א

די לוויה פֿונעם רוסישן שרײַבער אַלעקסאַנדר סאָלזשעניצין האָט געוויזן, אַז אַ פּען-מענטש קען נאָך אַלץ שפּילן זייער אַ ממשותדיקע, סימבאָלישע געזעלשאַפֿטלעכע ראָלע. אָבער סאָלזשעניצין איז, פֿונדעסטוועגן, אַן אויסנאַם. שיינע ליטעראַטור און אירע שעפֿער האָבן ניט, בדרך-כּלל, די השפּעה, וואָס זיי האָבן געהאַט אין די אַמאָליקע צײַטן.

די ערשטע צײַט נאָך דער באַפֿרײַונג פֿון די דײַטשן האָבן ניט ווייניק ייִדן געגלייבט, אַז מע קען אויפֿבויען אַ ייִשובֿ אין פּוילן. צענדליקער טויזנטער האָבן איבערגעלעבט דעם חורבן אין פּוילן גופֿא — אָדער מע האָט זיך אויסבאַהאַלטן, אָדער מע האָט געקעמפֿט בײַ די פּאַרטיזאַנער, אָבער מע האָט על-פּי-נס דערלעבט ביז דער באַפֿרײַונג אין די לאַגערן. נאָך מער ייִדן האָבן זיך געראַטעוועט אין סאָוועטן-פֿאַרבאַנד און באַקומען אַ מעגלעכקייט זיך אומקערן קיין פּוילן.

דורשט נאָך וויסן איז געווען כאַראַקטעריש פֿאַר ייִדישע סאָציאַליסטישע קרײַזן. גאָר ניט צופֿעליק איז דווקא ווילנע, דער אינטעלעקטועלער צענטער פֿון מיזרח-אייראָפּעיִשן ייִדנטום, געוואָרן אויך דער גײַסטיקער צענטער פֿון ייִדישן סאָציאַליזם. מע האָט דאָך געהאַלטן, אַז הויכע ייִדיש-קולטור, דער עיקר, ליטעראַטור, קען שאַפֿן אַ נײַע ייִדישע גאַנצקייט — אָבער ניט פֿון "אַ ייִד פֿון אַ גאַנץ יאָר", נאָר פֿון אַ מאָדערנעם, וועלטלעכן ייִדן.

ווילנע איז געווען דער אַדמיניסטראַטיווער און עקאָנאָמישער צענטער פֿון דער ווילנער גובערניע, און — ווי יעדער אַזאַ צענטער — האָט די שטאָט צוגעצויגן אַ היפּשע צאָל געבילדעטע מענטשן. אַהין פֿלעגט מען אַרויסשיקן די אינטעליגענטן, וועלכע האָבן זיך "פֿאַרזינדיקט" אין גרעסערע שטעט, קודם-כּל, פֿאַר זייער רעוואָלוציאָנערער טעטיקייט. אין ווילנע האָט מען געגרייט לערער פֿאַר ייִדישע מלוכה-שולן.

די רייד וועט גיין ניט וועגן דעם מערבֿ-ייִדיש, אויף וועלכן מע האָט גערעדט און געשריבן אין די גערמאַניש-שפּראַכיקע לענדער. מערבֿ-ייִדיש אין דײַטשלאַנד שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ באַזונדערע מעשׂה. אָבער מיר ווילן באַרירן די ראָלע פֿון בערלין אויף דער מאַפּע פֿון דער קולטור, געשאַפֿן אויף "אונדזער" ייִדיש, דאָס הייסט, אויף דער שפּראַך פֿון די מיזרח-אייראָפּעיִשע ייִדן.

מיזרח-ייִדיש אין דײַטשלאַנד איז אַ מעשׂה בתּוך-מעשׂה, מחמת ס׳איז פֿאַרבונדן מיט אַ צאָל היסטאָרישע פֿאַקטאָרן. נאָך פֿאַר דער ערשטער וועלט-מלחמה, האָט זיך בײַ אייניקע דײַטש-ייִדישע אינטעלעקטואַלן אויפֿגעוועקט אַן אינטערעס צו מיזרח-אייראָפּעיִשער ייִדישקייט. מענטשן פֿון דײַטשישער קולטור, זײַנען זיי צעמישט געוואָרן אין זייערע זוכענישן פֿון דער אייגענער אידענטיטעט.

קיִעוו

די איצטיקע הויפּט-שטאָט פֿון אוקראַיִנע איז ביז דער רעוואָלוציע, אין יאָר 1917, געווען באַקאַנט ווי אַ רוסישע שטאָט. נאָך מער: זי איז דאָך די "וויג" פֿון דער רוסישער ציוויליזאַציע. קיִעוו איז געווען אַזוי הייליק פֿאַר די פּראַוואָסלאַוונע רוסן, אַז די שטאָט האָט מען געהאַלטן פֿאַרמאַכט פֿאַר ייִדן. בלויז זייער רײַכע, ווי אויך הויך-געבילדעטע און הויך-קוואַליפֿיצירטע ייִדן פֿלעגן באַקומען אַ דערלויבעניש צו באַזעצן זיך אין דעם כּרך. דערצו נאָך האָט קיין אַנדער שטאָט אין רוסלאַנד ניט געהאַט אַזוי פֿיל ייִדישע סטודענטן.

פּאָגראָמען

אין די 1860ער און 1870ער יאָרן האָבן זיך אין רוסלאַנד באַוויזן אַ היפּשע צאָל וועלטלעך־געבילדעטע ייִדן. זיי האָבן באַפֿעלקערט די רייען פֿון דער רוסישער אינטעליגענץ. רוסיש איז געוואָרן די הויפּט-שפּראַך אין אַזעלכע ייִדישע קרײַזן. אַפֿילו די רעוואָלוציאָנערע אידעען האָבן בײַ די דאָזיקע אינטעליגענטן, בדרך-כּלל, ניט געהאַט קיין ייִדישע באַפֿאַרבונג. די פּראָבלעמען פֿונעם רוסישן דאָרף האָט זיי אינטערעסירט מער ווי די פּראָבלעמען פֿונעם ייִדישן שטעטל. מע האָט אידעאַליזירט דעם רוסישן "מוזשיק" (פּויער).