בלויז געציילטע שעהן האָט עס גענומען בײַם פּרעמיער און בײַ דער רעגירונג פֿון מדינת־ישׂראל צו באַשליסן אַרויסצוגיין אין דער מלחמה קעגן "כעזבאָלאַ" און אָנצוגרײַפֿן לבֿנון. עס האָט אָבער גענומען 34 טעג פֿון בלוטיקע שלאַכטן, מיט 166 ישׂראלדיקע הרוגים און הונדערטער פֿאַרוווּנדיקטע, ווי אויך אַ סך אַ גרעסערע צאָל הרוגים בײַם פֿײַנט,

עס האָט זיך געעפֿנט אינעם "ישיבֿה־אוניווערסיטעט־מוזיי" אין ניו־יאָרק אַ פֿאַרכאַפּנדיקע אויסשטעלונג פֿון אַלטע פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿון פּוילישע ייִדן. די אויסשטעלונג — "און איך זע נאָך זייערע פּנימער" — האָט מען צוגעגרייט לכתּחילה פֿון דער "שלום־פֿונדאַציע" אין וואַרשע; און די געשיכטע, ווי אַזוי מע האָט געזאַמלט די פֿאָטאָגראַפֿיעס איז אויך אַן אינטערעסאַנטע.

גאָלדע טענצער, די אַקטריסע און דירעקטאָרשע פֿונעם "אסתּר־רחל און אידאַ קאַמינסקאַ ייִדישן טעאַטער" אין וואַרשע איז אויך די איניציאַטאָרין און אָנפֿירערין פֿון דער "שלום־פֿונדאַציע", אַ פֿונדאַציע וואָס באַמיט זיך צו פֿאַרזיכערן, אַז די ייִדישע געשיכטע אין פּוילן זאָל נישט פֿאַרגעסן ווערן. מיט דעם ציל האָט די פֿונדאַציע, צווישן אַנדערן, געשאַפֿן דעם יערלעכן "יצחק־באַשעוויס זינגער־פֿעסטיוואַל" פֿון ייִדישער קולטור, אײַנגעפֿירט אַן עסיי־קאָנקורס פֿאַר פּוילישע גימנאַזיע־סטודענטן, געדרוקט ווערק פֿון יוליאַן טוּווים און וויסלאַוואַ סימבאָרסקאַ, געגרינדעט אַ "צענטער פֿאַר ייִדישער קולטור" מיט שפּראַכקלאַסן און וואַרשטאַטן אויף ייִדיש, דורכגעפֿירט טעאַטער־פֿאָרשטעלונגען און פֿילמען וועגן פּוילישע ייִדן.

אין 1994, האָט גאָלדע טענצער אויף פּוילישער טעלעוויזיע, געבעטן בײַם עולם אַרײַנצושיקן פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿון פּוילישע ייִדן, וואָס זיי פֿאַרמאָגן, כּדי צוזאַמענצושטעלן אַזאַ אויסשטעלונג און אַרכיוו. די סקעפּטיקער האָבן געטענהט, אַז טענצער מאַכט זיך נאַריש און קיין בילדער וועט מען נישט באַקומען. אָבער איר אויסרוף האָט, זעט אויס, יאָ געפֿונען אַן אָפּרוף, און עס האָט זיך אָנגעהויבן צו שיטן מיט בילדער און אַנדערע מאַטעריאַלן, וואָס האָבן זיך אָפּגעפֿונען בײַ די פּאָליאַקן. אַן ערך 4,000 בילדער זענען אינעם ערשטן חודש אַרײַנגעשיקט געוואָרן, און אין די חדשים און יאָרן נאָך דעם, האָט מען געשיקט נאָך טויזנטער בילדער און חפֿצים, נישט נאָר פֿון יעדן דאָרף און שטעטל אין פּוילן, נאָר אויך פֿון פּוילישע ייִדן צעוואָרפֿן אין אַלע עקן וועלט, וועלכע האָבן געהערט וועגן דער זאַמל־אַרבעט. פֿון די מאַטעריאַלן האָט מען אַרויסגעגעבן אַ פּרעכטיקן אַלבאָם מיטן זעלבן טיטל ווי די אויסשטעלונג.

