געגרינדעט ווי אַ קינדערהיים פֿאַר ייִנגלעך בײַ דער געזעלשאַפֿט

וועלכער ייִד האָט אַמאָל אין ווילנע, און ניט נאָר אין ווילנע, ניט געוווּסט דאָס לידל:

"אויפֿן פּריפּעטשיק ברענט אַ פֿײַערל
און אין שטוב איז הייס,
און דער רבי מיט די קליינע קינדערלעך
לערנט אַלף־בית".

דאָס ליד האָבן געקענט אַלע, ווײַל אַלע ייִדישע קינדערלעך האָבן טאַקע באמת גע­לערנט דעם אַלף־בית. אין זײַן בוך "לי­טוואַקעס" (אויף ליטוויש און ענגליש, וויל­נע, 2005) האָט ד"ר ישׂראל לעמ­פּערט געש­ריבן: "אַ הייליקע זאַך פֿאַרן ליט­וואַק איז גע­ווען צו לערנען זײַנע קינדער. די ייִדן זײַ­נען געווען די איינציקע, פֿאַר וועמען לער­נען די ייִנגלעך איז געווען אָבליגאַ­טאָ­ריש. די שכנישע פֿעלקער האָבן נאָך ניט גע­טרוימט וועגן אָבליגאַטאָרישער ביל­דונג. די ייִדישע מיידלעך האָט מען גע­לערנט אין דער היים. היות ווי דאָס לערנען די ייִנג­לעך איז געווען טראַדיציאָנעל אָבליגאַטאָ­ריש, איז ניט געווען קיין איין שטעטל, וווּ ס'איז ניט געווען קיין חדר. דאָס לערנען אין חדר פֿלעגט זיך אָנהייבן פֿון 3־4 יאָר און פֿלעגט דויערן ביז אַ יאָר 13, ביז פֿול־יאָריקייט".

אַזוי איז געווען ניט נאָר בײַ די ליט­וואַ­קעס, נאָר בײַ די ייִדן פֿון מיזרח־אייראָ­פּע. אַזוי ווי מיט לאַנדווירטשאַפֿט זיך צו פֿאַר­נעמען האָט מען ייִדן ניט געלאָזט, און זיי זײַנען קיין מאָל ניט געווען זי­כער, אַז מען וועט זיי מאָרגן בכלל ניט אַרויס­טרײַבן, האָבן זיי פֿאַרשטאַנען, אַז אַ ייִד, כּדי אויסצולעבן, דאַרף האָבן אָדער אין קע­שענע, אָדער אין קאָפּ. אַזוי ווי אין קעשע­נע האָבן געהאַט געציילטע, האָבן אַלע איבעריקע זיך באַמיט צו האָבן אין קאָפּ, דאָס הייסט, זיך לערנען. אין דער ייִדי­שער לי­טעראַטור איז ברייט באַוווּסט, אַז רוסי­שע גובערנאַטאָרן האָבן געהאַלטן בײַ זיך די אַזוי־גערופֿענע "געלערנטע ייִדן" (איך וועל אַריבערשפּרינגען אַ גרויסן מהלך און זאָגן, אַז בעת רער צווייטער וועלט־מלחמה האָבן ייִדן אין די געטאָס געהיים געלערנט די קינדער. ייִדישע לערער האָבן ריזיקירנדיק מיטן לעבן, אָרגאַניזירט אין די געטאָס געהיימע קלאַסן).

מײַן זיידע חיים־אײַזיק גאָרדאָן איז שוין געווען אויף אַזוי פֿיל געבילדעט, אַז ער איז איינער אַליין אַוועקגעפֿאָרן קיין דרום־אַפֿריקע מאַכן געשעפֿטן און אָפּגע­ווען דאָרט זעקס יאָר. דער צווייטער זיידע אַהרן (אַרטשיק) גאַראָן איז אין מאַליאַט, אַ שטעטל לעבן, ווילנע אַליין געווען אַ רבי פֿאַר עלטערע קינדער.

