איך האָב ניט געוווּסט, אַז עס זײַנען דאָ לײַט וואָס רעדן ניט קיין ייִדיש, ביז איך בין געווען 6 יאָר אַלט. איך האָב יאָ געוווּסט, אַז מיט געוויסע מענטשן רעדט מען ענגליש, אָבער איך האָב געמיינט, אַז זיי האָבן געדאַרפֿט אויך קענען ייִדיש. איך בין ניט געבוירן געוואָרן אין די 1920ער אָדער אַפֿילו אין די 1950ער יאָרן. איך בין געבוירן געוואָרן אין 1986 אין אויסטראַליע.

די חסידישע סבֿיבֿה, וואָס איז איצט אַזוי שטאַרק אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן, איז תּחילת געווען גאַנץ קליין אין ניו-יאָרק און אַנדערע שטעט אין צפֿון-אַמעריקע. די חסידישע רביים האָבן זיך גאָר ניט געאײַלט צו פֿאַרלאָזן מיזרח-אייראָפּע. זיי האָבן אויך ניט געעצהט זייערע חסידים צו פֿאָרן קיין אַמעריקע, ווײַל דאָס לאַנד האָט ניט געהאַט קיין גוטן שם צווישן פֿרומע ייִדן. מע האָט געהאַלטן, אַז אין אַמעריקע גייען אַ סך ייִדן אַוועק אויף קרומע וועגן, וועלכע האָבן געפֿירט ווײַט פֿון ייִדישקייט.

אין די 1920ער יאָרן איז די בראָנקס געוואָרן איינער פֿון די גרעסטע צענטערס פֿאַר ניו-יאָרקער חסידים. אַ חוץ די חסידישע ייִדן, וואָס האָבן בכּיוון "געמופֿט" (זיך איבערגעצויגן) אַהין, כּדי זײַן צווישן אייגענע מענטשן, זײַנען פֿרום געוואָרן אויך אייניקע אַנדערע בראָנקסער ייִדן. רעליגיעזקייט איז דעמאָלט בכלל שטאַרקער געוואָרן אויף דער ייִדישער גאַס.

קיין סך פֿאַרבינדונג צווישן דער אַמעריקאַנער חסידישער וועלט פֿון יענער צײַט און פֿון הײַנט איז ניטאָ. די ליובאַוויטשער שטעלן מיט זיך פֿאָר כּמעט אַן אויסנאַם. בדרך-כּלל, אָבער, האָבן דעמאָלט, אין די 1920ער און 1930ער יאָרן, אין די חסידישע קרײַזן זיך אַרײַנגעריסן סימנים פֿון מאָדערנקייט, וועלכע מע זעט ניט הײַנט. די יונגע רביים האָבן פֿאַרשטאַנען, אַז — אָן אײַנפֿירן געוויסע מאָדערנע זאַכן — האָט זיי געדראָט די סכּנה צו פֿאַרלירן זייער עולם.

דעם 2טן יאַנואַר 2011 איז געוואָרן 175 יאָר זינט דעם טאָג, ווען אין דעם שטעטל קאַפּוליע (אין רוסיש Копыль און אין ווײַסרוסיש Капыль, הײַנט אין דער מינסקער געגנט פֿון ווײַסרוסלאַנד) איז געבוירן געוואָרן שלום-יעקבֿ אַבראַמאָוויטש. אונדז איז ער בעסער באַקאַנט ווי מענדעלע מוכר-ספֿרים, דער "זיידע" פֿון די מאָדערנע ליטעראַטורן סײַ אויף ייִדיש, סײַ אויף העברעיִש. זײַן ראָלע אין דער העברעיִשער ליטעראַטור איז אָפּגעמערקט אין ישׂראל — מע זעט עס, למשל, אויף די שילדן פֿון די גאַסן, וואָס טראָגן זײַן נאָמען: אין ירושלים, תּל-אָבֿיבֿ, חיפֿה און אַנדערע שטעט.

