(המשך פֿון פֿאַרגאַנגענער וואָך)

אַ נײַ יאָר און אַ נײַער סעמעסטער אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט. בײַ מיר אין די קלאַסן איז ייִדישלאַנד. ווי קען איך עס אײַך אויסטײַטשן? בײַ מיר אין די ייִדיש־קלאַסן פֿאַלט מען אַרײַן אין אַ ייִדישער מיקווה און מ׳טובֿלט זיך אין ייִדיש. חבֿרה פֿילן זיך אין דער היים, ווי זיי וואָלטן אַלע מאָל געלעבט צווישן ייִדיש־רעדנדיקע ייִדן. ס׳רובֿ פֿון די סטודענטן זײַנען מאָדערנע אָרטאָדאָקסן. די וועלטלעך־סעקולערע קענען נישט קיין ייִדישן אות און דאַרפֿן אָנהייבן בײַם אַלף. אין מיטעלן קלאַס האָב איך אַ סטודענט פֿון סערביע, נישט קיין ייִד דווקא; ער לערנט שוין מיט מיר דאָס צווייטער יאָר. פֿרעג איך אים:

צו גאַסט בײַם "פֿאָרווערטס"

אַ שמועס מיט מאַלענאַ כינסקי (אַרגענטינע)
די פּראָגראַם פֿירט באָריס סאַנדלער

A Guest at the Forverts
A Talk with Malena Chinski from Argentina
Program hosted by Boris Sandler

ווען די פֿאַרוואַלטונג־מיטגלידער פֿון דער "ביאַליסטאָקער היים" — אַן אָנגעזעענער מושבֿ־זקנים אין ניו־יאָרק — האָבן דעם זומער געמאָלדן, אַז די 80־יאָריקע אינסטיטוציע וועט זיך שליסן אין אָקטאָבער, האָבן זיי זיך מסתּמא נישט געריכט אויף די פּראָטעסטן, וואָס דאָס וועט אַרויסרופֿן.

די פֿאַרוואַלטונג זאָגט, אַז זי האָט נישט געהאַט קיין ברירה, ווײַל דער צענטער פֿאַרלירט יעדעס יאָר 3 מיליאָן דאָלאַר, צוליב די הויכע הוצאָות פֿון אויפֿהאַלטן דעם בנין און די פֿאַרקלענערטע צוריקצאָלונגען פֿון "מעדיקייד". אָבער אַ צאָל אַקטיוויסטן טענהן, אַז דער באַשלוס פֿון דער פֿאַרוואַלטונג צו פֿאַרקויפֿן דעם שכנותדיקן בנין פֿאַראַיאָרן רופֿט אַרויס חשד וועגן די אמתע כּוונות פֿון דער פֿאַרוואַלטונג, און בפֿרט וועגן איר פֿאָרזיצער, אײַראַ מייסטער, וואָס, זיי טענהן, האָט אָפּגעלעקט אַ ביינדל דערפֿון.

נישט געקוקט אויף די פּראָטעסטן און דער אומצופֿרידנקייט בײַ אַ טייל פֿון די ייִדן פֿון דער שארית־הפּליטה, און ווילנער ייִדן בפֿרט, איז דער געפּלאַנטער אָוונט בײַם ניו־יאָרקער ייִוואָ — "די ווילנער געטאָ־איבערלעבונג" — לזכּרון די ייִדן פֿון דער ווילנער געטאָ, דורכגעגאַנגען בשלום. ס׳רובֿ אינעם עולם זענען געווען צופֿרידן מיט דער אונטערנעמונג, וואָס איז פֿאָרגעקומען דעם 22סטן סעפּטעמבער.

די פּראָטעסטן האָבן זיך קאָנצענטרירט אַרום דעם באַשלוס צו פֿאַרבעטן דעם ליטווישן אויסערן־מיניסטער. צום סוף, איז דער מיניסטער, אַודראָניוס אַזשובאַליס, נישט געקומען בײַ צײַטנס און דער ליטווישער קאָנסול אין אַמעריקע האָט געלייענט דעם מיניסטערס קורצע רעדע. עס זעט אויס, אַז דער מיניסטער איז געווען אויף אַ קבלת־פּנים און וועטשערע מיט הילאַרי קלינטאָן, און האָט זיך נישט געקענט באַפֿרײַען. ער האָט זיך שטילערהייט אַרײַנגערוקט אין מיטן דער פּראָגראַם, אָבער האָט זיך אין איר נישט באַטייליקט.

די צווייטע, פֿאַרברייטערטע און באַנײַטע אויפֿלאַגע פֿון י. האָבערמאַנס געשיכטע פֿונעם ייִדישן פֿילם "די בריק פֿון ליכט" איז אַ שיינע מתּנה פֿאַר אַלע ליבהאָבער פֿון ייִדישער קולטור. ווי אַ צוגאָב צו דעם בוך באַקומט מען אַ ווידעאָדיסק, וואָס אילוסטרירט דעם טעקסט מיט בילדער און אויסשניטן פֿון פֿילמען.