אין איר פּאָעטישן אַרײַנפֿיר צום בוך שרײַבט גאָלדע טענצער: "אין די פֿאָטאָגראַפֿיעס, וועלכע ווערן אַרײַנגענומען אין דעם אַלבום, שפּילן זיך אָפּ סצענעס פֿון אַ טראַגישער דראַמע, וואָס די געשיכטע האָט געשריבן. אַ דראַמע וואָס איז מיט גוואַלד אַרײַן אין מענשטנס היימען, וואָס האָט צעשטערט דאָס אַמאָליקע באַשיידענע לעבן פֿון דורות פּוילישע ייִדן. זייערע אימאַזשן זענען געבליבן געשטעמפּלט אין זכּרון. אָביקעטן און צוגאָבן האָבן איבערגעלעבט, וואָס איינער אַ פֿילאָסאָף האָט אָנגערופֿן, ׳די טרערן פֿון זאַכן'. און ס׳רעדט זיך נישט בלויז פֿון טרערן פֿאַר אַ טעפּל מיט אַ צעבראָכענעם אויער, אַ קרומען פּלויט אין אַ גאַליציאַנער שטעטל, די שיך פֿון אַ וואַנדערער, דאָס היטל פֿון אַ דאָרפֿס־סוחר. ס׳איז אויך אַ קלאָגעניש פֿאַר אַ פֿאַרלוירענער וועלט וואָס קען הײַנט צוריקקומען בלויז אין די אַלטע בילדער."

די קוראַטאָרן פֿון די בילדער אין וואַרשע האָבן נישט נאָר קאַטאָלאָגירט די זאַמלונג, נאָר אויך געפּרוּווט איבערלייענען די אויפֿשריפֿטן אויף דער צווייטער זײַט פֿון די בילדער און צונויפֿשטעלן אַ מין געשיכטע פֿון ווער עס זענען די ייִדן אין בילד, אויב מעגלעך. אָפֿט מאָל האָבן די פּאָליאַקן צוגעשיקט מיט די בילדער אינפֿאָרמאַציע וועגן די מענטשן, אין אַנדערע פֿאַלן זענען געבליבן די מענטשן אומבאַקאַנט.

אַזוינע מוסטערן פֿון די בריוו פֿון פּוילישע שכנים אָדער פֿרײַנד קען מען לייענען אינעם אַרײַנפֿיר. למשל, מאַריאַ פֿיכאַלקאָווסקאַ האָט געשריבן: "איך האָב געטראַכט — זאָלן אַנדערע זען די פֿאָטאָגראַפֿיעס. אפֿשר געפֿינט זיך אין ישׂראל איינער פֿון לעזשײַסק און די בילדער וועלן אין אים אויפֿוועקן גוטע און זיסע זכרונות פֿון דער צײַט פֿאַר 1939. אַן אַנדערע סיבה וואָס איך שיק די בילדער איז וואָס איך האָב געטראַכט, אַז ׳איך וואָלט געדאַרפֿט׳".

יוסף קאַצמעריק האָט געשריבן: "מײַן מאַמע און די [ייִדישע] משפּחה זענען געווען פֿרײַנד. ווען די דײַטשן האָבן געהאַלטן אין אַוועקנעמען זיי פֿון אַפּט, האָבן זיי די בילדער געגעבן מײַן מאַמען צו האַלטן — אפֿשר וועט מען איבערלעבן און דאָס וועט בלײַבן ווי אַ זכר?".

די פּאָליאַטשקע אַננאַ מײַ האָט געשריבן: "איך האָב אין מײַן רשות אַ בילד פֿון אַ פֿרוי מיט אַ קליין קינד פֿונעם ייִדישן פֿאָלק. זיי זענען ביידע אַנטלאָפֿן פֿון דער געטאָ אין לויוויטש און גענעכטיקט בײַ אונדז איין נאַכט. זי האָט מיר געלאָזט די פֿאָטאָגראַפֿיע".

אין דער אויסשטעלונג ווערט דער טראָפּ געלייגט אויפֿן וויזועלן אַספּעקט פֿון די בילדער און די קעפּלעך לעבן בילד דערציילן נישט פֿון די דאָזיקע לענגערע ׳געשיכטעס׳ וואָס מע קען לייענען אינעם אַלבאָם. אָבער אַפֿילו ווי אַן אויסשטעלונג פֿון אימאַזשן פֿון פּוילישע ייִדן אָן דער אינפֿאָרמאַציע איז "און איך זע נאָך זייערע פּנימער" אַ שטאַרקע איבערלעבונג פֿאַרן צוקוקער.