מײַן באָבע, וועלכע האָט זיך געהאַט געלערנט אין שטוב בײַ אַ בריוון־שטע­לער (געווען בײַ ייִדן אַזאַ פֿאַך — אַ "בריוון־שטע­לער", וועלכער פֿלעגט לערנען די מייד­לעך אָנשרײַבן אַ בריוו), פֿלעגט שרײַבן בריוו איר זון אַבֿרהם אין פֿילאַדעלפֿיע און שטענדיק ענדיקן מיטן זעלביקן נוסח "מײַן ליבער זון, לעב וואָהל און אימער גליק­לעך, ווי עס ווינטשט דיר דײַן מוטער". יעדן שבת און אין די יום־טובֿים, ווי אויך יעדן ראָש־חודש פֿלעגט זי, קומענדיק פֿון קלויז, לייענען אויף ייִדיש־טײַטש האַלב אויף אַ קול די טעקסטן, וועלכע מען האָט אין די טעג געדאַרפֿט לייענען ("האָט גאָט געזאָגט צו משהן, נעם דעם שטעקן און שפּאַלט דעם ים, וועט ער זיך איבערשפּאַלטן" אאַז"וו).

איך אַליין בין צו זיבן יאָר, דעם 1טן סעפּ­טעמבער 1926, געקומען אין ערשטן צוגרייטונג־קלאַס פֿון דער באַרימטער וויל­נער ייִדישער גימנאַזיע פֿון סאָפֿיע גורע­וויטש. אַזוי ווי איך בין געווען אַ שעמעוו­די­קער און מורא געהאַט פֿאַר פֿרעמדע מענטשן, איז מײַן מאַמע דעם ערשטן טאָג געזעסן מיט מיר אויף אַ ווײַסן שטולכל בײַם ווײַסן טישל אַלע פֿיר שעה. איבער מיר איז נישט געווען אַ רבי מיטן קאַנ­טשיק, נאָר די הויך־קוואַליפֿיצירטע אינטע­ליגענ­טע לע­רערינס ליובע גאָרדאָן, רע­גי­נע ווײַנ­רײַך, סטע­פֿאַ­ניע שאַ­באַד און די אומפֿאַר­געס­לעכע דירעקטאָרשע, די באַ­רימטע פּעדאַ­גאָ­גין סאָפֿיע גורעוויטש.

דאָס איז געווען אַ קאָלאָסאַלער שפּרונג אין ייִדישן לעבן — פֿון חדר צו דער מאָ­דערנער ייִדיש־וועלטלעכער שול.

די מאָדערנע ייִדיש־וועלטלעכע שול איז אויפֿגעקומען ניט אויף קיין שטיינער­נעם באָדן. מיט דער צײַט איז איינער פֿון די וויכטיקסטע פֿאַקטאָרן, וואָס האָט אויפֿ­געהאַלטן די ייִדן ווי אַ פֿאָלק — רעלי­גיע — אָפּגעשוואַכט געוואָרן; דער אַלגע­מיי­נער פּראָגרעס האָט געפֿאָדערט דאָס זײַני­קע, און עס האָט אָנגעהויבן צו דראָען די גרוי­סע געפֿאַר פֿאַרן פֿאָלק — די אַסימילאַ­ציע. ווי בלײַבט מען לעבן? ווי היט מען אויס דאָס פֿאָלק, ווי היט מען אויס זײַן נאַציאָ­נאַלן זעלבסט־באַוווּסטזײַן?