מיט צוואַנציק יאָר צוריק איז אין קעשענעוו געעפֿנט געוואָרן די ייִדישע ביבליאָטעק, וועלכער מע האָט געגעבן דעם נאָמען פֿון איציק מאַנגער (1901—1969). מאַנגערן איז שווער צו פֿאַרבינדן מיט געאָגראַפֿיע. ער איז געבוירן געוואָרן אין טשערנאָוויץ, וואָס איז צווישן די וועלט-מלחמות געווען אַ טייל פֿון רומעניע. אַ צײַט האָט ער געוווינט אין בוקאַרעשט, אָבער ער האָט פֿאַרבראַכט אַ סך יאָרן אויך אין אַנדערע שטעט און לענדער. דאָך, ווערט ער, בדרך-כּלל, אויפֿגענומען ווי אַ רומעניש-ייִדישער דיכטער, און דאָס האָט געמאַכט אַקטועל זײַן נאָמען אין קעשענעוו, וואָס איז ביז 1940 געווען אַ טייל פֿון רומעניע. שוין אָפּגעשמועסט פֿון דעם, וואָס מאַנגערס נאָמען איז פּאָפּולער געווען אין ישׂראל, וווּ זינט 1969 פֿלעגט מען צוטיילן ייִדישע ליטעראַרישע פּרעמיעס אויף זײַן נאָמען.

אין 2009 איז אין מאָנטרעאָל דורכגעפֿירט געוואָרן דער ערשטער ייִדישער אינטערנאַציאָנאַלער טעאַטער-פֿעסטיוואַל. דערמיט האָט מען אָפּגעמערקט דעם 50סטן יוביליי פֿון דעם היגן ייִדישן טעאַטער, וואָס טראָגט דעם נאָמען פֿון דער גרינדערין פֿונעם טעאַטער — דאָרע וואַסערמאַן. אויסגעשולט אין דער מאָסקווער ייִדישער טעאַטער-שול בראָש מיט שלמה מיכאָעלס, האָט זי בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה זיך באַקענט מיט שורע וואַסערמאַן, אַ פּוילישן ייִדן. נאָך דער מלחמה זײַנען זיי אַרויסגעפֿאָרן קיין פּוילן און שפּעטער, אין 1950, אָנגעקומען קיין קאַנאַדע.

עס איז אַמאָל געווען אַ באַבעצקעלע. זי איז געווען אַ בייזע, געטראָגן אַ לאַנגן צאָפּ, געהאַט אַ פֿאַרדרייטע נאָז, קליינע אייגעלעך און אַ גרויס מויל מיט נאָר איין צאָן. איר אַלט שטיבעלע איז געשטאַנען אויף אַ גרינער לאָנקע אין מיטן אַ פֿינצטערן וואַלד. באַבעצקעלע פֿלעגט צונעמען שלעכטע קינדער, וואָס האָבן ניט געוואָלט פֿאָלגן טאַטע־מאַמען.

ערבֿ־פּסח

פֿון נפֿתּלי גראָס

ווי נאָר פּורים
גייט אַריבער,
פֿאַרשמעקט מיט פּסח
אין די שטיבער.

ווינטער־צײַט פֿלעגן מיר פֿאָרן צו באָבע־זיידן אין דרום־מיזרח־דײַטשלאַנד. איך האָב זיך געפֿרייט, ווײַל די בערג לעבן דער קליינער שטאָט ציטאַו זײַנען געוויינטלעך באַדעקט מיט אַ שיינער שניי־קאָלדערע. מע קען פֿאָרן אין די בערג, אַריבער דער גרענעץ קיין פּוילן אָדער טרעפֿן אויף דער טשעכישער זײַט און הערן אַ פֿרעמד לשון. די באָבע האָט דערציילט, אַז אַ טייל פֿון דער משפּחה האָט אין די פֿריִערדיקע יאָרן געוווינט ניט ווײַט און גערעדט טשעכיש. פֿון דעם צד האָבן מיר עטלעכע אײַנבינדערס, וואָס פֿון דאָרטן נעמט זיך דער משפּחה־נאָמען פֿון מײַן באָבען, וואָס געפֿעלט מיר זייער — קניזשקאַ. "קניזשקאַ" נעמט זיך פֿונעם רוסישן וואָרט "קניגאַ" און באַצייכנט אַ ביכל. אין דעם זינען שטימט עס מיט מײַן משפּחה־טראַדיציע — איך האָב אין דער היים אַ היפּשע ביבליאָטעק.