די ערשטע אויפֿלאַגע איז דערשינען ווי אַ באַגלייטונג־באַנד צו דעם ייִדישן פֿילם־פֿעסטיוואַל, וואָס איז פֿאָרגעקומען אינעם ניו־יאָרקער מוזיי פֿאַר מאָדערנער קונסט אין 1991. דעמאָלט האָט דער ברייטער עולם באַקומען, נאָך אַ לאַנגער הפֿסקה, אַ מעגלעכקייט צו זען אַלטע ייִדישע פֿילמען, דאָס רובֿ געמאַכט אין די 1920ער און 1930ער יאָרן; אייניקע פֿון זיי האָט מען שוין לאַנג געהאַלטן פֿאַר פֿאַרלוירענע.

אין דער געשיכטע פֿון דער מאָדערנער ייִדישער קולטור שפּילן באַזונדערס אַ גרויסע ראָלע די "זיבן גוטע יאָר" ערבֿ דער ערשטער וועלט-מלחמה. אַ צײַטונג-אַרטיקל איז ניט קיין אָרט פֿאַר אַנאַליזירן אַלע פֿאַקטאָרן, וועלכע האָבן געמאַכט יענע צײַט פֿאַר אַ בלי-תּקופֿה פֿון ייִדיש-קולטור. דאָך מוז איך דערמאָנען די וויכטיקייט פֿון דער וואַקסנדיקער ראָלע פֿון ייִדיש ווי אַן "אינסטיטוציאָנעלע שפּראַך", דאָס הייסט, אַז פֿאַרשיידענע אָרגאַניזאַציעס — פּאָליטישע, געזעלשאַפֿטלעכע, קולטורעלע — האָבן אַלץ מער גענוצט ייִדיש אין זייער אַקטיווקייט. געטאָן האָבן זיי דאָס צוליב פֿאַרשיידענע סיבות. צו מאָל האָבן זיי אַפֿילו ניט געהאַט אין זינען קיין אידעאָלאָגישע כּוונות, נאָר פּשוט אָפּאָרטוניסטיש געמוזט האָבן די שפּראַך ווי אַן עפֿעקטיוון מיטל פֿאַר דערגרייכן געוויסע צילן. אָבער אַזוי צי אַזוי איז ייִדיש געוואָרן ברייט גענוצט אין פֿאַרשיידענע נײַע געביטן פֿון ייִדישן לעבן; בפֿרט אין אַזעלכע, וווּ מע האָט געדאַרפֿט קומען צו אַ געדרוקט וואָרט. גלײַכצײַטיק, זײַנען אַלץ שטאַרקער געוואָרן די קרײַזן, אין וועלכע ייִדיש איז געשטעלט געוואָרן אין דעם סאַמע צענטער פֿון נאַציאָנאַלע אידעען. אַרום ייִדיש זײַנען גיך געוואַקסן רישטאָוואָניעס פֿון ייִדישער נאַציאָנאַלער בויונג.

קיין נאַציאָנאַלע בויונג קען זיך ניט באַגיין אָן נאַציאָנאַלער בילדונג. און אין יענער צײַט האָבן זיך באַוויזן די ערשטע סטאַבילע ייִדישע לערנשולן. פֿאַר אַ יאָרן האָט מען אָפּגעמערקט הונדערט יאָר זינט אין ניו-יאָרק איז געשאַפֿן געוואָרן די ערשטע ייִדישע שול. הײַיאָר קען מען אָפּמערקן אַן ענלעכן יובֿל פֿון ייִדישער בילדונג אין מיזרח-אייראָפּע, וווּ ס’איז געווען ניט צו פֿאַרגלײַכן שווערער דורכצופֿירן אַזאַ אונטערנעמונג, ווײַל די רוסישע געזעצן האָבן ניט דערלויבט עס צו טאָן. נאָציאָנאַלע שולן וועט מען אין צאַרישן רוסלאַנד דערלויבן צו עפֿענען ערשט אין אַ פּאָר יאָר אַרום.

און כאָטש איך בין קיין מאָל אין לעבן נישט געווען אין קיין שום ייִדישן שטעטל, קיין מאָל אין לעבן נישט געזען קיין ייִדיש שטעטל פֿאַר די אויגן, פֿאָרט האָט זיך אין מיר אַרײַנגעגנבֿעט אַ נשמה פֿון אַן אַמאָליק ייִדיש שטעטל, ווי מײַן מאַמעס קוזינען האָבן מיר אַמאָל געשילדערט זייער שטעטל זגערזש און פּאַביאַניץ לעבן לאָדזש. פֿאַרשטייט זיך, אַז לאָדזש און וואַרשע האָבן זיך גערוכעוועט מיט סאַמאָראָדנע ייִדן, פֿרומע און פֿרײַע, לומדים און עם־הארצים; אַלערליי ייִדן — גערעדט מאַמע־לשון, זיך פֿאַרשטענדיקט אויף מאַמע־לשון, זיך געפֿרייט אויף מאַמע־לשון און זיך געסקאַרזשעט (געקלאָגט) אויף מאַמע־לשון.

