מאיר זימל טקאַטש

ווידוי

טאָג־טעגלעך שאַלט יום־כּיפּורדיקער שופֿר,
אַיעדער נײַער טאָג איז ערבֿ סוף;
איך בין מתוודה זיך פֿאַר גאָט אָן אויפֿהער,
איך זאָג: — איך ווייס ניט, גאָט, פֿאַר וואָס די שטראָף.

2. די נקמה

דעם 29סטן יולי 1944 זענען מיר באַפֿרײַט געוואָרן דורך דער רויטער אַרמיי פֿונעם דײַטשישן יאָך און ווידער געאָטעמט ווי פֿרײַע מענטשן. וון די גאַנצע וועלט איז געשטאַנען פֿאַרן אַרויסגיין פֿון אַ פֿינצטערניש צו אַ נײַעם מאָרגן און זיך געגרייט צו פֿײַערן דעם גרויסן ניצחון, זענען מיר — מײַן ברודער און איך און אַנדערע באַפֿרײַטע ייִדן — געשטאַנען אַנטקעגן אַ ווירקלעכקייט פֿון צעשטערונג און ליידן, מאָרד און פֿאַרניכטונג. די קאָנצענטראַציע־לאַגערן זענען באַפֿרײַט געוואָרן און דאָס ייִדישע פֿאָלק איז געווען צווישן די זיגער, אָבער נישט צווישן די, וואָס האָבן געפֿײַערט.

פֿאַרגאַנגענע וואָך האָב איך באַקומען אין דער פּאָסט אַ שנה־טובֿה, וואָס האָט מיך שטאַרק גערירט.

די משפּחה וואָס האָט עס אונדז געשיקט איז מיר דווקא נישט אַזוי נאָענט. מיר האָבן זיך באַקענט דורך אונדזערע זין, וועלכע זענען געוואָרן גוטע חבֿרים בעת די קאַלעדזש־יאָרן. צוליב העפֿלעכקייט, האָב איך פֿאַרבעטן די עלטערן אויף אַ שבת־מיטאָג, און זיי אונדז — אויף אַ חנוכּה־שׂימחה. קיין שטאַרקן רושם האָבן זיי אויף מיר נישט געמאַכט, און ווען איך וואָלט זיי הײַנט געזען אויף דער גאַס, איז מעגלעך, אַז איך וואָלט זיי אַפֿילו נישט דערקענט.

יעדער טאַטע און יעדע מאַמע, האַלט, אַז זייער קינד פֿאַרמאָגט אַן אויסערגעוויינטלעכן טאַלאַנט — איינער אויף דער וועלט. אָבער עלענאַ ראָסמאַן, אַ געוועזענע לערערין פֿון קלאַסישער מוזיק אין אַלמאַ־אַטאַ, קאַזאַכסטאַן, זוכט טאַקע יונגע מוזיקער, וועלכע זענען, ווי זי האַלט, נישט בלויז טאַלאַנטירט, נאָר ממש געניאַל.

בײַם סוף פֿון אונדזער פּרשה איז דאָ דער אָנזאָג פֿון דעם אויבערשטן צו משה רבינו "בעצם היום הזה לאמור: עלה אל הר העבֿרים הזה הר נבֿו וגו׳ ומות בהר" — דער אויבערשטער האָט געזאָגט צו משה רבינו אין מיטן טאָג אַזוי צו זאָגן: גיי אַרויף אויף אָט דעם "עבֿרים"־באַרג, דעם באַרג נבֿו, און דאָרט זאָל משה נפֿטר ווערן... דער אויסדרוק "בעצם היום", וואָס מיינט ממש אין מיטן טאָג, דערשײַנט נישט אָפֿט אין דער תּורה. וואָס איז דאָ די תּורה אויסן צו באַטאָנען?

מעגלעך, אַז דער מישפּט צווישן די יורשים פֿון דער ווערטהײַם־משפּחה און איינעם פֿון די גרעסטע דײַטשישע קאַרטעלן — האַנדל־געשעפֿט Karstadt-Quelle — איז מסתּמא דער לעצטער קאַמף פֿאַרן ייִדישן האָב־און־גוטס, פֿאַרלוירן בעתן נאַצי־רעזשים. נאָך פֿאַר דעם ווי היטלער און זײַן קליקע זײַנען געקומען צו דער מאַכט אין יאָר 1933, האָט די משפּחה ווערטהײַם געהאַט אין איר רשות באָדן, קראָמען און אַנדער פֿאַרמעגן, וואָס די נײַע דעמאָלטיקע מאַכט האָט קאָנפֿיסקירט בײַ זיי און איבערגעגעבן צו אַנדערע באַלעבאַטים. צווישן אַלע ערד־חלקים האָט מער פֿון אַלע צוגעצויגן דעם אויפֿמערק פֿונעם ערד־חלק אויף דעם "פּאָטסדאַמער פּלאַץ", וואָס אין 1991 האָט עס "אָפּגעקויפֿט" בײַ דער פֿעדעראַלער מאַכט דער קאָנצערן Karstadt-Quelle און באַצאָלט פֿאַר דער קניה איין "דויטשע מאַרק".

