ס’איז ניט קיין סוד, אַז שלום-עליכם ווערט איצט געלייענט, דער עיקר, אויף אַנדערע שפּראַכן, ניט אויף ייִדיש. די סיבה איז אַ פּשוטע: דער ייִדישער לייענער פֿון זײַנע ווערק איז כּמעט ניט בנימצא. פֿאַרבונדן איז אַזאַ מצבֿ ניט נאָר מיט דער צאָל מענטשן, וואָס קענען איבערלייענען אַ ייִדישן טעקסט. די זאַך איז אַז, ערשטנס, נאָר זייער אַ קליינער חלק פֿון אָט די ייִדיש-לייענענדיקע לײַט (בדך-כּלל פֿרומע) וועלן נעמען אין די הענט אַ בוך פֿון אַזאַ "טריפֿהנעם" שרײַבער. צווייטנס, אויב זיי וועלן אַפֿילו עפֿענען שוין יאָ אַזאַ בוך, וועט זיי זײַן גאַנץ שווער צו פֿאַרשטיין שלום-עליכמס פּראָזע. אי די שפּראַך איז אַנדערש אין פֿאַרגלײַך מיט דעם ייִדיש וואָס דער פֿרומער עולם רעדט הײַנט-צו-טאָג, אי די סבֿיבֿה און די געשעענישן, באַשריבן דורך דעם ייִדישן קלאַסיקער, זײַנען זייער ווייניק באַקאַנט אין די איצטיקע חרדישע קרײַזן.
מע קען ניט זאָגן, אַז די איבערזעצונגען פֿון שלום-עליכמס ווערק ווערן צעכאַפּט דורך דעם מאַסן-לייענער. זײַן נאָמען איז ברייט באַקאַנט מערסטנטייל אַ דאַנק די מאָדערנע גילגולים פֿון זײַנע ווערק; קודם-כּל, פֿון דעם "פֿידלער אויפֿן דאַך". און דאָך האָבן זײַנע ווערק לייענער (זאָל זײַן אַ באַגרענעצטע צאָל) אויף פֿאַרשיידענע שפּראַכן. און די צאָל איבערזעצונגען האַלט אין איין וואַקסן. בפֿרט נאָך, אַז אַזאַ לעקטור ווערט גענוצט אויף די לערן-קורסן פֿון פֿאַרשיידענע ניוואָען.

אויף דער דאָזיקער פֿראַגע האָט בשעתּו געגעבן אַן ענטפֿער דער גרויסער ייִדישער שפּראַכקענער מאַקס ווײַנרײַך. אין זײַן “געשיכטע פֿון דער ייִדישער שפּראַך" ווערט דערקלערט, אַז די אַשכּנזים שטאַמען, דער עיקר, פֿון די מיגראַנטן און פּליטים, וואָס האָבן מיט אַ פּאָר טויזנט יאָר צוריק פֿאַרלאָזט ארץ-ישׂראל און זיך פֿאַרהאַלטן אַ צאָל דורות אויף די רוימישע טעריטאָריעס.
תּחילת האָבן זיי געוווינט אין דרום-אייראָפּע. שפּעטער האָט אַ טייל פֿון זיי זיך אַריבערגעקליבן אין מער צפֿונדיקע געגנטן. סוף-כּל-סוף, האָבן די ייִדן דערגרייכט די אייראָפּעיִשע טעריטאָריעס, וועלכע זײַנען געווען באַפֿעלקערט דורך די גערמאַניש-רעדנדיקע לײַט. אין אָט יענער סבֿיבֿה, ערגעץ אויף די ברעגן פֿון דעם טײַך רײַן, האָט זיך פֿאַרלייגט דער יסוד פֿון דער נײַער ייִדישער שפּראַך. דאָס איז געווען דער אָנהייב פֿון אַשכּנז.
דערנאָך האָט עפּעס אַ חלק אַשכּנזים זיך געלאָזט אין וועג אַרײַן, מיזרח-צו, וווּ דעמאָלט האָט זיך געבויט די פּוילישע מדינה און מע האָט זיך גענייטיקט אין ייִדישע געשעפֿטס־לײַט און בעל-מלאָכות. אַזוי האָבן די ייִדן זיך באַזעצט אין די סלאַוויש-רעדנדיקע געגנטן, וווּ זייער שפּראַך האָט זיך היפּש געביטן אונטער דער השפּעה פֿון פּויליש, אוקראַיִניש, ווײַסרוסיש, און שפּעטער אויך רוסיש.
אָט אַזוי — אין אַ פּאָר ווערטער און זייער סכעמאַטיש — קען מען איבערגעבן מאַקס ווײַנרײַכס מאָדעל פֿון דער געשיכטלעכער אַנטוויקלונג פֿון ייִדיש און ייִדיש-רעדערס.