אַנטקעגן וואָס האָב איך זיך דאָ צעזונגען איבער אונדזער לשון? אַנטקעגן דעם וואָס עס איז געווען נישט נאָר אַ שפּראַך, נאָר אַ גאַנצער באַגאַזש וואָס איז אַריבער צו אונדז פֿון דורות. און ווען אַ ייִד האָּט גערעדט אויף ייִדיש, האָבן זיך ייִדישע נשמות דערקוויקט.

טײַערע חזנטע,

איך לערן זיך אין אַ ראַבינער־סעמינאַר און האָב אַ פּראָבלעם בײַם באַלאַנסירן דאָס געזעלשאַפֿטלעכע לעבן מיט דער שול־אַרבעט. מײַן לײַדנשאַפֿט איז ייִדישקייט און איך וויל זיך אויסצייכענען אין שול. איך האָב זיך פֿאַרליבט אין אַ מיידל, וועלכע לערנט זיך נישט מיט מיר אין סעמינאַר, און ווען זי קלינגט מיר אָן, סתּם אַזוי, און פֿרעגט, צי מיר קענען זיך טרעפֿן, טוט מיר וויי דאָס האַרץ ווען איך דאַרף איר אָפּזאָגן, ווײַל איך ווייס, אַז איך דאַרף שטודירן. דערצו האָב איך מורא, אַז זי וועט ווערן אין כּעס. וואָס זאָל איך טאָן?

ראַבינער־סטודענט

צו גאַסט בײַם "פֿאָרווערטס"
די פּראָגראַם פֿירט באָריס סאַנדלער

אַ שמועס מיט ד״ר שמעון אַלפּעראָוויטש
ראָש־הקהילה פֿון ליטע

A Talk with Shimon Alperovitch
Chairman of the Lithuanian Jewish Comunity
A program hosted by Boris Sandler

הײַיאָר האָט מען, צום ערשטן מאָל אין דער 35־יאָריקער געשיכטע פֿון דער "ייִדיש־וואָך", אָפּגעהאַלטן די אונטערנעמונג מחוץ ניו־יאָרק. די יערלעכע געשעעניש, וווּ אַלע אַקטיוויטעטן במשך פֿון דער וואָך ווערן אָנגעפֿירט אין גאַנצן אויף ייִדיש, האָט זיך דאָס יאָר געטראָפֿן בײַם "פּערלסטאָון אָפּרו־צענטער" לעבן דער שטאָט באָלטימאָר, מערילאַנד.

דער באַשלוס צו פּראַווען די "ייִדיש־וואָך" אין באָלטימאָר האָט געהאַט אַ סך מעלות. ערשטנס, געפֿינט זיך דער "פּערלסטאָון צענטער" בשכנות מיט דער אָרגאַנישער פֿאַרם "קיים" [קאַיאַם], וווּ ס׳איז הײַיאָר פֿאָרגעקומען די ערשטע זומער־פּראָגראַם פֿון דער נײַער "ייִדיש־פֿאַרם" — אַ פּראָגראַם, אָנגעפֿירט פֿון ישׂראל באַס און נפֿתּלי איידלמאַן, וווּ די 12 יונגע פֿאַרמער האָבן דורכגעפֿירט אַלע אַקטיוויטעטן אויף ייִדיש. אַ דאַנק דער פֿאַרם, האָבן די "ייִדיש־וואָכניקעס" געקאָנט גיין אויף אַן אינטערעסאַנטן טור פֿון די פֿאַרשידענע גרינסן און אַנדערע געוויקסן, וואָס מע האָט דאָרט קולטיווירט, און די קינדערלעך האָבן געקאָנט הנאה האָבן פֿון די חנעוודיקע ציגעלעך און הינער, וואָס געהערן צו דער פֿאַרם.

צו גאַסט בײַם "פֿאָרווערטס"
די פּראָגראַם פֿירט באָריס סאַנדלער

אַ שמועס מיט מאָטל גאָרדאָן (פּעטערבורג)
אויף ייִדיש מיט ענגלישע אונטערקעפּלעך

A Guest at the Forverts - Motl Gordon
A program hosted by Boris Sandler

הזכּרה נאָך די אומגעבראַכטע ייִדישע שרײַבער אין ראַטן־פֿאַרבאַנד
דעם 10טן אויגוסט 2011, ניו־יאָרק

Memorial for the Murdered Yiddish Writers of the Soviet Union
August 10, 2011, NYC