אַבֿרהם מינץ (קאַספּע)

בײַ אַ סך מענטשן ווערט דער אויסדרוק "ייִדישע וויסנשאַפֿט" אַסאָציִיִרט מיטן חורבן. די נאַציס פֿלעגן באַשולדיקן די ייִדישע וויסנשאַפֿטלער אין אַרײַנברענגען, כּלומרשט, אַ פֿרעמדן גײַסט, אַ באַזונדערן "ייִדישן מין" וויסנשאַפֿט אין דײַטשלאַנד; אויף אַן אמתן, האָט וויסנשאַפֿט נישט קיין עטנישע און מלוכישע גרענעצן, הגם אין אַ טייל פֿאַלן, קאָן מען זען, ווי די נאַציאָנאַלע קולטור איז משפּיע אויפֿן געדאַנקען-גאַנג פֿון אַ וויסנשאַפֿטלער.

ווען עס גייט אַ רייד וועגן אַזעלכע גע­ביטן פֿון וויסנשאַפֿט, וואָס שטודירן פֿאַר­שיידענע אַספּעקטן פֿון דער מענטשהייט גופֿא — למשל, היסטאָריע און לינגוויסטיק — טראָגן אַ סך וויסנשאַפֿטלעכע פֿאָרשונגען אין די דאָזיקע געביטן אַ בולטן נאַציאָנאַלן צייכן. אַדרבה, מען קאָן, מסתּמא, נישט גע­פֿינען קיין איינציקן היסטאָרישן בוך, וווּ עס זאָלן נישט דערמאָנט ווערן די נעמען פֿון אַ קאָנקרעט פֿאָלק. אויב דער אויס­דרוק "ייִדישע וויסנשאַפֿט" באַצייכנט וויסנשאַפֿט­לעכע ווערק, וואָס האָבן אַ שײַכות צו דער ייִדישער קולטור, איז זי אינגאַנצן באַ­רעכ­טיקט — אַפֿילו ווען מע רעדט וועגן ביכער פֿאַר פֿיזיק, כעמיע און מאַטעמאַטיק, אָנגעשריבן אויף אונדזער שפּראַך.

צום באַדויערן, ווערן די וויסנשאַפֿטלעכע ביכער אויף ייִדיש זעלטן דערמאָנט אין די פּאָפּולערע געשיכטע-באַריכטן פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור, דערפֿאַר ווייסן ווייניק מענטשן אינעם הײַנטיקן דור, אַז ייִדיש טויג נישט בלויז אויף צו שרײַבן בעלעט­ריסטיק, נאָר קען אויך דינען ווי אַ מיטל פֿון ערנסטער וויסנשאַפֿטלעך-טעכנישער בילדונג. הגם, אין פֿאַרגלײַך מיט די ייִדישע היסטאָריקער און לינגוויסטן, האָבן די ייִדישע דאָקטוירים, אינזשענירן און מאַ­טע­מאַטיקער, כּמעט קיינ­מאָל נישט גע­שריבן זייערע אָריגינעלע פֿאָרש-אַרבעטן אויף מאַמע-לשון, האָט אין דער ערשטער העלפֿט פֿונעם פֿאַרגאַנגענעם יאָרהונדערט געבליט אַ רײַכע ייִדישע טעכ­נישע ליטע­ראַטור, אַרײַנגערעכנט לערן-ביכער פֿאַר מיטלשולן און העכערע בילדונג-אַנשטאַלטן, ווי אויך פּאָפּולערע פּראַקטישע ווערק אין אַלע וויסנשאַפֿטלעכע געביטן.

נישט לאַנג צוריק, האָט דער ענגלישער "פֿאָרווערטס" פֿאַרעפֿנטלעכט אַן אַנאָנס וועגן דער אויסשטעלונג פֿון דער ניו-יאָרקער מאָלערין און סקולפּטאָרין לינדאַ קאַספּע, אין דער קונסט-גאַלעריע בײַ דעם ביוראָ פֿונעם מאַנהעטענער שטאָט-פּרעזידענט. לינדאַ קאַס­פּע איז אָבער אויך דאָס אייניקל פֿון ד״ר אַבֿרהם קאַספּע ז״ל — אַ פּראָמינענטער ניו-יאָר­קער געזעלשאַפֿטלעכער טוער, לעק­טאָר, דאָקטער, און דער מחבר פֿון אַ צאָל וויסנ­שאַפֿט­לעכע ביכער אויף ייִדיש, וועלכער פֿלעגט פֿירן, מיט 100 יאָר צוריק, אַ וויסנ­שאַפֿטלעכע רובריק אינעם "פֿאָרווערטס".