דאָס איז אַ פֿרישע איניציאַטיוו, וואָס ווערט אַזוי כאַראַקטעריזירט אויפֿן אייגענעם וועב-זײַטל http://www.yiddishfarm.org:

אונדזער ציל איז צו בויען אַ ייִדיש-רעדנדיקן ייִשובֿ, וואָס קולטיווירט אָרגאַנישע עסן און האַלט קולטורעלע פּראָגראַמען פֿאַר דער ברייטער ייִדישער קהילה. אין דער וואָכן, וועלן מיר באַאַרבעטן די פֿעלדער, רעפּעטירן פּיעסעס און לערנען תּורה און ייִדישע ליטעראַטור. שבתים וועט מען לעבעדיק פֿאַרברענגען צוזאַמען.

די פֿאַרם געפֿינט זיך ניט ווײַט פֿון ניו-יאָרק. דעם זומער וועט מען אַ פּרוּוו טאָן, ווי אַזוי דער פּראָיעקט וועט אַרבעטן. דער געדאַנק פֿון אַזאַ אונטערנעמונג קלינגט אפֿשר אוטאָפּיש, אָבער יעדער אָנהייב איז אוטאָפּיש, אַפֿילו אויב עס האָט גאָרנישט צו טאָן מיט ייִדיש, מיט לאַנדווירטשאַפֿט בכלל און מיט אָרגאַנישער לאַנדווירטשאַפֿט בפֿרט.
ס׳איז קלאָר, אָבער, אַז די “אָרגאַנישקייט" פֿון דער פֿאַרם-פּראָדוקציע קען מאַכן דעם ענין קאָמפּליצירטער. די זאַך איז, אַז חרדים, וואָס זײַנען צווישן די פּאָטענציעלע קונים, האָבן פּראָבלעמען מיט אַזעלכע גרינס, מחמת אָרגאַנישע פּראָדוקטן טראָגן, בדרך-כּלל, מער זשוקעס. און די זשוקעס קענען שאַפֿן אַן אמתן קאָפּווייטיק פֿאַר אַ כּשרער שטוב.

עס קען זיך זייער גרינג שאַפֿן אַן אײַנדרוק, אַז ייִדיש האָט ניט קיין לײַטישן עקוויוואַלענט פֿאַרן ענגלישן וואָרט forward. מיט וואָס האָט זיך פֿאַרזינדיקט דאָס וואָרט "פֿאָרויס"? אַ וואָרט, דאַכט זיך, ווי אַלע ייִדישע ווערטער. אָבער אין יאָר 1897, ווען מע האָט געשאַפֿן די צײַטונג "פֿאָרווערטס", האָט מען פֿאַר איר נאָמען אויסגעקליבן דווקא דאָס וואָרט, וואָס איז געווען, אין תּוך אַרײַן, גענומען דירעקט פֿון דײַטש. אָבער די ייִדישע סאָציאַליסטן האָבן געוואָלט אונטערשטרײַכן, אַז זיי האָבן געהאַט אַ יניקה פֿון דער דײַטשישער סאָציאַל-דעמאָקראַטיע און פֿון זייער צײַטונג מיט דעם זעלבן נאָמען, "פֿאָרווערטס". און אַזוי איז שוין פֿאַרבליבן ביזן הײַנטיקן טאָג.
אַ סבֿרא, אַז דאָס וואָרט "פֿאָרויס" האָט ניט געקלונגען שיין גענוג אויך אין די אויערן פֿון די מענטשן, וועלכע האָבן מיט אַ יאָרהונדערט צוריק פֿאַרלייגט דעם ייִדישן אינסטיטוציאָנעלן יסוד אין מעלבורן, אויסטראַליע. זיי איז מער געווען צום האַרצן דאָס העברעיִשע וואָרט "קדימה", וואָס מיינט טאַקע "פֿאָרויס" און ווערט ביזן הײַנטיקן טאָג ברייט גענוצט אין פּאָליטישן וואַקאַבולאַר. קיין חידוש ניט, אַז דאָס וואָרט איז אויסגעקליבן געוואָרן בײַם שאַפֿן אַן אומפּאַרטיייִשע ייִדישע ביבליאָטעק אין מעלבורן. מע דערציילט די מעשׂה אַן ערך אַזוי:

סוף נאָוועמבער 2011 האָט מען אין דעם מאָסקווער מוזיי פֿון רוסיש-ייִדישער געשיכטע גערעדט וועגן אַ גרויסן פּראָיעקט, וואָס האָט דעם ציל פֿון אונטערהאַלטן און פּאָפּולעריזירן די ייִדישע שפּראַך אין רוסלאַנד. אַנאַ סאָראָקינאַ, אַ לעקטאָרין פֿון ייִדיש בײַם רוסלענדישן מלוכה-אוניווערסיטעט פֿאַר הומאַניסטיק, קאָאָרדינירט דעם דאָזיקן פּראָיעקט, וועלכער איז כּולל אַ צאָל סובפּראָיעקטן. איינער פֿון זיי איז פֿאַרבונדן מיטן אַרויסגעבן אַ גרויס ייִדיש-רוסיש ווערטערבוך.

