די טעג לייען איך אַ סך פֿאַרשיידענע זאַכן, געשריבן פֿון יוסף אָפּאַטאָשו (1886—1954) און וועגן אים. און איך בין גאָר ניט דער איינציקער מענטש, וואָס טראַכט איצט וועגן אָפּאַטאָשו. די סיבה איז זייער אַ פּשוטע: סוף אַפּריל וועט אין משך פֿון דרײַ טעג דורכגעפֿירט ווערן אַ קאָנפֿערענץ, געווידמעט דעם לעבן און שאַפֿן פֿון אָט דעם, בשעתּו, ברייט באַקאַנטן ייִדישן שרײַבער. איך נוץ דאָס וואָרט "בשעתּו", ווײַל לעצטנס — אַ שטייגער, אין דעם איצטיקן יאָרהונדערט — איז וועגן אים זייער ווייניק אָנגעשריבן געוואָרן אויף ענגליש, כאָטש גלײַכצײַטיק זײַנען אַרויס זײַנע ביכער אויף רוסיש (אין 2011 — "אין פּוילישע וועלדער") און דײַטש (אין 2008 — "איין טאָג אין רעגענסבורג").
אַזאַ מזל האָט שוין געהאַט אָפּאַטאָשו — צו וווינען אין אַמעריקע, אָבער זײַן מער באַוווּסט און באַקומען מער כּבֿוד ערגעץ-וווּ. ס׳איז גענוג אַ קוק צו טאָן אויף די פֿאַרלעגער, וועלכע האָבן אַרויסגעגעבן זײַנע ייִדישע ביכער: ס׳רובֿ פֿון זיי טראָגן אויף זיך די נעמען פֿון שטעט אין פּוילן, ראַטן־פֿאַרבאַנד און אַרגענטינע. מיט די איבערזעצונגען איז אויך אַזוי: דער ענגלישער נוסח פֿון זײַן קרוינווערק, "אין פּוילישע וועלדער" (1921), איז אַרויס אין יאָר 1938, דאָס הייסט, אין צען-פֿופֿנצן יאָר אַרום נאָך דעם ווי דער ראָמאַן איז שוין געווען צוטריטלעך דעם פּוילישן, רוסישן און אוקראַיִנישן לייענער. קיין חידוש ניט, אַז די אָפּאַטאָשו-קאָנפֿערענץ וועט פֿאָרקומען אויך ניט אין אַמעריקע, נאָר דווקא אין דײַטשלאַנד, אין דער בײַערישער שטאָט רעגענסבורג.

פֿאַר די קרובֿ 115 יאָר פֿון איר לעבן, האָט די צײַטונג “פֿאָרווערטס" פֿאַרעפֿנטלעכט הונדערטער אַרטיקלען, וואָס באַשרײַבן די ייִדישע מינהגים און יום-טובֿים. ייִדישע טראַדיציעס, וועלכע זײַנען אין גאַנצן אָפּגעוואָרפֿן געוואָרן דורך דעם ערשטן דור ייִדישע סאָציאַליסטן, האָבן ביסלעכווײַז גענומען אַלץ מער אינטערעסירן די לייענער און די שרײַבער פֿון “פֿאָרווערטס". הגם צווישן די עלטערע “פֿאָרווערטס"-זשורנאַליסטן זײַנען געווען אויך מיליטאַנטיש־געשטימטע אַטעיִסטן, האָט דער רעדאַקטאָר, אַב. קאַהאַן, דורכגעפֿירט די פּאָליטיק פֿון טאָלעראַנץ צו פֿרומע ייִדן.
מיר ברענגען דאָ אויסצוגן פֿון צוויי אַרטיקלען וועגן חנוכּה: פֿון מאַקס גאָרדאָן, געדרוקט דעם 22סטן יאַנואַר 1935, און פֿון לייבל באָטוויניק, געדרוקט דעם 4טן דעצעמבער 1937.

מאַקס גאָרדאָן

דער ווינטער איז הײַיאָר אויסגעפֿאַלן אין דײַטשלאַנד אַ גאַנץ מילדער. אַזוי איז עס, לכל-הפּחות, געווען ביז אָנהייב יאַנואַר. ווי ווײַטער וועט זײַן, ווייסט איין גאָט, דער “אַרישער" אָדער ניט-"אַרישער". טאָמער דער ווינטער וואָלט געווען אַ קאַלטער, וואָלטן זיכער אין דעם געווען שולדיק די ייִדן. אויב די נאַציס טענהען, אַז “די ייִדן זײַנען אונדזער אומגליק", טאָ קען דאָך אַן אומגליקלעכער ווינטער שטאַמען אויך פֿון די ייִדן.