"די בעסטע טובֿה װאָס אונדזערע רוסישע חבֿרים װאָלטן געקענט אונדז מאַכן, איז ניט אַרױסזאָגן זיך װעגן אונדז".
װלאַדימיר זשאַבאָטינסקי

"דאָס איז אַ בוך ניט װעגן דעם װי די רוסן און די ייִדן האָבן געלעבט אין אײנעם אין משך פֿון 200 יאָר, דאָ װערט דערצײלט װי זײ האָבן געלעבט באַזונדער אױף אײן שטח".
יעװגעני סאַטאַנאָװסקי, ייִדישער טוער אין רוסלאַנד

אַלעקסאַנדער סאָלזשעניצין, אײנער פֿון די גרעסטע קעמפֿער מיטן סאָװעטישן רעזשים, האָט זיך אין די לעצטע יאָרן אָנגעהױבן צו פֿאַרנעמען מיט אַן אַנדער גורלדיקער, װי ער גלײבט, פּראָבלעם — די סיבות װאָס האָבן דערפֿירט צו דער אַנטשטײוּנג פֿון אָט דעם רעזשים. אין דעם בוך "200 יאָר אין אײנעם" טרעט ער אַרױס — לויט זײַן מיינונג — װי אַ היסטאָריקער, און קומט צום אױספֿיר, אַז אין אַ גרױסער מאָס זײַנען אין דעם שולדיק די ייִדן. זײַן אױספֿיר אַרגומענטירט ער מיט פֿילצאָליקע אױספֿירלעכע "היסטאָרישע מאַטעריאַלן", װעלכע ער שעפּט אָן פֿולע זשמעניעס אין די שריפֿטן פֿון אַנדערע באַקאַנטע אַנטיסעמיטן, באַשרײַבנדיק די 200־יאָריקע "באַציִונגען" צװישן דעם רוסישן פֿאָלק און די ייִדן אױף דעם ריזיקן שטח פֿון דער רוסישער אימפּעריע און שפּעטער אין ראַטן־פֿאַרבאַנד.

זינט דער השׂכּלה־תּקופֿה האָט דער סוד פונעם יחידישן אַלײן־באַװוּסטזײַן שטאַרק באַזאָרגט די ייִדישע און העברעיִשע דענקער און ליטעראַטן. אין דעם לעצטן װערק זײַנעם, דעם אױטאָביאָגראַפֿישן ראָמאַן "שלמה רב חייִמס", האָט מענדעלע מוכר־ספֿרים פֿאַרגליכן דעם ייִדישן כּלל מיט מילבן. עס איז גענוג צו באַקענען זיך מיט דער טבֿע פֿון אײן מילב, און מען דערקענט שױן דעם גאַנצן שבֿט, װײַל אַ מילב פֿאַרמאָגט ניט קײן אײגנאַרטיקן כאַראַקטער. אינטערעסאַנט, װאָס מענדעלעס אױטאָביאָגראַפֿישע דערצײלונג גײט אַנטקעגן זײַן אײגענער טעאָריע. זײַן יונגער העלד שלמה װערט געשילדערט װי אַ קאָמפּליצירטע און סתּירותדיקע פּערזענלעכקײט. אָבער ביזן הײַנטיקן טאָג בלײַבט פֿאַרשפּרײט די מײנונג, אַז אין דער טראַדיציאָנעלער ייִדישער סבֿיבֿה איז דער "רב ישׂראל" ניט מער און ניט װײניקער װי אַ טײל פֿון דעם "כּלל־ישׂראל".

דער אויסבראָך פֿון דער געדערעם־באַציל (E. coli) צוליבן עסן זאַק־שפּינאַט, קאָן שטאַרק שאַטן דעם פֿאַרקויף פֿון די פֿריִער־געוואַשענע, פּלאַסטיש־אײַנגעפּאַקטע סאַלאַטן, וואָס זענען הײַנט אַזוי פּאָפּולער בײַ די צײַט־באַגרענעצטע, דיעטע־באַוווּסטזיניקע אַמעריקאַנער, זאָגן די עקספּערטן פֿון דער שפּײַז־אינדוסטריע, וואָס באַטרעפֿט הײַנט 2.8 ביליאָן דאָלאַר אַ יאָר.