סוף זומער 1961 האָט זיך געביטן די גאַנצע מאַפּע פֿון דעם ייִדישן געדרוקטן וואָרט, כאָטש פֿאַרבונדן איז עס געווען נאָר מיט איין נײַער אויסגאַבע — דער מאָסקווער ליטעראַרישער זשורנאַל "סאָוועטיש היימלאַנד". דער דאָזיקער זשורנאַל האָט געבראַכט נײַע ווינטן, און אין קורצן אויך שטורעמס, אין דער ייִדישער וועלט.

קודם-כּל, האָבן צענדליקער סאָוועטיש-ייִדישע שרײַבער באַקומען אַ טריבונע פֿאַר זייערע ווערק. זינט די שפּעטע 1940ער יאָרן, ווען די סאָוועטישע רעגירונג האָט ליקווידירט די גאַנצע אינפֿראַ-סטרוקטור פֿון ייִדישן קולטור-לעבן, איז קיין שום מעגלעכקייט ניט פֿאַרבליבן זיך צו דרוקן אויף ייִדיש אין סאָוועטן-פֿאַרבאַנד. צווישן די שרײַבער, וועלכע האָבן איבערגעלעבט די סטאַליניסטישע רעפּרעסיעס, זײַנען געווען אַזעלכע, וועלכע האָבן זיך ניט געשראָקן צו שיקן זייערע ווערק אין אויסלענדישע קאָמוניסטישע צײַטשריפֿטן, דער עיקר, קיין וואַרשע. אָבער ס’רובֿ שרײַבער האָבן עס ניט געטאָן. אייניקע האָבן אַפֿילו געפּרוּווט צו שרײַבן אויף אַן אַנדער שפּראַך — רוסיש, אוקראַיִניש וכ’.

וואָס מיינט עס "ציטערדיקע נעמען"?

דאָס זײַנען נעמען, וואָס די עלטערן האָבן געגעבן זייערע קינדער, איבער וועלכע זיי ציטערן. דאָס זײַנען נעמען, וואָס שטאַמען פֿון פֿאַרשידענע אָבערגלויבנס. עס איז כּדאַי וועגן דעם צו וויסן.

ווען עס האָט געטראָפֿן, אַז בײַ עלטערן איז אַ קינד קראַנק געוואָרן, האָט מען טאַקע גערופֿן אַ דאָקטער, מע האָט דעם קינד געגעבן די פֿאַרשריבענע מעדיצין, אָבער עס איז געווען אַן אָבערגלויבן, אַז מע מוז נאָך עפּעס טאָן. מע האָט צום פֿריִערדיקן נאָמען פֿון קינד צוגעגעבן אַ נײַעם נאָמען — אַ ציטערדיקן. דער נײַער נאָמען האָט געדאַרפֿט זײַן די ריכטיקע רפֿואה פֿאַרן קראַנקן קינד...

צענדליקער נעמען, ייִדישע בתוכם, טראָגן אין זיך די צוויי פֿאַרפֿירערישע אותיות: ch. גיי ווייס, ווי אַזוי דאָס מוז קלינגען אויף ענגליש? היסטאָריש האָט זיך עס גענומען אָפֿט מאָל פֿון דײַטש. אַזאַ נאָמען טראָגן אויך די איצטיקע ליבלינג פֿון די רעכטע אַמעריקאַנער מישעל באַקמאַן (Bachmann), אַ מיטגליד פֿון קאָנגרעס. איר סבֿיבֿה רעדט אַ באַזונדער לשון, וואָס איז גאָר ניט תּמיד צוטריטלעך פֿאַר אַנדערע מענטשן.

לעצטנס, האָט די פֿרוי באַקמאַן געפּלעפֿט אַ סך מענטשן, ייִדן און ניט-ייִדן, מיט איר נוסח פֿון אויסרעדן דאָס וואָרט "חוצפּה", אָדער ריכטיקער chutzpah. עס לאָזט זיך אויס, אַז אויף איר לשון קלינגט עס "טשוצפּאַ".