אַבֿרהם מינץ (קאַספּע) איז געבוירן געוואָרן אין 1861, אינעם ווײַסרוסישן שטעטל טשעריקאָוו, מאָלעווער גובערניע. זײַן משפּחה שטאַמט פֿונעם באַרימטן ספֿרדישן פֿילאָסאָף און לינגוויסט הרבֿ יוסף כּספּי, דערפֿאַר האָט מינץ שפּעטער געביטן דעם פֿאַמיליע-נאָמען אויף "קאַספּע".

אינעם יאָר 1882 איז קאַספּע אַוועקגעפֿאָרן קיין אַמעריקע, אָבער שפּעטער זיך אומגע­קערט קיין רוסלאַנד, און באַקומען אַ דאָק­טאָראַט פֿונעם פֿיזיש-מאַטעמאַטישן פֿאַקול­טעט בײַם פּעטערבורגער אוניווערסיטעט; אין 1892 איז ער ווידער געקומען קיין ניו־יאָרק, פֿאַרענדיקט אַ מעדיצינישן אינ­סטיטוט, און געוואָרן אַן עכטער פֿאָלקס-דאָקטער; ער פֿלעגט באַזאָרגן זײַנע אָרעמע פּאַציענטן מיט אומזיסטע מעדיקאַמענטן, און האָט זיי בחינם געהיילט. ד״ר קאַספּע איז געווען אַ פּיאָנער פֿון דער ייִדישער וויסנ­שאַפֿטלעכער ליטעראַטור. סוף 19טן יאָר­הונדערט, האָט ער געגרינדעט די "ייִדי­שע וויסנשאַפֿטלעכע ביבליאָטעק"; אינעם פּעריאָד פֿון 1899 ביז 1918 פּובליקירט אַ ריי פּאָפּולער-וויסנשאַפֿטלעכע ביכער אויף ייִדיש: "מעכאַניקע", "אַסטראָנאָמיע", "כעמיע", "פֿיזיק", "געאָלאָגיע". קאַספּע האָט געשפּילט אַ גרויסע ראָלע אין דער אַנט­וויק­לונג פֿון דער שול-סיסטעם בײַם אַמע­ריקאַנער "אַרבעטער-רינג", וועלכע האָט געדינט ווי אַ מוסטער פֿאַר די שפּעטערדיקע סאָווע­טישע ייִדישע שולן און טעכניקומען אינעם ראַטן-פֿאַרבאַנד. ד״ר קאַספּע פֿלעגט אויך שרײַבן ליטעראַרישע אַרקטיקלען, און האָט במשך פֿון אַ האַלב יאָר, אין 1902, געאַרבעט ווי אַ מיט­רע­דאַקטאָר אינעם זשורנאַל "די צוקונפֿט".

אין 1926 — אינעם זעלבן יאָר, ווען אָבֿרהם קאַספּע איז ניפֿטר געוואָרן, איז אַרויס זײַן לעצט ווערק, "די געשיכטלעכע אַנטוויק­לונג פֿון קלאַסן-געזעלשאַפֿטן", באַגרינ­דעט אויף אַ ריי אַרטיקלען, געדרוקט מיט דרײַ יאָר פֿריִער אין דער קאָמוניסטישער צײַטונג "פֿרײַהייט". לינדאַ קאַספּע, אַליין אַ סאָציאַליסטקע, האָט דערציילט, אַז איר זיידע איז פֿון יוגנט אָן געווען אַ פֿאַר­ברענטער סאָציאַליסט, און איז אַמאָל אַרעס­טירט געוואָרן אין רוסלאַנד פֿאַר זײַן רע­וואָלו­ציאָנערער טעטיקייט.

אין זײַנע לעצטע יאָרן, האָט אַבֿרהם קאַספּע, פֿריִער אַ סאָציאַל-דעמאָקראַט, זיך דערנענטערט צו די קאָמוניסטן, און אָנגע­הויבן דרוקן אַרטיקלען אין "פֿרײַהייט". אין פֿאַרגלײַך מיט ס׳רובֿ דעמאָלטיקע קאָ­מוניסטן, האָט ד״ר קאַספּע זיך תּמיד געפֿירט מער פֿרײַ און אומאָפּהענגיק. זײַן אייניקל האָט דערציילט, אַז איר זיידע האָט קיינ­מאָל נישט געפֿאָלגט אויטאָמאַטיש די קאָמו­ניסטישע פּאַרטיי-לאָזונגען, און האָט געגלייבט אין אַן אייגענער אידעאַליסטישער שיטה פֿון מאַרקסיזם.