מיט דעם האָבן זיך בלוטיק פֿאַראינ­טערעסירט די נײַע פּראָגרעסיווע דעמאָ­קראַטישע באַוועגונגען. די ייִדישע אַר­בע­טער־באַוועגונג, די פּראָגרעסיווע ייִדי­שע אינטעליגענץ: דער וויכטיקסטער סטי­מול, וואָס קען ראַטעווען דאָס פֿאָלק, קען און דאַרף זײַן די מאָדערנע ייִדיש־וועלט­לעכע שול מיט דער ייִדישער לערן־שפּראַך — דער שפּראַך פֿון פֿאָלק. זלמן רייזען, דער באַרימטער ייִדישער קולטור־טוער און פּוב­ליציסט, האָט געשריבן: "עס קען ניט זײַן ייִדיש לעבן אָן אַ ייִדישער שול; עס קען ניט זײַן קיין ייִדיש שאַפֿן אָן אַ ייִדישער שול; עס קען ניט זײַן קיין ייִדיש זעלבסט־באַוווּסטזײַן אָן אַ ייִדישער שול און עס קען ניט זײַן קיין ייִדיש רעכט אָן אַ ייִדישער שול. דער קאַמף פֿאַר דער ייִדישער שול איז דעריבער דער קאַמף פֿאַר אונדזער עלעמענטאַרסטן לעבנסרעכט".

די ערשטע ייִדישע שולן מיט ייִדי­שער לערן־שפּראַך זײַנען געגרינדעט גע­וואָרן אין ווילנע אין יאָר 1915, בעת דער דײַטשי­שער אָקופּאַציע, ווען ס'האָבן אויפֿהערט גילטן די צאַרישע פֿאַרבאָטן. אַהער זײַנען געקומען די קינדער פֿון דער ווילנער ייִדי­שער אָרעמקייט.

די לאַגע פֿון די שולן איז געווען זייער אַ שווערע — זיי זײַנען געווען הילפֿלאָז סײַ מאַטעריעל, סײַ פּראָפֿעסיאָנעל. עס איז ניט געווען ניט נאָר קיין געלט, נאָר עס זײַנען ניט געווען קיין פּראָגראַמען, לערנביכער, קאָמפּעטענטע אָנווײַזונגען. דע­ריבער איז דעם 17 מײַ 1919 אויף אַ באַ­ראַ­טונג פֿון פֿאָר­שטייער פֿון ייִדישן לע­רער־פֿאַראיין, קול­טור־ליגע, קולטור־סעק­ציע פֿון די פּראָ­פֿע­סיאָנעלע פֿאַראיינען, קאָ­אָפּעראַטיוו "דער אַרבעטער", קולטור־קאָ­מיסיעס פֿון "בונד" און דעמאָקראַטישער פּאַר­טיי אונטערן פֿאָרזיץ פֿון שמואל ניגער פּראָק­לאַמירט גע­וואָרן די גרינדונג פֿון דעם צענטראַלן ביל­דונג־קאָמיטעט צב"ק (זאָגן פֿלעגט מען צע־בע־קאַ).

עס איז אויסגעקליבן געוואָרן אַן עק­זעקוטיווע, וועלכע האָט געדאַרפֿט צוט­רעטן צו דער פּראַקטישער אַרבעט. אין ערשטן קאָמיטעט זײַנען אַרײַן אַזוינע פּראָ­מינענטע שרײַבער און געזעלשאַפֿטלעכע טוערס ווי ש. אַנ־סקי (שלמה ראַפּאָפּאָרט), סאָפֿיע גורעוויטש, מאַקס ווײַנרײַך, שמואל ניגער, גרשון פּלודערמאַכער, ד"ר הערץ קאָוואַרסקי, זלמן רייזען, ד"ר צמח שאַבאַד און אַנדערע.

אין "פּינקס ווילנע" זײַנען געווען אָפּ­געדרוקט אויסצוגן פֿון דעם סטאַטוס פֿון צב"ק:

דער צב"ק שטעלט זיך אַלס ציל פֿאַר­פֿעסטיקן די ייִדיש־וועלטלעכע שול און אַוועק­שטעלן זי אויף דער געהעריקער הייך. כּדי צו דערגרייכן דעם דאָזיקן ציל, שטעלט זיך דער צב"ק די אויפֿגאַבעס: אַרײַנטראָגן אַן איינהייטלעכקייט אין דער פּעדאַגאָגי­שער אַרבעט פֿון דער ייִדישער שול; העלפֿן צו שאַפֿן די נייטיקע לערנביכער און לערן־מכשירים פֿאַר דער שול; אויסאַר­בעטן פּראָג­ראַמען און לערנפּלענער פֿאַר דער שול; צוגרייטן אַ לערער־פּערסאָנאַל פֿאַר דער שול און זאָרגן, אַז די אויסבילדונג פֿון שול־לערער זאָל אַוועקגעשטעלט ווערן אויף דער נייטיקער הייך דורך דער גרינ­דונג פֿון פּעדאַגאָגישע קורסן, אָרגאַניזי­רונג פֿון אויסשטעלונגען, עקסקורסיעס, ביב­ליאָטעקן, רעפֿעראַטן אאַז"וו; האָבן אַ השגחה איבער פּעדאַגאָ­גי­שער טעטיקייט פֿון אַלע ייִדישע וועלטלע­כע שולן; עפֿע­נען נײַע שולן, ביב­ליאָ­טעקן און מוסטער־אַנ­שטאַלטן; מיטגלידער פֿון צב"ק קענען זײַן פּעדאַגאָגישע ראַטן פֿון די ייִדיש־וועלט­לעכע שולן און די אַלע קולטור־ און בילדונג־חבֿרות, וועלכע שטייען אויפֿן באָדן פֿון דער ייִדיש־וועלטלעכער שול".

אין יאַנואַר 1921 האָט דער צב"ק איבער­גענומען אויך די ווירטשאַפֿטלעכע באַ­זאָר­גונג פֿון זײַנע אַנשטאַלטן, ווײַל עס האָט גע­דראָט אַ סכּנה זיי זאָלן זיך פֿאַרמאַכן.

מען דאַרף זיך אַרײַנטראַכטן אין די פֿאַקטן. אין גיכן וועט ווערן 90 יאָר זינט דער אוניקאַלער און קאָלאָסאַלער דער­שײַ­נונג אין ייִדישן לעבן, ווען אַ געזעל­שאַפֿט­לעכע אָרגאַניזאַציע נעמט אויף זיך די אַר­בעט און דאָס אַחריות פֿון אַ גאַנצן מלוכישן בילדונג־מיניסטעריום, וווּ עס אַרבעטן עט­לעכע צענדליק באַאַמטע. אין צב"ק זײַנען געווען צוויי באַצאָלטע מיטאַרבעטער: פֿאַר­וואַלטער מיט די ענינים, מ. יופֿה און גע­שעפֿט־פֿירער, ל. עליזעכאָוויטש. די גאַנ­צע קאָלאָסאַלע אַרבעט איז געפֿירט גע­וואָרן אויף געזעלשאַפֿטלעכע יסודות — דאָס האָבן אָפּגעטאָן אמתע געזעלשאַפֿטלעכע טוער — איבערגעגעבענע אידעאַליסטן (ניט קאַריעריסטן, ניט כאַפּער, ניט דעמאַגאָגן), די עלטערן פֿון די שול־קינדער און די לע­רער — די צדיקים, וועלכע האָבן געאַרבעט פֿאַר אַ הונגערלוין.

די רעגירונג האָט די ייִדישע שולן ניט אויסגעהאַלטן, אַפֿילו ניט געשטיצט, גע­האַלטן זיי פֿאַר פּריוואַטע. דער שׂכר־לימוד איז געווען אַ קליינער, ווײַל די באַ­פֿעלקערונג איז געווען פֿאַראָרעמט, אַ סך קינדער האָט מען בכלל געמוזט באַפֿרײַען פֿון שׂכר־לימוד. 43% פֿון די עלטערן זײַנען געווען אַרבעטער און אָנגעשטעלטע, 35% האַנטווערקער, 18% קליינהענדלער. דער צב"ק האָט געמוזט זוכן געלט־מיטלען בײַ ייִדי­שע אָרגאַניזאַציעס אין אויסלאַנד, אָבער עס האָט ניט געקלעקט. דעריבער האָבן, צום בײַשפּיל, אין שול־יאָר 1932־1933 די לערער באַקומען נאָר 20% פֿון זייער געהאַלט. זיי האָבן קיין מאָל ניט געקראָגן דעם געהאַלט פֿאַר פֿולע 12 חדשים.