די אויסשטעלונג הייבט זיך אָן מיט אַן אויסקלײַב פֿון פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿון דער טראַדיציאָנעלער וועלט — רביים, ישיבֿה־בחורים, ייִדן אין שיל, ייִדן בײַם לערנען. דערנאָך אינעם גרעסערן צווייטן טייל פֿון דער אויסשטעלונג זעט מען משפּחה־בילדער, ייִדן אין געשעפֿט, אויף דער גאַס, אויף שׂימחות, בילדער פֿון סאַציאַלע און געזעלשאַפֿטלעכע גרופּעס. אַזוי אַרום באַקומט זיך אַן אַרומנעמיק בילד פֿון די פּוילישע ייִדן פֿון אַמאָל, און די טראַגעדיע פֿון זייער חורבן רײַסט בײַם האַרצן.

דער "ישיבֿה־אוניווערסיטעט־מוזיי" געפֿינט זיך אינעם "צענטער פֿון ייִדישער געשיכטע", 15 וועסט 16טע גאַס אין מאַנהעטן. דער אַרײַנגאַנג צו דער אויסשטעלונג איז פֿרײַ.

עס האָט זיך געעפֿנט אינעם "ישיבֿה־אוניווערסיטעט־מוזיי" אין ניו־יאָרק אַ פֿאַרכאַפּנדיקע אויסשטעלונג פֿון אַלטע פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿון פּוילישע ייִדן. די אויסשטעלונג — "און איך זע נאָך זייערע פּנימער" — האָט מען צוגעגרייט לכתּחילה פֿון דער "שלום־פֿונדאַציע" אין וואַרשע; און די געשיכטע, ווי אַזוי מע האָט געזאַמלט די פֿאָטאָגראַפֿיעס איז אויך אַן אינטערעסאַנטע.

מיר דערנענטערן זיך שוין צום יום־טובֿ פּסח און די הכנות זענען שוין אין פֿולן שוווּנג. דורות לאַנג האָט ער אונדז אָנגעפֿילט מיט אַ געפֿיל פֿון פֿרייד און דערוואַרטונג, סײַ צוליב דעם אָנקום, נאָך דעם קאַלטן, טריבן און פֿראָסטיקן ווינטער, פֿון די וואַרעמע אָנגענעמע פֿרילינג־טעג, און סײַ צוליב די רוחניותדיקע, גײַסטיקע עלעמענטן, צוזאַמען מיט די גשמיותדיקע ריחות פֿון די באַטעמטע פּאָטראַוועס, וואָס ער ברענגט אין אונדזער יערלעכן, טאָג־טעגלעכן קאַלענדאַר.

(‫המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

9

שׂרוניע איז דעם גאַנצן אינדערפֿרי אַרומגעגאַנגען אַ צעטומלטע. עס איז איר נאָכגעגאַנגען די נישט־דערשלאָפֿענע נאַכט, און זי האָט יעדעס מאָל געוואָרפֿן אָנגעשפּיצטע בליקן אויף דער טיר "מע־זאָל־עס־נישט־באַדאַרפֿן". זי האָט אַפֿילו צו איר צוגעלייגט אַן אויער און אײַנהאַלטנדיק דעם אָטעם, געשטאַנען אַזוי אַ ווײַלע און שוין שטיל, אויף די שפּיץ־פֿינגער, ווי זי וואָלט מורא געהאַט עמעצן אויפֿצוּוועקן אָדער אָנשרעקן, זיך געלאָזט אין קיך אַרײַן זיך צוצוגרייטן עפּעס עסן.

די ליטעראַרישע ירושה פֿון דער העברעיִש־ייִדישער שרײַבערין דבֿורה באַראָן (1887—1956) האָט זיך בהדרגה אַרײַנגערוקט אינעם צענטער פֿון דעם העברעיִשן ליטעראַרישן קאַנאָן. באַראָנס ווערק ווערן אויסגעטײַטשט אונטער פֿאַרשידענע קוקווינקלען, אָבער אַלע מפֿרשים זײַנען אײַנשטימיק אין איין פּונקט׃ ווי אַ ליטעראַרישע און קולטורעלע דערשײַנונג, איז באַראָן אַ יוצא מן הכּלל אין דער מאָדערנער העברעיִשער ליטעראַטור.