בדרך-כּלל, נוצט מען דאָס וואָרט צו באַשרײַבן דעם מצבֿ, ווען עס איז ניט געלונגען צו געווינען עפּעס:
“דער שאָכשפּילער האָט געהאַט אַ שווער יאָר — ער האָט פֿאַרשפּילט אין כּמעט יעדן טורניר."
“דוד איז אַן אַזאַרטשפּילער, ער קען זיך ניט אָפּשטעלן, כאָטש ער פֿאַרשפּילט זייער אַ סך געלט."
“די אַרבעטער האָבן זיך לאַנג געהאַלטן, אָבער סוף-כּל-סוף האָבן זיי פֿאַרשפּילט דעם שטרײַק."
“פֿאַרשפּילן" האָט נאָך איין באַטײַט, דהײַנו: אָפּווענדן עמעצנס אויפֿמערק, מע זאָל פֿאַרגעסן וועגן אַנדערע ענינים. למשל:
“דאָס קינד האָט לאַנג געוויינט, אָבער דערנאָך האָט מען אים, אַ פּנים, פֿאַרשפּילט און ס’איז געוואָרן שטיל."

מיט 150 יאָר צוריק, דעם 25סטן דעצעמבער 1861, איז אין קרעמענטשוג, אוקראַיִנע, געבוירן געוואָרן דער דאָקטער און ייִדישער טוער חיים ספּיוואַק. אמת, ספּיוואַק, דערצו ניט חיים נאָר טשאַרלז, איז ער געוואָרן שוין אין אַמעריקע. אין רוסלאַנד איז זײַן משפּחה-נאָמען געווען ספּיוואַקאָפֿסקי.
ווי דער לעגענדאַרער רעדאַקטאָר פֿון “פֿאָרווערטס" אַב. קאַהאַן, האָט ספּיוואַק געהערט צו דער באַוועגונג “עם-עולם", וואָס האָט פֿאַר זיך געשטעלט דעם ציל צו בויען לאַנדווירטשאַפֿטלעכע קאָמונעס אין אַמעריקע. ספּיוואַק און קאַהאַן האָבן זיך באַקענט אין יאָר 1882, אויפֿן וועג קיין אַמעריקע, און זײַנען פֿאַרבליבן נאָענטע פֿרײַנד ביזן סוף פֿון ספּיוואַקס לעבן אין 1927. אינטערעסאַנט, אַז אין משך פֿון די ערשטע דרײַ יאָר פֿון זייער באַקאַנטשאַפֿט האָט ספּיוואַק אַפֿילו ניט געוווּסט, אַז קאַהאַן האָט געקענט ייִדיש. זיי האָבן דאָך גערעדט צווישן זיך אויף רוסיש.
אין אַמעריקע האָט ספּיוואַק געאַרבעט און געלערנט ענגליש. דערנאָך האָט ער זיך אויסגעלערנט אויף אַ דאָקטער — פֿאַרענדיקט דעם דזשעפֿערסאָן מעדיקאַל קאָלעדזש אין פֿילאַדעלפֿיע. ער האָט באַגעגנט אַ פֿרוי וואָס איז געווען מיט עלף יאָר ייִנגער פֿון אים, און זיי האָבן חתונה געהאַט. די פֿרוי, דזשעני טשאַרסקי, וואָס האָט אַן אייגן אָרט אין דער אַמעריקאַנער אַקאַדעמישער און קולטור-געשיכטע, האָט געהאַט קראַנקע לונגען. האָט ספּיוואַק באַשלאָסן, אַז פֿאַר איר וועט זײַן בעסער צו וווינען אין דענווער, מיט זײַן טרוקענעם קלימאַט. דאָס האָט אויך באַשטימט זײַן אייגענעם וועג אין לעבן. מיט ספּיוואַקס נאָמען איז פֿאַרבונדן געוואָרן די געשיכטע פֿון אויפֿבויען אין דענווער אַ צענטער, וווּ מע האָט געהיילט טויזנטער ייִדישע טובערקולאָז-קראַנקע.