עס איז אָבער מערקווירדיק, אַז ניט געקוקט אויף דעם, האָט דער צב"ק אַנט­וויקלט אַ קאָלאָסאַלע טעטיקייט: געשאַפֿן ייִדישע לערנביכער פֿאַר פֿאַרשיידענע דיס­ציפּלינען, איינהייטלעכע פּראָגראַמען פֿאַר אַלע שולן, אײַנגעפֿירט אין די שולן מע­דיצינישע אויפֿזיכט פֿון שול־דאָקטוירים, אײַנגעאָרדנט לעקציעס פֿאַר די עלטערן, אין יעדער שול געשאַפֿן אַן עלטערן־קאָ­מיטעט.

עס האָבן אָנגעהויבן אַרויסגיין עט­לעכע פּעדאַגאָגישע זשורנאַלן: "די נײַע שול" — פֿאַר לערער; "שול און היים" — פֿאַר עלטערן; "גרינינקע ביימעלעך" און "חבֿר" — פֿאַר שול־קינדער און יוגנט. און סוף־כּל־סוף, איינע פֿון די וויכטיקס­טע דערגרייכונ­גען — אין אָקטאָבער 1921 האָט דער צב"ק גע­עפֿנט דעם ערשטן ייִדישן לערער־סעמינאַר.

אין יאָר 1921 זײַנען אין צב"ק געווען צוויי קינדער־גערטנער, 12 פֿאָלקסשולן, 5 אָוונטשולן, צוויי גימנאַזיעס, אַ לערער־סע­מינאַר, אַן אינטערנאַט, אַ קינדער־ביבליאָ­טעק — 29 אַנטשאַלטן. אין די שולן האָבן זיך געלערנט אַרום פֿיר טויזנט קינדער.

מיט דער אַקטיווער באַטייליקונג פֿון די ווילנער שול־טוער איז אין יאָר 1921 צו­נויפֿגערופֿן געוואָרן דער ערשטער שול־צו­זאַמענפֿאָר פֿון די ייִדיש־וועלטלעכע שולן אין פּוילן און ס'איז געשאַפֿן גע­וואָרן די ציש"אָ — די "צענטראַלע ייִדי­שע שול־אָר­גאַניזאַציע" אין פּוילן. דער צב"ק האָט זיך אָנגעשלאָסן אין דער דאָזיקער אָרגאַניזאַ­ציע ווי דער צענטער פֿון די ווילנער שולן.

די מאַטעריעלע לאַגע פֿון די שולן איז געוואָרן אַלץ שווערער צוליבן אַלגעמיי­נעם קריזיס אין לאַנד, אייניקע שולן האָבן זיך פֿאַרמאַכט, עס זײַנען אויך געווען שטע­רונ­גען מצד דער מאַכט — אין יאָר 1931 האָט זי געשלאָסן דעם ייִדישן לערער־סע­מינאַר, אָבער די איבער הונדערט לערער און לערערינס, ווי אויך די געשאַפֿענע גע­זעל­שאַפֿטלעכע אָרגאַניזאַציעס, ווי דער צענט­ראַלער על­טערן־קאָמיטעט, דער פֿרויען­־קאָמיטעט, די פֿי­נאַנץ־קאָמיסיע, די גע­זעלשאַפֿט "פֿרײַנד פֿון דער ייִדישער רע­אַל־גימנאַזיע" האָבן מיט אַלע כּוחות אויפֿ­געהאַלטן די שולן און אַפֿילו געשאַפֿן נײַע — די שול פֿאַר גײַס­טיק אָפּ­געשטאַנענע קינדער, ווי אויך דעם זו­מער־לאַגער פֿאַר שוואַכע קינדער, וווּ אין משך פֿון זומער פֿלעגן זיך רוען און היילן איבער 200 קינדער.