אָנהייב מײַ האָט דער ערשטער קאַנאַל פֿון דער ישׂראלדיקער טעלעוויזיע געוויזן אַ נײַעם דאָקומענטאַלן פֿילם, וואָס הייסט "דער חב״ד-רבי און דער דײַטשישער אָפֿיציר". דער פֿילם דערציילט ווי אַזוי הרבֿ יוסף-יצחק שניאורסאָן, דער זעקסטער ליובאַוויטשער רבי, האָט זיך אַרויסגעריסן פֿון פּוילן אין יאָר 1939, ווען דאָס לאַנד איז שוין געווען פֿאַרכאַפּט דורך די דײַטשן. דער סיפּור-המעשׂה גופֿא איז ניט קיין נײַער. ער איז שוין באַקאַנט פֿון אַ צאָל פּובליקאַציעס. אָבער פֿאַר אַ סך ישׂראלים איז עס בלי-ספֿק געווען אַן אַנטפּלעקנדיקע געשיכטע.

טעלעקאָמוניקאַציע בײַט דעם שטייגער-לעבן פֿון אַלע מענטשן, אַרײַנגערעכנט אויך אַזעלכע רעליגיעזע גרופּעס, וואָס האַלטן זיך אָפּגעזונדערט פֿון דעם געזעלשאַפֿטלעכן הויפּטשטראָם. ס’איז גוט באַוווּסט, למשל, ווי די אַמישעס היטן זייער איזאָלירטקייט. זינט 1910 דערלאָזן זיי ניט קיין טעלעפֿאָן-ליניעס אין זייערע הײַזער — טאַקע כּדי אויסמײַדן דירעקטע פֿאַרבינדונגען מיט דער וועלט. טעלעפֿאָנען (בײַ שכנים צי אין אַ בודע) האָבן זיי אָבער יאָ גענוצט, ווען דאָס איז געווען נייטיק. הײַנט, אין דער תּקופֿה פֿון מאָבילע טעלעפֿאָנען, האָט די מאָדערנע טעכנאָלאָגיע זיך אַרײַנגעריסן אין זייער לעבן.

די פֿילאָסאָפֿיע פֿון "תּורה ומדע" (תּורה און וועלטלעכע וויסנשאַפֿט) שאַפֿט דעם יסוד פֿון דער מאָדערנער ייִדישער אָרטאָדאָקסיע. לויט דער דאָזיקער שיטה איז אויפֿגעבויט דער ניו-יאָרקער ישיבֿה-אוניווערסיטעט, וווּ מע קאָמבינירט די צוויי וועלטן — די פֿרומע און די וועלטלעכע. אין דעם דאָזיקן מיטלפּונקט האָט זיך לעצטנס באַוויזן אַ ייִדיש-קלוב, וואָס ווערט אָנגעפֿירט דורך צוויי ענטוזיאַסטן פֿון דער ייִדישער שפּראַך און קולטור: שאָול סײַדלער-פֿעלער און איתּי בנימין זוטראַ.

מיט דרײַ יאָר צוריק, אין אַפּריל 2008, האָט מען אין יאַפּאַן אַרעסטירט דרײַ סאַטמאַרער חסידים פֿון ישׂראל. די יונגע ישיבֿה-בחורים האָט מען פֿאַרהאַלטן אין עראָפּאָרט, ווײַל זיי האָבן געפֿירט וואַליזעס מיט "עקסטאַזי"-פּילן אויף עטלעכע מיליאָן דאָלאַר. די יונגע לײַט האָבן פֿון סאַמע אָנהייב געטענהט, אַז זיי האָבן קיין אַנונג ניט געהאַט וועגן די נאַרקאָטיקן אין זייער באַגאַזש. מיט אַנדערע ווערטער, זיי האָבן זיך אויפֿגעפֿירט ניט ווי פֿאַרברעכער, נאָר ווי טיפּשים. דער "גוטער פֿרײַנד", וועלכער האָט זיי אַזוי אונטערגעשטעלט, איז אַרעסטירט געוואָרן אין ישׂראל.

אין יאַפּאַן האָט מען די אַרעסטירטע ייִדן פֿון דעסטוועגן באַשולדיקט ווי שמוגלער פֿון נאַרקאָטיקן. דער ייִנגערער פֿון זיי, יוסף באָנדאָ, האָט באַקומען פֿינף יאָר תּפֿיסה. שפּעטער האָט מען אים אַריבערגעפֿירט קיין ישׂראל, ער זאָל דאָרטן אָפּריכטן זײַנע תּפֿיסה-יאָרן. אָבער הײַיאָר איז באָנדאָ אַרויס אויף דער פֿרײַ — אַזאַ באַשלוס איז אָנגענומען געוואָרן אין ישׂראל, כאָטש מע האַלט, אַז דאָס קען מאַכן ערגער דעם מצבֿ פֿון די צוויי אַנדערע חסידים, וועלכע בלײַבן נאָך אַלץ אין די יאַפּאַנישע תּפֿיסות.