צווישן די ייִדישע גדולים אין די דראַמאַטיש־גורלדיקע יאָרן פֿון אייראָפּעיִשן ייִדנטום פֿאַרנעמט שמעון דובנאָוו אַ זייער בכּבֿודיק אָרט. זײַן לעבנסווערק "די וועלט־געשיכטע פֿון ייִדישן פֿאָלק" אין צען בענד איז פֿול, אָדער געקירצט, איבערגעזעצט געוואָרן אין כּמעט אַלע קולטור־שפּראַכן. אויף דעם יסוד זײַנען צונויפֿגעשטעלט געוואָרן אַ שלל לערנביכער. זײַנע נאָכפֿאָלגער זײַנען געוואָרן פּרעסטיזשפֿולע ייִדישע היסטאָריקער. דובנאָווס פֿאָרשערישע און געזעלשאַפֿטלעכע טעטיקייט פֿון זײַן יוגנט ביזן לעצטן אָטעם, איז געווען ענג באַהאָפֿטן מיט די פֿריידן און ליידן פֿון פּײַנפֿולן ייִדישן פֿאָלק. פֿאַרוואָס ווערט עס באַטאָנט? ווײַל צענדליקער טויזנטער פֿון זײַנע שטאַמברידער האָבן אין פֿרעמדע רייען געדאגהט ווי אויסצולייזן די רוסישע אימפּעריע און פֿאַר איינס די וועלט.

ווי זשע קוקט מען בײַ לײַט אויף דראַמאַטיש־טראַגישע היסטאָרישע פּעריאָדן? למשל, די רוסן, אָפּגעהאַלטן אַ נצחון איבער נאַצי־דײַטשלאַנד. אָבער אין 1941 געליטן אַ וויסטע מפּלה; קוים אײַנגעהאַלטן מאָסקווע. איז פּעריאָדיש באַווײַזן זיך בײַ זיי נײַע ביכער וועגן פֿעלערן ערבֿ און אין אָנהייב מלחמה. אַצינד אין רוסלאַנד זײַנען פּאָפּולער די ווערק פֿון מאַרק סאָלאָנין. ווי עס צו באַגרײַפֿן? אונדזער פֿאָלק האָט דורכגעלעבט אַזאַ גענאָציד־קאַטאַסטראָפֿע, פֿון 10 מיליאָן אייראָפּעיִשע ייִדן אין 1939 זײַנען אומגעקומען 6 מיליאָן. וווּ פּובליקאַציעס מיט אַן אַנאַליטישן אַרײַנבליק אין דער פֿאָרגייענדיקער היסטאָריע? אפֿשר געקענט זײַן ווינציקער קרבנות?

אַז מען שיקט מיר צו אַן אויסצוג פֿונעם ווילנער אָוונטבלאַט "וואַקאַראָ זשיניאָס" ווייס איך, אַז דאָרטן וועט זײַן שמוץ אויף ייִדן. נאָר אַזאַ אַנטיסעמיטישע בילערײַ ווי הײַיאָר, אין מערץ חודש, איז נאָך ניט געווען. אין ריגע איז דאַן פֿאָרגעקומען אַ חורבן־קאָנפֿערענץ, וואָס עס האָט אָרגאַניזירט דער וועלט־קאָנגרעס פֿון רוסיש־רעדנדיקע ייִדן. די הויפּט־רעדנער זײַנען געווען דער דירעקטאָר פֿון ש. וויזענטאַל־צענטער אפֿרים זוראָף, דער אָנפֿירער פֿון דעם קאָנגרעס באָריס שפּיגל און דער קאָנגרעס־פֿאָרשטייער פֿון ישׂראל לעאָן גרינבערג.

ווי באַקאַנט, גייט מען הייאָר פֿײַערן דעם 65סטן יוביליי נאָכן נצחון איבער נאַצי־דײַטשלאַנד. אין שײַכות מיט דער וויכטיקער דאַטע האָט מען אין דעם אַנשטאַלט פֿון דער מאָסקווער מוניציפּאַליטעט באַהאַנדלט, וווּ און וויפֿל אַרויסצושטעלן פּאָרטרעטן פֿון סטאַלינען. פֿרעגט זיך, וואָס פֿאַר אַ לײַטיש פּנים נאָך דעם קען מען האָבן אין דער דעמאָקראַטישער וועלט?

נישט לענגער ווי פֿאַראַיאָרן האָט די אייראָפּעיִשע פּאַרלאַמענט־אַסאַמבלעע אָנגענומען אַ דעקלאַראַציע, וווּ עס ווערט געשטעלט אַ גלײַכצייכן צווישן דעם סטאַליניסטישן קאָמוניזם און היטלעריסטישן נאַציזם.

אַ נײַעס אין אַ היגער רוסיש־שפּראַכיקער צײַטונג מכּוח פֿאַריתומטע ייִדישע קינדער און זייערע פֿאַרזאָרגער אין ליטע 1944—1945, האָט מיך שטאַרק באַאײַנדרוקט. אויסטערליש, אַז לעבנדיק אין ווילנע פֿון 1947 ביז 1990 אונטערן טאָטאַליטאַרן רעזשים, האָב איך גאָרנישט געוווּסט וועגן יענע דראַמאַטישע געשעענישן. ווען זומער 1944 האָט די רויטע אַרמיי באַפֿרײַט ווילנע האָבן אויף די גאַסן זיך באַוויזן ייִדישע קינדער, וועלכע האָבן זיך געהאַט אויסבאַהאַלטן אין די וועלדער, קעלערן און ביידעמער. עס האָט ממש גענומען אַ שוידער אַ קוק צו טאָן אויף זיי, די אויסגעדאַרטע, שמוציקע און אָפּגעריסענע.

פֿאַרקירצטע יאָרן זײַנען באַשערט געווען דעם וויכטיקן קולטור־אַנשטאַלט. ניט באַוויזן עפֿענען דעם אַרײַנגאַנג פֿאַרן עולם, ווי פֿון מאָסקווע איז אָנגעקומען אַ פֿאַרבאָט־באַפֿעל. ווי באַוווּסט, האָבן די סטאַליניסטישע אינקוויזיטאָרן פֿון 1948 אָן גענומען ליקווידירן די ייִדישע קולטור און אירע טרעגער. כאָטש עס זײַנען פֿאַרבײַ 60 יאָר, קען איך ניט פֿאַרגעסן יענעם טראַגישן מאָמענט.

אין מײַן פֿריִערדיקער נאָטיץ ("פֿאָרווערטס", 30.01.09) האָב איך דערציילט, אַז עס איז ניט באַשערט געווען, אַז די מלחמה זאָל זיך ענדיקן נאָך אין יולי 1944.

קאָוונע, אָנהייב 1941. די פּאָליטישע אַטמאָספֿער אין אייראָפּע איז זייער געשפּאַנט. נאַצי־דײַטשלאַנד נאָך דער אָקופּאַציע פֿון פּוילן איז אין אַ קריגס־צושטאַנד מיט פֿראַנקרײַך און ענגלאַנד. די סאָוועטן האָבן נאָר וואָס פֿאַרענדיקט די מיאוסע אַגרעסיע קעגן פֿינלאַנד און באַשײַמפּערלעך באַוויזן, אַז זיי הינקען אונטער מיליטעריש.