"הערט מיך אויס"
דער פּסיכאַאַנאַליטיקער פֿון פּאַריז ד״ר מאַקס כּהן

שמועסט מיטן וועלט־באַקאַנטן פּיאַניסט
יעווגעני קיסין

Hear Me Out
Dr. Max Kohn, Psychoanalyst from Paris,
Talks with his Guests.
An Interview With Evgeny Kissin,
World famous classical pianist

אַ ניו־יאָרקער ייִד אין כינע
רעפּאָרטאַזשן פֿון אונדזער קאָרעספּאָנדענט שמואל פּערלין
די ייִדן פֿון מאַלײַזיע און סינגאַפּאָר
אויף ייִדיש מיט ענגלישע אונטערקעפּלעך

A New York Jew in China
A Report From Our Correspondent Ross Perlin
The Jews of Malaysia and Singapore

יצחק לעוויטאַן (1860—1900) איז אפֿשר איינער פֿון די סאַמע באַקאַנטע רוסישע קינסטלער. רעפּראָדוקציעס פֿון זײַנע לאַנדשאַפֿטן באַגלייטן יעדעס קינד פֿון די סאַמע ערשטע שול יאָרן; מען זעט זיי אין לערנביכער פֿאַר רוסישער ליטעראַטור, אין קלאַסצימערן און צומאָל אין אָפֿיציעלע ביוראָען. מען קאָן אַפֿילו זאָגן, אַז לעוויטאַן האָט אין אַ געוויסן זין אַנטדעקט די רוסישע לאַנדשאַפֿט ווי אַן עסטעטישן און מאָלערישן יש.

אָבער דווקא די דאָזיקע ברייטע פּאָפּולערקייט, דער קאַנאָנישער סטאַטוס פֿון לעוויטאַן אין דער רוסישער קולטור שטערט צו זען זײַן אָריגינעלקייט. לעוויטאַן איז פּשוט צו גוט באַקאַנט, מען זאָל קענען באַמערקן אין זײַנע ווערק עפּעס נײַס. אָבער ווען מען קוקט זיך צו צו זײַן לעבן און זײַן שאַפֿונג מיט מער אויפֿמערק, שטויסט מען זיך אָן אויף כּלערליי פֿראַגעס, וועלכע ווערן קוים באַרירט אינעם אָפֿיציעלן נוסח פֿון זײַן ביאָגראַפֿיע.

מיט עטלעכע וואָכן צוריק האָט מען אין ייִוואָ אָפּגעמערקט דעם 120סטן געבוירנטאָג פֿון דעם ייִדישן אַקטיאָר און רעזשיסאָר שלמה מיכאָעלס. איך האָב זיך אויך באַטייליקט אין דער ייִוואָ-אונטערנעמונג, און שוין נאָך אָפּדברן מײַנס האָב איך, זיצנדיק אין זאַל, זיך דערמאָנט, ווי מיר איז אויסגעקומען אָפּצומערקן עפּעס אַ דאַטע, פֿאַרבונדן מיט מיכאָעלסן — אָדער זײַן געבוירנטאָג אָדער דעם טאָג פֿון זײַן טראַגישן טויט. געווען איז עס אין מאָסקווע, אין 1988 אָדער 1989, דאָס הייסט, אין דער צײַט פֿון מיכאַיִל גאָרבאַטשיאָווס "פּערעסטרויקע". מאָדנע יאָרן זײַנען עס געווען: פֿון איין זײַט איז שוין אַ סך דערלויבט געוואָרן צו טאָן, אָבער גלײַכצײַטיק האָט נאָך אַלץ געאַרבעט די גאַנצע סאָוועטישע סיסטעם, מיט דער פּאַרטיי, קיי-דזשי-בי און אַנדערע זאַכן.

עס פֿירט זיך אין קאָמערציעלע געשעפֿטן, אין רעגירונג און געזעלשאַפֿטלעכע אינסטיטוציעס, אַז "מע נעמט" אַן אינווענטאַר־ציילונג, אַ סך־הכּל, פֿון די אַנטוויקלונגען און געשעענישן פֿון זייערע אינטערעסן אין דעם פֿאַרגייענדיקן יאָר.