די שול־אויסשטעלונגען אין ווילנע אין די יאָרן 1919, 1923, 1930, די אויס­שטע­לונגען אין לאָקאַרנאָ, ניצאַ, פּאַריז, וווּ די שולן פֿון צב"ק האָבן אָנטייל־גענומען, האָבן דעמאָנסטרירט דעם הויכן פּעדאַגאָגישן ניוואָ פֿון דער ייִדיש־וועלטלעכער שול. די קינדער האָבן געקראָגן אַן אַלזײַטיקע ביל­דונג — דאָ האָט מען געלערנט ייִדיש, ייִדי­שע ליטעראַטור, העברעיִש, פּויליש, מאַ­טעמאַטיק, פֿיזיק, נאַטור־וויסנשאַפֿט, גע­שיכטע — ייִדישע און אַלגעמיינע לימודים. אַזוינס האָבן די ייִדישע קינדער ביז דאַן נישט געהאַט. דער שול־טוער, פֿאַרוואַל­טער פֿון דער קופּערשטיין־שול ג. פּלודער­מאַ­כער, האָט אין יאָר 1934 געשריבן: "עס איז זייער וויכטיק אונטערצושטרײַכן די וויר­קונ­גען, וועלכע ס'האָט אויף אונדזער שול גע­האַט די ייִדיש־וועלטלעכע קולטור־סבֿיבֿה. די ייִדישע שול קען ניט באַטראַכט ווערן ווי אַן אָפּגעזונדערט ווינקעלע אין אונדזער קולטור־לעבן. דאָס איז ניט קיין אינדזל, וווּ מען קען פֿלאַנצן אַלערליי עקזאָטישע געוויקסן. אונדזער שול — די שול אויף דער לעבעדיקער שפּראַך פֿון קינד און פֿון זײַן היים, די מאָדערנע אַרבעט־שול, וועלכע שטרעבט מיט טויזנטער פֿעדים צו פֿאַר­בינדן זיך מיט דער אַרומיקער לעבעדיקער סבֿיבֿה — האָט אויף אַ נאַטירלעכן אופֿן געמוזט אָפּשפּיגלען אין זיך די כאַראַקטעריסטישע מאָמענטן פֿון ייִדישן קולטור־לעבן".

דער לייטמאָטיוו, דער אינהאַלט פֿון דער אַרבעט און פֿון לערנען אין דער ייִדיש־וועלטלעכער שול איז געווען דערציִען דעם יונגן דור סײַ אין דער ליבע צום אייגע­נעם פֿאָלק און צו זײַן קולטור, סײַ אין דער איבערגעגעבנקייט צו די העכסטע איד­עאַלן און צו די פּראָגרעסיווסטע שטרעבונגען פֿון דער מענטשהייט. מע האָט אין די שולן זיך געמיט צו געבן די קינדער וויסן אויף אַ הויכן ניוואָ, ווי אויך אַ וועלט­לע­כע, מאָדערנע און צו גלײַך אַ נאַציאָנאַלע דערציִונג, אײַנפֿלאַנצן ליבע און אַכטונג צו די ווערטפֿולע אוצרות פֿון דער ייִדישער און אַלגעמיין־מענטשלעכער קולטור, צו אַר­בעט און צום אַרבעט־מענטש.

