דער ייִדישער קינאָ — אַמאָל און הײַנט
אַן איבערבליק פֿון דער געשיכטע פֿון ייִדישע פֿילמען
איבער דער וועלט מיט אויסצוגן און קאָמענטאַרן.
די פּראָגראַם וואָס וועט אַרויסגיין איין מאָל אין צוויי וואָכן, פֿירט איציק גאָטעסמאַן

History of Yiddish Cinema
A Short Review of Yiddish Films From Around the World With Clips and Commentary
A bi-weekly program hosted by Itzik Gottesman

"קאַפּיטלעך ייִדיש טשערנאָוויץ" —
פֿילם וועגן די ייִדן אין טשערנאָוויץ, בוקאָווינע

"Kapitlekh Yiddish Tshernovits" —
film about the Jews in Chernivtsi, Bukovina

אָט דער געלונגענער טיטל פֿאַררופֿט זיך פֿאַרשטענדלעך אויפֿן אויפֿטריט אין ישׂראל פֿון אַן אייגנאַרטיקן געזאַנג־אַנסאַמבל: בנימין שעכטער און זײַנע צוויי יונגע טעכטער, וואָס פֿירן אויס אַ פֿילפֿאַרביקע פּראָגראַם פֿון ייִדישע קינדער־לידער. גלײַך פֿון אָנהייב ציט צו דעם אויפֿמערק דער אײַנפֿאַלערישער און ריכטיקער געדאַנק, אַז די קינדער־לידער זאָלן אויפֿגעפֿירט ווערן דווקא דורך קינדער; איבערהויפּט, ווען די שעכטער־טעכטער, ריינאַ (15 יאָר) און טעמע־ליבע (10 יאָר), זײַנען צוויי חנעוודיקע מיידעלעך, מיט קלינגענדיקע האַרמאָנישע שטימען, וואָס ווייסן ווי אַזוי מען פֿירט אויס אַ ליד און וואָס פֿאַרשטייען זייער גוט דעם זין פֿון געזונגענעם טעקסט.

מיט עטלעכע זומערן צוריק בין איך שטיין געבליבן בײַ אַן אויספֿאַרקויף־יריד אין די קעטסקיל־בערג, און געפֿונען גאָר אַלטע ייִדישע פּלאַטעס, צווישן זיי, אייניקע וואָס זענען פֿאַרשריבן געוואָרן אין לעמבעריק אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט. איך האָב, בדרך־כּלל, געהאַט אויפֿגעהערט צו קויפֿן אַזוינע אַלטע, דיקע פּלאַטעס, ווײַל זיי צעברעכן זיך לײַכט. אָבער די רעקאָרדירונגען זענען געווען טאַקע זעלטענע, האָב איך זיי געבראַכט צוריק קיין ניו־יאָרק און געבעטן לאָרין סקלאַמבערג, דעם אַרכיוויסט אין ייִוואָ, זיי איבערצופֿירן אויף קאָמפּאַקט־דיסקן, און זאָל דער ייִוואָ האַלטן די אָריגינעלע פּלאַטעס.

Aaron Zeitlin. Poems of the Holocaust and Poems of Faith.
Edited and Translated by Morris M. Faierstein.

New York: Universe, 2007.

אַהרן צייטלין פֿאַרנעמט אַ באַזונדער אָרט אין דער ייִדישער ליטעראַטור־געשיכטע. איינער פֿון די סאַמע פֿילזײַטיקע און פּראָדוקטיווע דיכטער, איז ער אַזוי ווי אַרויסגעפֿאַלן פֿונעם ייִדישן ליטעראַרישן קאַנאָן און בלײַבט כּמעט ניט באַקאַנט, מחוץ די ד׳ אַמות פֿון די מומחים און ליבהאָבער פֿון פּויליש־ייִדישער ליטעראַטור.

מיט צוויי וואָכן צוריק האָב איך געשריבן וועגן דעם ממש טריִומפֿאַלן קבלת-פּנים, וואָס מע האָט דערלאַנגט שלום אַשן מיט אַ יאָרהונדערט צוריק, ווען ער איז צום ערשטן מאָל געקומען אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. אַ צענטראַלע ראָלע אין אויפֿנעמען דעם שרײַבער האָט געשפּילט דער "פֿאָרווערטס". קיין חידוש ניט, אַז צוריק, קיין אייראָפּע, איז אַש געקומען אַ באַגײַסטערטער, פֿול מיט דאַנקבאַרקייט צו זײַנע אַמעריקאַנער גאַסטגעבער.

פֿון הײַנט אָן הייבן מיר אָן לייענען דעם מיטעלן טייל פֿונעם חומש, "ויקראָ", וואָס אַ גרויסער טייל פֿון אים איז געווידמעט די קרבנות און עבֿודת־הכּהנים.