קאַספּע האָט שטאַרק ליב געהאַט דעם ראַטן-פֿאַרבאַנד. דאָס איז נישט קיין חידוש, ווײַל פּונקט אינעם סאָוועטישן לאַנד האָט זיך אין די 1920ער יאָרן צעבליט די סאַמע-אַנטוויקלטע סיסטעם פֿון דער ייִדישער וויסנשאַפֿטלעכער בילדונג אין דער וועלט; פּונקט אינעם ראַטן-פֿאַרבאַנד זענען פֿאַר­ווירקלעכט געוואָרן קאַספּעס באַמיִונ­גען צו שאַפֿן אַ סיסטעם פֿון "ייִדישער וויסנ­שאַפֿט". די סאָוועטישע ייִדן פֿון יענער תּקופֿה האָבן געקאָנט באַקומען אַ פֿולע פּעדאַגאָגישע, אַגראָנאָמישע, ליטעראַרישע און פֿעלדשערישע בילדונג אינגאַנצן אויף ייִדיש. ווער וואָלט געקאָנט וויסן, אַז אין די סוף 1930ער יאָרן וועט צו דער דאָזיקער סיסטעם קומען אַ וויסטער סוף?

קאַספּעס מיטצײַטלער האָבן דערציילט, אַז דער באַקאַנטער מאַנהעטענער דאָקטער-סאָציאַליסט האָט זיך זעלטן באַטייליקט אין די קאָמוניסטישע מיטינגען, און האָט מער ליב געהאַט צו העלפֿן די אָרעמע לײַט אויף אַ דירעקטן אופֿן. ער איז געווען אַ באַשיידענער, אינטעליגענטער מענטש, און איז זעלטן אויפֿגעטראָטן מיט פּאָליטישע רעדעס. אין זײַן פֿאָרש-אַרבעט וועגן אַנט­וויק­לונג פֿון קלאַסן-געזעלשאַפֿט טרעפֿן זיך נישט קיין פֿרעמדע פּאַרטיי-לאָזונגען; דאָס גאַנצע בוך איז אָנגעשריבן אין אַ לעבעדיקן סטיל, פֿול מיט אינטערעסאַנטע געשיכטעס, ציטאַטן פֿון פֿילאָסאָפֿן און אַן אייגענעם אַנאַליז פֿונעם מחבר. בײַם אָנהייב פֿונעם בוך, פֿאַרגלײַכט ער דעם קאַמף פֿונעם אָרעמאַן קעגן די עקספּלואַטאַטאָרן מיטן קאַמף פֿונעם תּנ״כישן העלד שמשון-הגיבור; פֿאַר אַ טאָטאַליטאַרן סאָוועטישן קאָמוניסט וואָלט אַזאַ פֿאַרגלײַכונג, מסתּמא, געקלונגען "טרייף-פּסול".

ד״ר קאַספּע האָט געשטאַמט פֿון אַ רוסיש-רעדנדיקער משפּחה; הגם ער האָט גוט געקענט עטלעכע שפּראַכן, איז זײַן ייִדיש געווען זייער שוואַך. אינעם יאָר 1892 האָט ער איבערגעגעבן אין דער רעדאַקציע פֿון "די צוקונפֿט" זײַן ערשטן פּאָפּולער-וויסנ­שאַפֿטלעכן אַרטיקל, "דער אָנהויב פֿון כעמיע", אָנגעשריבן אויף רוסיש; דער רע­דאַקטאָר, אַב. קאַהאַן, האָט איבערגעזעצט דעם אַרטיקל אויף ייִדיש. קאַספּע איז שטאַרק אויפֿגעבראַכט געוואָרן אויף קאַהאַנען פֿאַר זײַן "שרעקלעך עם-הארצישער" איבער­זעצונג פֿונעם טערמין "ספּעקטראַלער אַנאַליז" ווי "די פֿאַרבן פֿון רעגנבויגן", און האָט צוויי יאָר נישט געדרוקט דאָרט קיין אַר­טיקלען.