דער ליטעראַטור־היסטאָריקער און פּוב­ליציסט שמואל ניגער, איינער פֿון די גרינ­דער פֿון צב"ק, איז אין אַ סך יאָרן אַרום געקומען פֿון אַמעריקע קיין ווילנע און נאָך דעם געשריבן: "איך זיץ אין אַ ייִדישער גימנאַזיע, וועלכע איז געווען אַמאָל אַ רו­סישע, און הער ווי אַ שוואַרץ־רונדיק מיי­דעלע, קוים דרײַצן יאָר אַלט, לייענט פֿאָר אַ קאָמפּאָזיציע וועגן ייִדישן פֿאָלק­לאָר און הער ווי אַ ייִנגל, נאָך פֿאַר בר־מיצווה, דערציילט, וואָס ער ווייסט וועגן בעש"ט, און ווי אַן אַנדער בחורל מיט אַלטע אויגן ווײַזט חריפֿות אין נאַטור־וויסנשאַפֿט, — זיץ איך און פֿאַר מײַנע אויגן שוועבן די שאָטנס פֿון גאונס קלויז, פֿון ראַמײַלעס ישיבֿה... מען לערנט נײַע, גאָר נײַע זאַכן, אָבער ס'איז דאָס אַלטע זיצן און לערנען, ס'איז די אַל­טע התמדה, ס'איז דעם ליטוואַקס אייבי­קע לי­בע צו תּורה און צו חכמה".

איבער הונדערט ייִדישע לערער האָבן געהאָרעוועט, כּדי צו דערגרייכן אָט די צילן. לאָמיר דאָ אָנרופֿן כאָטש אייניקע פֿון זיי: ל. טורבאָוויטש, י. ביידער, י. גערשטיין, ד. און ב. לובאָצקי, מ. חיימסאָן, ש. באַסטאָמסקי, א. מאַרק, ר. נאָטיק, ח. פּופּקאָ, א. סליעפּ, ג. פּלודערמאַכער, א. בולקין, ש. גאָלאָמב, י. מהרשק, י. גראָמאַן, מ. ליטוואַק, י. סע­ניצקי, וו. לעווין און אַלע איבעריקע.

שלום אַש, וועלכער האָט אין יאָר 1922 באַזוכט ווילנע, האָט געשריבן:

"מער ווי יעדע שטאָט אין דער גאַנ­צער וועלט האָט ווילנע אַ נעץ פֿון ייִדישע שולן, וווּ כּמעט אַלע קינדער פֿון דער שטאָטי­שער אָרעמער ייִדישער באַפֿעלקערונג ווערן אַרונ­טערגענומען אונטער די שיצנדיקע פֿליג­לען פֿון ייִדישן וואָרט און ייִדישן גײַסט. אַ נײַער דור ייִדן ווערט דערצויגן אין די שולן, גאַנ­צע ייִדן און גאַנצע מענטשן, מוטיקע, קעמפֿנ­דיקע, ווירדיקע מענטשן".

טויזנטער גראַדואַנטן פֿון די צב"ק־שולן זײַנען זיך פֿונאַנדערגעפֿאָרן איבער דער וועלט און געאַרבעט אויף פֿאַרשיידע­נע געביטן, אייניקע זײַנען געוואָרן לערער אין די זעלביקע שולן, אייניקע זײַנען שוין געווען עלטערן פֿון די שול־קינדער און איבערגעגעבן די שולן געשטיצט.

זומער 1940, ווען אין ליטע איז געווען ראַטן־מאַכט, זײַנען די ייִדישע שולן גע­וואָרן מלוכישע און געקראָגן פֿולע מלוכי­שע אויסהאַלטונג און מעגלעכקייטן פֿאַר אַנטוויקלונג.

דערנאָך איז געווען דער חורבן...

אויפֿצולעבן די וווּנדערלעכע ייִדיש־וועלטלעכע שול האָט מען נאָך דער מלחמה געקענט נאָר אין דער ייִדישער מלוכה. אָבער דאָס האָט נישט פּאַסירט. די ייִדישע מלוכה האָט פֿון אָנהייב אָן פֿאַרפֿאָלגט די ייִדישע שפּראַך און מיט דעם אויך די ייִדי­שע קולטור.

דער צב"ק מיט זײַנע שולן איז געב­ליבן אַ הערלעכער בלאַט אין דער געשיכ­טע פֿון ייִדישן פֿאָלק.