אין ניופּאָרט, ראָוד אײַלענד, געפֿינט זיך די עלטסטע שיל אין אַמעריקע, די "טוראָ־סינאַגאָגע". זי איז געגרינדעט געוואָרן אין יאָר 1763. אמת, עס זײַנען דאָ אין אַמעריקע עלטערע שילן ווי די "טוראָ־סינאַגאָגע", אָבער קיין איינע פֿון זיי האָט ניט אָנגעהאַלטן די זעלביקע געבײַדע די אַלע יאָרן פֿון זייער עקזיסטענץ.

די "טוראָ־סינאַגאָגע" איז זייער אַ שיינע. אינעווייניק — געשניצטע, ווייכע זיץ־פּלעצער, בענק, בימה און אָרון־קודש. אין דער שיל איז דאָ אַ באַלקאָן פֿאַר פֿרויען. גרויסע, קרישטאָלענע קאַנדעלאַבערס הענגען אַראָפּ פֿון דער סטעליע, ווי מיט כּמעט 250 יאָר צוריק. די פֿענצטער זײַנען האַלב־קײַלעכדיקע מיט אַ סך קליינע שויבן, ווי אין געבעט־הײַזער אין די קאָלאָניאַלע צײַטן.

א

אין די יאָרן צווישן ביידע וועלט-מלחמות איז מינסק, די הויפּטשטאָט פֿון ווײַסרוסלאַנד, געווען אַ וויכטיקער צענטער פֿון ייִדישער קולטור-טעטיקייט. פֿאַר דער ערשטער וועלט-מלחמה האָט מינסק ניט געקענט קאָנקורירן מיט ווילנע, וווּ עס האָט זיך געפֿונען דער אָלימפּ פֿון דעם ליטוויש-ווײַסרוסישן ייִדנטום. אָבער דער מצבֿ האָט זיך געביטן נאָך דער באָלשעוויסטישער רעוואָלוציע און דער צעטיילונג פֿון צאַרישן רוסלאַנד אויף באַזונדערע מדינות. ווילנע איז געוואָרן אַ שטאָט אין פּוילן, בעת מינסק האָט באַקומען דעם סטאַטוס פֿון אַ רעפּובליקאַנישער הויפּטשטאָט אין סאָוועטן-פֿאַרבאַנד.

א

מיט 220 יאָר צוריק, סוף סעפּטעמבער 1789, האָט די רוסישע אַרמיי פֿאַרכאַפּט די טערקישע פֿעסטונג כאַדזשיביי, וועלכע האָט אין זעקס יאָר אַרום באַקומען אַ נײַעם נאָמען — אָדעס. דאָס הייסט, אַז די מאָדערנע שטאָט בײַם שוואַרצן ים איז גאַנץ יונג. דאָס איז, פֿאַרשטייט זיך, אויב מע מעסט די יאָרן לויט די אייראָפּעיִשע מאָסן. אין פֿאַרגלײַכן, אַ שטייגער, מיט אַזאַ שטאָט ווי סיעטל, איז עס אַלט. און אין פֿאַרגלײַך מיט תּל-אָבֿיבֿ, איז די שטאָט כּמעט אוראַלט.

א

אין דער שטאָט ריגע, וואָס איז באַקאַנט ווי די הויפּטשטאָט פֿון לעטלאַנד, האָבן ייִדן זיך באַוויזן אין 16טן יאָרהונדערט. אין 18טן יאָרהונדערט, ווען ריגע איז געוואָרן אַ טייל פֿון דער רוסישער אימפּעריע, איז געווען אַ צײַט, ווען מע האָט אַלע ייִדן אַרויסגעטריבן פֿון דער שטאָט. אָבער שפּעטער האָט מען זיי ווידער דערלויבט צו וווינען אין ריגע.

א

עמעצער האָט מיט אַ יאָרהונדערט צוריק (צי פֿריִער) אַ זאָג געטאָן, אַז ייִדן האָבן ניט געהאַט קיין קינדער. מע האָט געהאַט קליינע ייִדעלעך אָן בערד. געזאָגט איז עס געוואָרן אין שײַכות מיט קינדער-ליטעראַטור אויף ייִדיש; פּינקטלעכער — אַזאַ ליטעראַטור האָט כּמעט ניט עקזיסטירט ביזן אָנהייב פֿון 20סטן יאָרהונדערט. ייִדישע ייִנגלעך האָבן געדאַרפֿט גיין אין חדר, וואָס איז, פֿאַרשטייט זיך, ניט געווען קיין אָרט פֿאַר קינדער-ליטעראַטור. מיידלעך האָט מען אויך געלערנט ניט פֿון קינדער-ביכעלעך.

א

דעם 7טן אַפּריל איז געווען דער צענטער יאָרצײַט נאָכן טויט פֿון דעם פּען-מענטש, מיט וועלכן עס זײַנען, בדרך-כּלל, אַסאָציִיִרט די געשעענישן אין דער מאָסקווער ייִדישער ליטעראַרישער סבֿיבֿה פֿון דער צווייטער העלפֿט 20סטן יאָרהונדערט. די רייד גייט, וועגן דעם דיכטער, ראָמאַניסט, זשורנאַליסט און רעדאַקטאָר אַהרן ווערגעליס, 1918—1999.