שפּעטער, האָט קאַספּע באַשלאָסן זיך איבערצובעטן מיט קאַהאַנען, און אָנגעהויבן שרײַבן אויף ייִדיש, הגם, בײַם אָנהייב, איז עס געווען זייער שווער; מיט דער צײַט, האָט ער אויסגעאַרבעט אַ פּרעכטיקן ליטעראַרישן סטיל. קאַספּע איז געווען איינער פֿון די ערשטע "פֿאָרווערטס"-שרײַבער.

ד״ר קאַספּעס האָט געשריבן זײַנע אַר­טיקלען אין אַ טשיקאַוון, לעבעדיקן סטיל, און האָט ליב געהאַט צו באַטראַכטן די סאַמע פֿרישסטע אַנטדעקונגען און די מעגלעכע צו­קונפֿטיקע טעכנאָלאָגיעס. למשל, סוף 19טן יאָרהונדערט, אין אַ אַרטיקל וועגן פֿאָטאָ­גראַפֿיע, האָט ער פֿאָרויסגעזאָגט די קו­מענ­דיקע דערפֿינדונג פֿון טעלעוויזיע. ער פֿלעגט שרײַבן וועגן הימל-רײַזעס מיט לופֿט-באַ­לאָנען, עלעקטראָ-מאַגנעטישע כּוחות פֿון די אַטאָמען, טשיקאַווע קונצן מיטן לופֿט־דרוק.

אינעם הײַנטיקן "פֿאָרווערטס" ווערן אויך געדרוקט אַרטיקלען אויף וויסנשאַפֿט­לעכע טעמעס. דער אונטערשייד שטעקט אָבער אין דעם, אַז אין קאַספּעס צײַט, האָבן די ייִדישע סאָציאַליסטישע כּלל-טוער גע­שטרעבט צו באַקענען מיט די יסודות פֿון וויסנשאַפֿט די ייִדישע אימיגראַנטן פֿון מיזרח-אייראָפּע, וואָס פֿאַר זיי איז ייִדיש געווען די ערשטע, און אָפֿט די איינציקע, שפּראַך. להיפּוך, זענען די הײַנטיקע ייִדישיסטן, על-פּי-רובֿ, געבילדעטע מענטשן, וועלכע קאָנען זיך גרינג באַקענען מיט די פֿרישס­טע וויסנשאַפֿטלעכע נײַעס אויף ענג­ליש, רוסיש און אַנדערע שפּראַכן. די ייִדיש-סטודענטן פֿון איניווערסיטעטן, ווי אויך סתּם ייִדיש-ליבהאָבער, שאַצן אָפּ אונדזערע וויסנ­שאַפֿט­לעכע אַרטיקלען, דער עיקר, דווקא צוליב דער שפּראַך.

ייִדיש דינט הײַנט ווי אַ נאַטירלעך מיטל פֿון עלעמענטאַרער וויסנשאַפֿטלעכער בילדונג אין די גאָר פֿרומע חרדישע שולן, וווּ מע לערנט בלויז די יסודות פֿון אַריטמעטיק, געאָגראַפֿיע און אַנדערע געביטן פֿון נאַטור-וויסנשאַפֿט, נישט "פֿאַרקריכנדיק" צו הויך. ס׳איז פּאַראַדאָקסיש, אַז די וועלטלעכע ביל­דונג אויף ייִדיש, וועלכע איז געווען מיט הונ­דערט יאָר צוריק אַסאָציִיִרט מיט אַטעיִס­טישע, צומאָל שטאַרק אַנטי-רעלי­גיעזע קרײַזן, אַנטוויקלט זיך איצט בלויז אין אַזעל­כע ערטער, ווי וויליאַמסבורג און באָראָ-פּאַרק. קיין ערנסטע וויסנשאַפֿטלעכע בילדונג-אַנ­שטאַלטן, וווּ מע זאָל לערנען אויף ייִדיש וועגן אינטעגראַלן אָדער אײַנ­שטיינס טעאָריע פֿון רעלאַטיווקייט, איז הײַנט נישטאָ.

צי זאָל מען זאָגן, אַז די "ייִדישע וויסנ­שאַפֿט" פֿון אַבֿרהם קאַספּע און אַנדערע מחברים פֿון וויסנשאַפֿטלעכע אַרטיקלען און ביכער אויף ייִדיש, איז מער נישטאָ? איך מיין, אַז נישט: כּל-זמן מע שרײַבט אויף ייִדיש אויף וויסנשאַפֿטלעכע טעמעס — הגם מיט אַנדערע צוועקן און פֿאַר אַן אַנדער עולם — בלײַבט זי לעבן.