צופֿעליק געדענק איך פּינקטלעך דעם טאָג, ווען כ׳האָב צום ערשטן מאָל זיך באַקענט מיט ייִדן-קריסטן. ס׳איז געווען דעם 1טן מײַ 1980, אין לענינגראַד, ווען מײַן ווײַב און איך זײַנען געווען צוגאַסט בײַ איר קרובֿ, וואָס האָט געפֿײַערט זײַן געבוירן־טאָג. צווישן די געסט זײַנען געווען אויך דרײַ יונגע־לײַט, צוויי יאַטן און איין ווײַבל, וועלכע זײַנען, גלײַך ווי מיר, געקומען פֿון מאָסקווע.

צו אַלץ דאַרף מען האָבן מזל, אַפֿילו ווי אַזוי מען נעמט אויף דיך און דיינע שאַפֿונגען אין דײַן אייגן לאַנד. מיינען מיין איך דעם דראַמאַטורג יוסף בר־יוסף, וואָס די פּרעמיערע פֿון זײַן פּיעסע "דער גרויסער ים" איז איצט צו שטאַנד געקומען מיט אַ גאַנץ קליינעם דערפֿאָלג אין "קאַמרי"־טעאַטער.

מיט יוסף ראַבינען האָבן מיר זיך געקענט ניט איין צענדליק יאָר. אין משך, קאָן מען זאָגן, פֿון אַן אַנדער עפּאָכע האָב איך געדרוקט אויף דער מאַשינקע זײַנע ווערק. אונדז איז אויסגעקומען אין איינעם איבערלעבן גענוג געשעענישן, וועלכע זײַנען פֿאָרגעקומען פֿאַר דער צײַט פֿון אונדזער באַקאַנטשאַפֿט.

אין "פֿאָרווערטס" האָב איך איבערגעלייענט מישע לעווס זייער אינטערעסאַנטע דערמאָנונגען וועגן יוסף ראַבינען. עס האָט מיר ממש פֿאַרקלעמט דאָס האַרץ, דערמאָנענדיק זיך וועגן דעם טײַערן, געטרײַען, באַוווּסטן שרײַבער יוסף ראַבין.

אויפֿן ראָג פֿון דער 12טער גאַס און בראָדוויי געפֿינט זיך אַ פּאַסטקע מײַנע — די בוקיניסטישע קראָם "סטרענד", פֿון וועלכער איך גיי כּמעט שטענדיק אַרויס מיט אַ בוך צי אַפֿילו צוויי. סטאַרע איך זיך שוין אויסמײַדן דאָס דאָזיקע "געפֿערלעכע" אָרט. אָבער עס ציט מיך ווידער אַהין, און דאָס לעצטע מאָל האָב איך דאָרטן געקויפֿט אַ בוך פֿון אַברהם שולמאַן — Adventures of a Yiddish Lecturer, "אַוואַנטורעס פֿון אַ ייִדישן לעקטאָר", מיט אַ קורצער הקדמה פֿון יצחק באַשעוויס-זינגער.

דאָס איז אַ גרינג מאכל צוצוגרייטן, און פּאַסט זיך גוט צו צו פֿיש. דאָס קאָרי־געווירץ גיט צו אַ ביסל אַ שאַרפֿן טעם. אויב איר האָט ליב נאָך מער "חריף" (ווי מע זאָגט אין ישׂראל), פֿאַרבײַט 1 לעפֿעלע קאָרי־געווירץ אויף 1/2־1 לעפֿעלעך. אויב ווייניקער שאַרף — בײַט עס אויף אַ 1/2 לעפֿעלע.

1 לעפֿל איילבערט־בוימל
1 לעפֿעלע קאָרי־פּראָשיק
1 ציבעלע, צעשניטן
4 טעפּלעך צעשניטן קרויט
3 לעפֿל לימענע־זאַפֿט
3 לעפֿל פּשוטער יאָגורט
הייצט אָן דעם בוימל אין אַ פּאַטעלניע איבער אַ מיטעלן פֿײַער. מישט אַרײַן דעם קאָרי־געווירץ בערך אַ האַלבע מינוט, און דערנאָך גיט צו די ציבעלע, און קאָכט זי ביז זי ווערט דורכזיכטיק.

שיט אַרײַן דאָס קרויט און קאָכט עס אָפּ, ביז ס׳ווערט ווייך. דרייט אָפּ דאָס פֿײַער, מישט אַרײַן די לימענע־זאַפֿט און יאָגורט און דערלאַנגט צום טיש.