א

די געשיכטע פֿון דער צײַטונג “דער טאָג" איז פֿאַרבונדן מיט הונדערטער יחידים, קודם-כּל, מיט די באַלעבאַטים, רעדאַקטאָרן און מחברים פֿון דער צײַטונג. אָבער — ווי אין יעדער געשיכטע פֿון אַ צײַטשריפֿט — שפּילט אַ באַזונדערע ראָלע דער ערשטער רעדאַקטאָר. זײַן נאָמען איז געווען הערמאַן בערנשטיין (1876—1935). ער איז געבוירן געוואָרן אין אַ שטאָט, וואָס האָט זיך געפֿונען אויף דער רוסיש-פּרײַסישער גרענעץ. איצט גייט דאָרטן דורך די גרענעץ צווישן ליטע און רוסלאַנד (די קאַלינינגראַדער געגנט). די שטאָט האָט געטראָגן עטלעכע נעמען: נײַשטאָט (אָדער נײַשטאָט-שירווינט), וולאַדיסלאַוואָוו, קודירקאָס נײַמעסטיס. צווישן די היגע ייִדן זײַנען געווען ניט ווייניק געבילדעטע מענטשן.

א

מיט 75 יאָר צוריק, סוף יאַנואַר 1934, איז באַשלאָסן געוואָרן אַריבערצופֿירן די הויפּטשטאָט פֿון דער סאָוועטיש-אוקראַיִנישער רעפּובליק: פֿון כאַרקאָוו קיין קיִעוו. מע האָט אָנגערופֿן כּלערליי אָפֿיציעלע תּירוצים פֿאַר אַזאַ באַשלוס, וועלכן מע האָט פּראַקטיש רעאַליזירט מיט פֿינף חדשים שפּעטער, סוף יוני 1934. אָבער פֿאַקטיש האָט זיך צו יענער צײַט פֿאַרענדיקט דער "קאַראַנטין" פֿון קיִעוו. די שטאָט האָט מען "אויסגעהיילט" פֿון דעם נאַציאָנאַליזם, פֿאַרשפּרייט אין די ערשטע יאָרן נאָך דער רעוואָלוציע. דעמאָלט האָט זיך קיִעוו אַסאָציִיִרט מיט אומאָפּהענגיקייט פֿון אוקראַיִנע. אין די 1930ער יאָרן, איז קיִעוו געווען וויכטיק אין דעם נײַעם אידעאָלאָגישן קלימאַט,

א

אין אייראָפּע איז פֿאַראַן אַ מינהג אַזאַ — צו באַשטימען יעדעס יאָר צוויי שטעט ווי די "הויפּטשטעט פֿון קולטור". דאָס מיינט, אַז די דאָזיקע צוויי שטעט באַקומען געלטער פֿון צענטראַליזירטע אייראָפּעיִשע פֿאָנדן אויף דורכצופֿירן פֿאַרשיידענע קאָנפֿערענצן, קאָנצערטן און אַנדערע אונטערנעמונגען. הײַיאָר איז ווילנע, אָדער פּינקטלעכער — ווילניוס, אויסגעקליבן געוואָרן ווי איינע פֿון אַזעלכע אייראָפּעיִשע קולטור-שטעט. פֿאַר אונדז איז עס אַ תּירוץ זיך ווענדן צו דער טעמע פֿון ווילנע ווי די "הויפּטשטאָט" פֿון מאָדערנער ייִדישער קולטור.

א

יוסף אָפּאַטאָשוס נאָמען איז הײַנט, דער עיקר, באַקאַנט (אויב ס׳איז באַקאַנט בכלל) אַ דאַנק זײַן דערציילונג "אַ ראָמאַן פֿון אַ פֿערד-גנבֿ". דאָס דאָזיקע ווערק האָט פֿאַרנומען אַן אָרט אין איצטיקער ענגליש-שפּראַכיקער קולטור, ערשטנס, אַ דאַנק דעם האָליוווּד-פֿילם (1971), באַזירט — אמת, נאָר אַן ערך — אויף דער דערציילונג; צווייטנס, אַ דאַנק דער ענגלישער איבערזעצונג, וואָס איז אַרײַן אין דער אַנטאָלאָגישער זאַמלונג A Shtetl and Other Yiddish Novellas, רעדאַקטירט דורך רות ווײַס.

א

אין דער געשיכטע פֿון קולטור, וואָס איז געשאַפֿן געוואָרן אויף ייִדיש אין 20סטן יאָרהונדערט, פֿאַרנעמט אַ בכּבֿודיק אָרט שמואל ניגער (1883—1955). ליטעראַטור איז געווען דער סאַמע ממשותדיקער קאָמפּאָנענט פֿון דער ייִדישער קולטור-טעטיקייט, און ניגער איז, בלי-ספֿק, געווען דער סאַמע אײַנפֿלוסרײַכער ייִדישער ליטעראַטור-קריטיקער.

א

מענטשן מיט אַקאַדעמישע אינטערעסן אין ייִדיש זײַנען באַקאַנט מיט דער פּראָדוקציע פֿון דעם פֿאַרלאַג בײַם סיראַקוזער אוניווערסיטעט, וואָס געפֿינט זיך צפֿון-צו פֿון ניו-יאָרק. דאָרטן זײַנען שוין אַרויס ניט ווייניק אינטערסאַנטע ביכער, און אַ נײַע וויכטיקע פֿאָרשונג דאַרף זיך אָט-אָט באַווײַזן אין די ביכער-געשעפֿטן: "די רעוואָלוציאָנערע וואָרצלען פֿון מאָדערנעם ייִדיש, 1903—1917" (The Revolutionary Roots of Modern Yiddish, 1903—1917). דאָס איז אַ היפּש איבערגעאַרבעטע דאָקטאָר-דיסערטאַציע פֿון באַרי טראַכטענבערג, וואָס איז איצט אַ פּראָפֿעסאָר אין אוניווערסיטעט פֿון אָלבאַני, ניו-יאָרק.