אויף די שפּורן פֿון קינד און קײט

אַ מאָל איז עס געווען, ווען די מלאכים זײַנען געווען אין הימל, און אויף דער ערד האָבן געלעבט גוטע מענטשן. איז געווען אַזאַ פֿײַנער ייִד, אַ לערנער אין דאָרף. האָט ער געהאַט דרײַ זין, געטרײַע קינדער. און ווען ס’איז געקומען זײַן צײַט צו שטאַרבן, האָט ער צונויפֿגערופֿן זײַנע דרײַ זין און האָט צו זיי געזאָגט אַזוי: "מײַנע ליבע קינדער, איך גיי שטאַרבן. לאָז איך אײַך אַ צוואה און זאָג אײַך אָן, אַז איך וועל שטאַרבן, זאָלט איר מיך מקבר זײַן לעבן יענעם יעלניק, וווּ דער געלער זאַמד אין וועלדל, און איר זאָלט קומען צו מיר נעכטיקן אויף מײַן קבֿר דרײַ נעכט נאָכאַנאַנד, איינציקווײַז. זאָל פֿריִער קומען דער עלטערער זון, דערנאָך דער מיטעלער און צום סוף זאָל קומען דער ייִנגסטער. קומט און האָט פֿאַר גאָרניט מורא — וועט אײַך זײַן גוט!"
און דער ייִד איז געשטאָרבן, און זײַנע זין האָבן אַלץ געטאָן אַזוי ווי ער האָט זיי פֿאַרזאָגט אין דער צוואה. די ערשטע נאַכט גייט דער עלטערער זון נעכטיקן אויפֿן טאַטנס קבֿר. האָט ער איבערגענעכטיקט די נאַכט און אַז ס’איז געוואָרן טאָג, איז ער געגאַנגען אַהיים. אויפֿן וועג אַהיים באַגעגנט ער אַן אַלטן ייִד, אַ צעקנייטשטן אַן אײַנגעבויגענעם, מיט אַ לאַנגער ווײַסער באָרד און געדיכטע ווײַסע ברעמען. און פֿון אונטער די בערשטעלעך ברעמען קוקן אַרויס צוויי וווילע אויגן. ווער איז דער ייִד?

אויף די שפּורן פֿון קינד און קײט

איך וויל אײַך דערציילן נאָך איין מעשׂה, אפֿשר ניט אַזאַ שיינע, ווי די פֿריִערדיקע, נאָר מיט אַ שׂכל.
דעם שׂכל פֿאַרשטיין,
דאַרף מען ניט קיין חן,
גענוג איז אַ קאָפּ,
קלענער פֿון אַ טאָפּ.

ס׳איז אַמאָל געווען אַ מאַן מיט אַ ווײַב. זײַנען זיי געווען גרויסע קבצנים. צו די אַלע מעלות, האָבן זיי נאָך געהאַט אַ פֿולע שטוב מיט קינדער און אַלע — מיידלעך! נו, האָט זיך געטראָפֿן, אַז דאָס ווײַב איז ווידער פֿאַרגאַנגען אין טראָגן. טראַכט בײַ זיך דער מאַן: “וואָס וועט זײַן, אַז דאָס מאָל וועט זי גראָד האָבן אַ ייִנגל? מע דאַרף דאָך מאַכן אַ ברית?!"
האָט ער זיך באַרעכנט: “איידער וואָס־ווען, וועל איך זיך דערווײַל לאָזן איבער דער וועלט קלײַבן נדבֿות, וועל איך האָבן מיט וואָס מאַכן דעם ברית." געזאָגט איז געטאָן. מער האָט מען אים ניט געזען און ניט געהערט.
אין דער צײַט איז דאָס ווײַב געלעגן געוואָרן און האָט טאַקע געהאַט אַ ייִנגעלע, מיט מזל! אין דרויסן שטייט אַ פֿראָסטיקער ווינטער, און אין שטוב איז קאַלט, מע קאָן זען ווי מע אָטעמט, די פּאַרע פֿון מויל ווערט פֿאַרפֿרוירן. אָט דאָס ווײַבל, נעבעך, געשיקט די טעכטערלעך אַ קוק טאָן אויפֿן בוידעם, צי ס׳האָט זיך דאָרט ניט פֿאַרוואַלגערט אַ ביסל קוילן.


