ביטערע קאַפּיטאַליסטישע אומשטאַנדן. בלויז עטלעכע אַמעריקאַנער שרײַבער האָבן אַ פֿאַרשטאַנד פֿאַר אַזאַ קוק אויף דער וועלט, צווישן זיי — בערנאַדט מאַלאַמוד. דער אַמעריקאַנער עולם האָט ליב שטאַרקע כאַ­ראַקטערן, וואָס ראַנגלען זיך מיט גרויסע מניעות. אויפֿ­געקומענע גבֿירים האָבן ניט ליב, ווען מע דערמאָנט זיי אין זייערע שוואַכקייטן. אָבער די צײַט, ווען ייִדן אין אַמעריקע האָבן זיך געפֿילט אומזיכער, איז שוין, דאַכט זיך, פֿאַרבײַ, און מע דאַרף זיך מער ניט שעמען מיט דעם רעאַליסטישן פּאָרטרעט פֿונעם אַמאָליקן ייִדישן לעבן. די אַמעריקאַנער ייִדישע ליטעראַטור האָט פֿאַרמאָגט אַ סך קינסטלערישע מעלות, וועלכע ס׳איז ניט אָפּצוטיילן פֿון איר לינקער וועלט־אַנשויונג׃ שאַרפֿע אַנטי־קאַ­פּיטאַליסטישע קריטיק, נאַטוראַליזם, און אַל­וועלט­לעכקייט.