ווען מע הייבט אָן לערנען תּורה מיט קליינע קינדער, באַקענט מען זיי, צו ערשט, מיטן ערשטן פּסוק פֿון דער הײַנטיקער פּרשה. דער מדרש זאָגט, אַז די קרבנות זענען פֿאַרבונדן מיט אַ באַזונדערער טהרה, גײַסטיקער ריינקייט; דערפֿאַר, ווען מע לערנט די תּורה מיט קליינע קינדער, וואָס זייערע נשמות זענען ריין פֿון זינד, איז עס פּאַסיק אָנצוהייבן פֿון דער הײַנטיקער פּרשה.

אין יאָר 1971, האָט דער שווייצאַרישער עקאָנאָמיסט קלאַוס שוואַב צונויפֿגערופֿן 450 באַקאַנטע דירעקטאָרן פֿון פֿירנדיקע אייראָפּעיִשע קאָמפּאַניעס, כּדי אַרומצורעדן די סטראַטעגישע פּראָבלעמען פֿונעם אייראָפּעיִשן מיסחר און אָפּשאַצן זײַן פּערספּעקטיוו אין דער וועלט־עקאָנאָמיע. קיינער האָט דאַן נישט געקאָנט זיך פֿאָרשטעלן, אַז גאָר אין גיכן וועלן אין דאַוואָס זיך אָנהייבן צונויפֿפֿאָרן פּרעזידענטן און פּרעמיער־מיניסטאָרן, נאָבעל־געווינער; די רײַכסטע און אײַנפֿלוסרײַכסטע מענטשן פֿון אַלע וועלט־עקן.

די זשורי האָט געפּסקנט, און מע קען, אין אַ מזלדיקער שעה, ווײַטער האָפֿן אויף גוטע נײַעס: דער פּסק־דין איז — יאָ, ייִדיש האָט אַ צוקונפֿט. וועגן דעם זענען מסכּים געווען די אָנטיילנעמער פֿון אַ פּאַנעל — דעם ווינטער אויף דער טעמע — בײַ דער קאָנפֿערענץ פֿון דער "מאָדערנער שפּראַך־אַסאָציאַציע", די גרעסטע פּראָפֿעסיאָנעלע אָרגאַניזאַציע פֿון הומאַניסטיק־וויסנשאַפֿטלער אין אַמעריקע. אַן עמערירטע פּראָפֿעסאָרין פֿונעם "ניו-יאָרקער קאָלעדזש פֿון טעכנאָלאָגיע", אסתּר לייסאָרעק גודמאַן, האָט געפֿירט דעם פֿאָרזיץ אין פֿילאַדעלפֿיע, און פֿאַרבעטן די חשובֿע געלערנטע.

ווי באַקאַנט, גייט מען הייאָר פֿײַערן דעם 65סטן יוביליי נאָכן נצחון איבער נאַצי־דײַטשלאַנד. אין שײַכות מיט דער וויכטיקער דאַטע האָט מען אין דעם אַנשטאַלט פֿון דער מאָסקווער מוניציפּאַליטעט באַהאַנדלט, וווּ און וויפֿל אַרויסצושטעלן פּאָרטרעטן פֿון סטאַלינען. פֿרעגט זיך, וואָס פֿאַר אַ לײַטיש פּנים נאָך דעם קען מען האָבן אין דער דעמאָקראַטישער וועלט?

נישט לענגער ווי פֿאַראַיאָרן האָט די אייראָפּעיִשע פּאַרלאַמענט־אַסאַמבלעע אָנגענומען אַ דעקלאַראַציע, וווּ עס ווערט געשטעלט אַ גלײַכצייכן צווישן דעם סטאַליניסטישן קאָמוניזם און היטלעריסטישן נאַציזם.

אָפֿט מאָל טרעפֿט זיך, אַז איר גייט צו אײַער דאָקטער און ער פֿאַרשטייט אײַך ניט, אָדער פֿאַרקערט — איר פֿאַרשטייט ניט אים. ס׳איז גלײַך ווי איר רעדט אויף פֿאַרשידענע שפּראַכן. ווי אַזוי פֿאַרטײַטשט מען וואָס איר זאָגט אויף דער שפּראַך פֿון דאָקטער און פֿאַרקערט?

די מעדיצינישע וויסנשאַפֿט האָט אָן אַ שיעור אויפֿגעטוען, נאָר געוויסע אַספּעקטן האָט זי פֿאַרקוקט, ווײַל זיי האָבן קיין מאָל ניט צוגעצויגן די גרויסע געלטער און נײַגעריקן פּירסום פֿון אַנדערע פֿאָרש־טעמעס.