צו גאַסט בײַם "פֿאָרווערטס":
די פּראָגראַם פֿירט באָריס סאַנדלער
אַ שמועס מיט ד״ר מאַקס כּהן (פּאַריס)
(צווייטער טייל)

A Guest at the Forverts
Program hosted by Boris Sandler
A Talk with Dr. Max Kohn (Paris)
Part Two


צו גאַסט בײַם "פֿאָרווערטס":
די פּראָגראַם פֿירט באָריס סאַנדלער
אַ שמועס מיט ד״ר מאַקס כּהן (פּאַריס)
(ערשטער טייל)

A Guest at the Forverts
Program hosted by Boris Sandler
A Talk with Dr. Max Kohn (Paris)
Part One

אויף די שפּורן פֿון קינד און קײט


אין די אַלטע ווײַטע צײַטן האָט געלעבט איינער אַן אָרעמער ייִד, וואָס זײַן פּרנסה איז געווען דרייען שטריק. מ׳האָט אים טאַקע אַזוי גערופֿן — מאָטל דער שטריק־דרייער. צווישן אַלע שטריק־דרייערס אינעם שטעטל איז מאָטל געווען דער אָרעמסטער שטריק־דרייער. אַזוי אָרעם איז מאָטל געווען, אַז ער האָט אַפֿילו ניט געהאַט מיט וואָס צו קויפֿן קלאָטשע צו דרייען זײַנע שטריק. פֿלעגט ער אַרומגיין איבערן שטעלט און צונויפֿקלײַבן שטיקלעך אַלטע קלאָטשעס, וואָס זײַנען פֿאַרבליבן פֿון צעריסענע שטריק און זעק.
איין מאָל גייט פֿאַרבײַ זײַן שטיבל אַ רײַכער פּריץ און זעט ווי מאָטל מוטשעט זיך, נעבעך, צונויפֿדרייענדיק פֿון די שטיקלעך קלאָטשע אַ גאַנצן שטריק. פֿרעגט אים דער פּריץ:
— וואָס מוטשעסטו זיך, ייִד?
— איך האָב ניט קיין נײַע קלאָטשע צו מאַכן מײַנע שטריק.
האָט דער פּריץ אַרויסגענומען אַ זעקעלע מיט געלט און האָט געזאָגט:
— איך גיב דיר דאָ דרײַ הונדערט רענדלעך, זאָלסטו צורעכט מאַכן דעם דאַך פֿון דײַן שטיבל און זיך קויפֿן אַ נײַע קלאָטשע צו מאַכן שטריק.
מאָטל, אַ גליקלעכער, האָט באַדאַנקט דעם פּריץ, געכאַפּט דאָס געלט און איז אַרײַן אין שטוב. קודם־כּל, האָט ער געגעבן דעם ווײַב אַ רענדל אויף וועטשערע, דערנאָך געלאָפֿן אין מאַרק זיך קויפֿן אַ נײַ היטל.

פֿאַרשײדנס

באָריס סאַנדלער און משה לעמסטער

מײַן חבֿר משה לעמסטער איז געוואָרן 65, ביז 120. אַ גוטע געלעגנהייט צו זאָגן וועגן אים עטלעכע ווערטער.
משה איז מײַן בן־עיר, מיר זײַנען ביידע בעסאַראַבער, אַפֿילו פֿון איין געגנט — פֿון צפֿון. אַמאָל האָט אין אונדזערע מקומות יעדעס שטעטל געשמט מיט זײַן אייגענער סחורה — איין שטעטל מיט ווײַן אַ צווייט — מיט ברינדזע, אַ דריט — מיט שמוישן, מיט גערויכערטע פֿלוימען און געטריקנטע עפּל... יעדינעץ, פֿון וואַנען עס שטאַמט אונדזער יובילאַר, האָט אַרויסגעגעבן די בעסטע ייִדישע בחורים.
משה און איך זײַנען ביידע אַרויס פֿון איין שרײַבערישן חדר, וווּ אונדזער מלמד איז געווען דער באַקאַנטער שרײַבער יחיאל שרײַבמאַן. משה איז געפֿלויגן אין זײַנע פּאָעטישע הימלען, און איך האָב זיך געטשעפּעט פֿאַר מײַן שטיקל באָדן. הגם, משה, ווי אַ געבילדעטער פֿיזיקער, האָט געקענט בעסער אײַזיק ניוטאָנס געזעצן.
אין די יאָרן פֿון אונדזער יוגנט איז ברייט פֿאַרשפּרייט געווען דער באַגריף — "פֿיזיקער־ליריקער". משה האָט זיכער געהערט צו דער בראַנזשע, אָבער מיט אַ בולטן ייִדישן שניט. אַ סך אונדזערע מיטצײַטלער האָבן זיך מיט זייער ייִחוס געשעמט; מיר האָבן געשעפּט אין דעם אונדזער שאַפֿערישע באַגײַסטערונג.
יחיאל שרײַבמאַן פֿלעגט אונדז זאָגן, אַז אַ שרײַבער אַרבעט פֿיר און צוואַנציק שעה אַ מעת־לעת. משה האָט עס פֿאַרשטאַנען אויף זײַן אופֿן: אַ פּאָעט אַרבעט פֿיר און צוואַנציק שעה צו געפֿינען איין מינוט, ווען עס ווערט געבוירן אַ ליד.