אויך אין פּריוואַטן לעבן מאַכן מענטשן אַ סך־הכּל, און מען גיט זיך אָפּ אַ דין־וחשבון פֿון דעם וואָס עס איז געשען מיט זיי אין דעם אַלטן יאָר און וווּ זיי האַלטן מיט זיך אין די טעג, ווען מיר שטייען פֿאַר דעם אָנקומענדיקן נײַעם יאָר.

אומעטום, איבער דער גאָרער וועלט, האָט מען מיט צוויי נעכט צוריק געפּראַוועט הוליאַנקעס, געטרונקען און געגעסן, געטאַנצט און "געבאַלעוועט", זיך געלאָזט וווילגיין מיט פֿרייד, עקזאַלטאַציע און "הו־האַ", ווען מען האָט זיך אָפּגעזעגנט מיט דעם פֿאַרגייענדיקן אַלטן קאַלענדאַר־יאָר, און באַגעגנט דעם נײַעם אָנקומענדיקן יאָר 2011.

אין דער פֿריִערדיקער פּרשה, "וארא", האָבן מיר באַטראַכט צוויי מדרגות פֿון ג־טלעכער אַנטפּלעקונג. די ערשטע מדרגה, וואָס ווערט אַסאָציִיִרט מיט שם "ש־די", איז פֿאַרבונדן מיט דעם געוויינטלעכן, ציקלישן "דרייעניש" פֿונעם אוניווערס. דורך אַזאַ נאָמען האָט דער באַשעפֿער זיך אַנטפּלעקט צו די ייִדישע אָבֿות. די חז״ל דערקלערן, אַז דער שם "ש-די" שטאַמט פֿונעם וואָרט "די" — "גענוג". דער אייבערשטער האָט אײַנגעשטעלט באַשטימטע גרענעצן פֿון די נאַטור־געזעצן, כּדי די וועלט זאָל זיך דרייען ווי עס דאַרף צו זײַן, און נישט אַראָפּ פֿון די "רעלסן".

די הײַנטיקע היסטאָריקער פֿאַרנעמען זיך נישט מער מיט בלויז היסטאָרישע געשעענישן און פֿאַקטן, נאָר אויך מיטן טאָג־טעגלעכן לעבן. די גרענעץ צווישן די אַקאַדעמישע פֿעלדער פֿון פֿאָלקלאָר, אַנטראָפּאָלאָגיע, עטנאָגראַפֿיע און געשיכטע איז געוואָרן "ווייכער". וויכטיקע פֿאָרשונגען ווערן געדרוקט די טעג וועגן דעם אַמאָליקן לעבן־שטייגער פֿון ייִדן אין מיזרח־אייראָפּע און כאָטש איך, ווי אַ פֿאָלקלאָריסט, וואָלט זיי אָנגערופֿן "פֿאָלקלאָר", מײַדט מען בכלל אויס דאָס וואָרט אין די ווערק. וויכטיקער איז, אַוודאי, וואָס מע לערנט זיך אויס דורך די פֿאָרשונגען, און נישט צו וועלכער אַקאַדעמישער קאַטעגאָריע זיי געהערן.

האָט איר געוווּסט, אַז דער אַקטיאָר עדוואַרד דזשי. ראָבינזאָן איז געבוירן געוואָרן אין בוקאַרעשט מיטן נאָמען עמנואל גאָלדענבערג? אַז דער קינסטלער און קאַריקאַטוריסט שואל שטיינבערג איז געבוירן געוואָרן אינעם שטעטל ראַמניקו סאַראַט, רומעניע, און איז ערשט געקומען קיין אַמעריקע אין 1942, ווען ער איז געווען 28 יאָר אַלט? אַז דער דזשעז־פֿלייטיסט, הערבי מאַן, איז דער זון פֿון רומענישע ייִדן?

אין זײַן נײַ בוך האָט דער ביבליאָטעקער און פֿאָרשער וולאַדימיר ווערטסמאַן, געשטרעבט צו באַקענען דעם ברייטערן אַמעריקאַנער עולם מיט די דערגרייכונגען פֿון די רומענישע ייִדן אין אַמעריקע און קאַנאַדע. לויט זײַן רעכענונג, האָט מען געקענט אין יאָר 2010 פּראַווען 160 יאָר זינט רומענישע ייִדן זײַנען געקומען קיין אַמעריקע, און 140 יאָר פֿון ייִדישע רומעניש־אַמעריקאַנער דיפּלאָמטישע פֿאַרבינדונגען. דער ערשטער אַמעריקאַנער קאָנסול אין רומעניע, דער ייִד בנימין פּיישאָטאָ, האָט געדינט דאָ פֿון 1870 ביז 1875. דער איצטיקער אַמעריקאַנער קאָנסול אין רומעניע איז אויך אַ ייִד — מאַרק גיטענשטיין.