אין כעלם איז אויסגעפֿאַלן דער ערשטער שניי. די כעלמער האָבן דערפֿון זייער הנאה געהאַט. עס זעט אויס אַזוי שיין. איבערנאַכט ווערט די ערד באַדעקט מיט אַ ווײַסן לײַלעך, קלאָר ווי זילבער, עס איז ממש אַ מחיה-נפֿשות צו קוקן. איין זאַך איז זיי שלעכט געווען: דער שמשׂ וועט גיין פֿאַרטאָג רופֿן אין שיל אַרײַן, וועט ער דעם שניי צעטרעטן. וואָס טוט מען דערצו? נאָך לאַנג טראַכטן האָט מען אויסגעטראַכט: געדונגען אַ פּאָר געזונטע טרעגער, זיי זאָלן דעם שמשׂ אויף די הענט טראָגן.

* * *

אין זײַן ראָמאַן For Whom the Bell Tolls האָט ערנסט העמינגוויי באַשריבן צוויי מינים נאַראָנים: אַ ווינטערדיקן און אַ זומערדיקן. אַ ווינטערדיקער קלאַפּט אָן אין דער טיר און ווען מע עפֿנט די טיר, זעט מען אַ וואַרעם אָנגעטאָנענעם, פֿאַרשנייטן מענטשן. נאָר ווען דער דאָזיקער מענטש טוט זיך אויס, זעט מען, אַז ער איז אַ נאַר. מיט אַ זומערדיקן נאַר איז גרינגער, ווײַל מע זעט אים פֿון דער ווײַטנס.

אַמאָל, אַמאָל איז געווען אַ פּריץ, האָט ער געהאַט אויף זײַן נחלה דרײַ ייִדן רענדאַרן: איינער האָט געהאַלטן דעם וואַלד, דער צווייטער — די מיל און דער דריטער — די קרעטשמע.
דער פּריץ, דאַרף מען זאָגן, ווי אַ סך פּריצים, האָט ליב געהאַט שפּילן אין קאָרטן. קאָרטן איז אָבער אַזאַ זאַך, אַז אָדער מע געווינט, אָדער מע פֿאַרשפּילט. איין מאָל איז דער פּריץ אַזוי פֿאַרכאַפּט געוואָרן מיט דער שפּיל, אַז דער סוף איז געווען — ער האָט געשטעלט אויפֿן קאָן זײַן גאַנץ פֿאַרמעגן.
וואָס טוט ער? ער רופֿט צו זיך אין פּאַלאַץ אַלע דרײַ רענדאַרן און זאָגט זיי:
— איך וועל אײַך שטעלן דרײַ פֿראַגעס. ווער ס’וועט מיר ענטפֿערן אויף זיי ריכטיק, דער וועט קריגן די אַרענדע ווײַטער; און ווער ס׳וועט ניט ענטפֿערן, מוז אויסצאָלן פֿאַר זײַן אַרענדע אַ טאָפּלטע סומע געלט. אַניט טרײַב איך אים אין גאַנצן אַרויס פֿון דער נחלה.
אַן אַנדער ברירה האָבן די דרײַ ייִדן געהאַט? האָט דער פּריץ זיי געפֿרעגט זײַנע פֿראַגעס:
“וואָס איז דאָס געשווינדסטע אויף דער וועלט?"
“וואָס איז דאָס פֿעטסטע אויף דער וועלט?"
“וואָס איז דאָס ליבסטע אויף דער וועלט?"

טעקסט און מוזיק פֿון אַליס טעגנער (אויף ייִדיש: לינדאַ גאָרדאָן)

אין שוועדן איז “די וועווערקע" (Ekorren) זייער אַ באַקאַנט ליד פֿאַר קינדער. אַ פֿרוי פֿון שוועדן, אַליס טעגנער, האָט עס אָנגעשריבן און עס איז אַרויסגעקומען דאָס ערשטע מאָל אין יאָר 1892. שפּעטער האָט מען עס ווידער געדרוקט עטלעכע מאָל און מע האָט עס אָפֿט געזונגען אין די שוועדישע שולן. איך מיין, אַז כּמעט אַלע שוועדן האָבן זיך אויסגעלערנט אָט דאָס ליד אין זייער קינדהייט. איך האָב געפּרוּווט עס איבערזעצן אויף ייִדיש.

די וועווערקע אויפֿן ביימל
וועט שישקעס פֿון יאָדלעס שיילן.

אויף דער סאָסנע־צווײַג טוט זי אַ שפּרונג,
און צעמזיקט זיך צו ליב דעם שוווּנג,
אַ פֿיסל מיטן פּוכיקן וויידל.