טעאַטער
אַ סצענע פֿון דער פֿאָרשטעלונג "אַגענטן"

צו שפּילן הײַנט ייִדיש טעאַטער, דאַרף מען האָבן אָדער אַ סך געלט, אָדער אַ סך אַמביציע. דער "נײַער ייִדישער רעפּערטואַר־טעאַטער", האָט אַ סך אַמביציע. פֿאַרשטייט איר שוין, אַז מיט קיין געלט שמעקט דאָרט נישט. און נאָך: אפֿשר הייבט זיך טאַקע אַ נאָרמאַלער טעאַטער אָן פֿון אַ הענגער, אָבער נישט דער "רעפּערטואַר־טעאַטער". איין קלייניקייט, דער טעאַטער האָט נישט קיין אייגענע וואַנט צוצוקלאַפּן צו איר דעם הענגער. שוין אָפּגערעדט פֿון אַ דאַך. שפּילט ער אין דער שיל "בית־אמת", אין ברוקלין. פֿון דעסטוועגן, האָט דער דאָזיקער טעאַטער מזל, ווײַל בראָש אים שטייט דוד מאַלדעלבאַום — אַן אַקטיאָר, רעזשיסאָר, דירעקטאָר; ער פֿאַרנעמט אויך אַלע אַנדערע שטעלעס און פּאָסטנס, וואָס יעדער טעאַטער פֿאַרמאָגט.

דוד מאַנדעלבאַום איז אַ טיפּישער ייִדישער טעאַטער־מענטש. ער איז תּמיד אין זוכענישן — שאַפֿערישע, אַדמיניסטראַטיווע, פֿינאַנציעלע — און אַז מע זוכט, טרעפֿט זיך, אַז מע געפֿינט. אַזוי האָט ער געפֿונען נאָך פֿינף טאַלאַנטירטע מענטשן: דעם רעזשיסאָר משה יאַסור, דעם קלאַרנעטיסט דמיטרי סלעפּאָוויטש און די אַקטיאָרן יעלענאַ שמואלסאָן, רפֿאל גאָלדוואַסער, שיין בייקער — און זיי אַלע האָבן אויפֿגעפֿירט די פֿאָרשטעלונג "אַגענטן", לויט שלום־עליכם.

אייגנטלעך, קומט דער געדאַנק אַרויס פֿון רפֿאל גאָלדוואַסער, דער גרינדער און אָנפֿירער פֿון אַן אַנדער ייִדישן טעאַטער אין שטראַסבורג, פֿראַנקרײַך — דער "לופֿטעאַטער". רפֿאל גאָלדוואַסער געהערט אויך צו די טעאַטער־מענטשן, וואָס עס ליגט זיי אין לעבן צו שפּילן דווקא ייִדיש־טעאַטער. און ס׳איז נאָך פֿריש אין זכּרון זײַן מאָנאָ־פֿאָרשטעלונג, וווּ ער האָט גלענצנדיק אויפֿגעפֿירט "דער גילגול פֿון אַ ניגון", אויפֿן סמך פֿון י. ל. פּרצס דערציילונג.


צו גאַסט בײַם "פֿאָרווערטס"

אַ שמועס מיט פֿאַניע בראַנצאָווסקי (ווילנע)

(צווייטער טייל)
די פּראָגראַם פֿירט באָריס סאַנדלער

A Guest at the Forverts
A Talk with Fania Brantsovsky from Vilnius (Part 2)
Program hosted by Boris Sandler


צו גאַסט בײַם "פֿאָרווערטס"

אַ שמועס מיט פֿאַניע בראַנצאָווסקי (ווילנע)

(ערשטער טייל)
די פּראָגראַם פֿירט באָריס סאַנדלער

A Guest at the Forverts
A Talk with Fania Brantsovsky from Vilnius (Part 1)
Program hosted by Boris Sandler


צו גאַסט בײַם "פֿאָרווערטס"

אַ שמועס מיט מאַלענאַ כינסקי (אַרגענטינע)
די פּראָגראַם פֿירט באָריס סאַנדלער

A Guest at the Forverts
A Talk with Malena Chinski from Argentina
Program hosted by Boris Sandler


צו גאַסט בײַם "פֿאָרווערטס"
די פּראָגראַם פֿירט באָריס סאַנדלער

אַ שמועס מיט ד״ר שמעון אַלפּעראָוויטש
ראָש־הקהילה פֿון ליטע

A Talk with Shimon Alperovitch
Chairman of the Lithuanian Jewish Comunity
A program hosted by Boris Sandler


צו גאַסט בײַם "פֿאָרווערטס"
די פּראָגראַם פֿירט באָריס סאַנדלער

אַ שמועס מיט מאָטל גאָרדאָן (פּעטערבורג)
אויף ייִדיש מיט ענגלישע אונטערקעפּלעך

A Guest at the Forverts - Motl Gordon
A program hosted by Boris Sandler