לויט אַ באַקאַנטן ווערטל, טאָר מען נישט אָפּשאַצן אַ בוך לויט זײַן טאָוול. דער איינציקער אויסנאַם פֿונעם דאָזיקן כּלל זענען די אילוסיטרירטע קונסט־אויסגאַבעס. ס׳רובֿ קלאַסישע ווערק פֿון וועלט־ליטעראַטור ווערן געדרוקט דווקא מאָנאָטאָניש־באַשיידן; אַדרבה, שרײַענדיקע בונטע טאָוולען זענען אָפֿט אַ סימן פֿון שונד־ביכער.

וואָס קאָן מען זאָגן, אָבער, ווען אַ בוך האָט בכלל נישט קיין טאָוול, און אַפֿילו נישט קיין זײַטן אינעם טראַדיציאָנעלן זין פֿון וואָרט; און ווערט פֿאַרשפּרייט בלויז אויף דער אינטערנעץ, אַנשטאָט דער געוויינטלעכער פּאַפּיר־פֿאָרעם? אַ טייל ליטעראַטור־קריטיקער — אַפֿילו די, וואָס פֿאַרשטייען גאַנץ גוט דאָס דערמאָנטע שפּריכווערטל — באַציִען זיך צו דער נעץ־ליטעראַטור נאָך אַלץ מיט אַ חשד. די רוסישע לייענער האָבן לעצטנס צוגעטראַכט אַ ספּעציעל וואָרט, "сетература" — כּדי אונטערצושטרײַכן דעם חילוק צווישן דער "אינטעראַטור" און די קאָנווענציאָנעלע פּאַפּירענע ביכער.

קודם־כּל, פֿונעם סאַמע ערשטן בליק, דערזעט מען אַז קאַזואַ אַועדאַס מײַסטערווערק איז אויך אַ יאַפּאַניש־קונסטווערק. עס שטייט שטאָלץ און עלעגאַנט, אײַנגעקעסטלט אין אַן אַרומנעמיק קאַרטאָנען קעסטעלע, דעקאָראַטיוו אויסגעכּתבֿעט און באַקעפּלט מיט גרויסע, קידוש־לבֿנהדיקע, יאַפּאַנישע "אותיות", וואָס זייער מיין איז: "ייִדיש־יאַפּאַניש ווערטערבוך". דער צונויפֿשטעלער פֿונעם איבערראַשנדיקן (מען וואָלט אַפֿילו געקענט זאָגן "אָטעם־פֿאַרכאַפּנדיקן") ווערטערבוך איז אַ פּראָפֿעסאָר אין דעם אָנגעזעענעם יאַפּאַנישן אוניווערסיטעט "פֿוקואָקאַ", וווּ ער לייענט שוין העכער ווי אַ דריטל־יאָרהונדערט לעקציעס פֿון ייִדישער שפּראַך און ליטעראַטור.

לעת־עתּה האָט שוין פּראָפֿעסאָר אַועדאַ אַרויסגעגעבן עטלעכע וויכטיקע ווערק אינעם שטח פֿון ייִדיש, דהײַנו: אַ ייִדישע גראַמאַטיק, אַן אַנטאָלאָגיע פֿון ייִדישע דערציילונגען, אַ לערנבוך פֿון ייִדישע אויסדרוקן און אַ בוך שפּראַך־געניטונגען, אַלץ פֿאַר יאַפּאַניש־רעדערס. מען קען זיך משער זײַן פֿון דער גרייס פֿונעם ווערטערבוך אַליין (1,302 זז׳ + 20 זז׳ אויפֿקלערונגען וועגן דעם ווי אַזוי זיך צו באַנוצן מיטן בוך). אַועדאַ גופֿא האָט אַרײַנגעלייגט אין אָט דער אַרבעט גאָר אַ סך יאָרן און געזונט, און דער פֿאַרלאַג "דייגאַקוסוואַרין" — אַן אוצר מיט געלט!