מיט יעדן יאָר רוקט זיך דער זיידע פֿון דער ייִדישער און העברעיִשער ליטעראַטור אַלץ ווײַטער אַוועק אין עבֿר. מען דערמאָנט זיך וועגן אים אַלץ זעלטענער, סײַדן, ווען אַן אַקאַדעמישער פֿאָרשער זוכט צומאָל אָפּ אין מענדעלעס ווערק אַ טשיקאַווע ראַיה פֿאַר נײַע טעאָרעטישע חידושים. פּאַמעלעך הערט מען אויף אָפּצומערקן זײַנע יובֿל־דאַטעס, און דער הײַיאָריקער 175סטער יוביליי איז אַדורך גאַנץ שטיל׃ אַ חוץ, אפֿשר, דעם רוסיש־ייִדישן זשורנאַל "לחיים", האָט קיין ייִדישע אויסגאַבע אים ניט באַמערקט.

פֿון איין זײַט, איז דאָס ניט קיין חידוש׃ הײַנט האָבן די ייִדן זייער אַ קורצן זכּרון, ווען עס קומט צו דער ייִדישער קולטור. אָבער פֿון דער אַנדערער זײַט, בלײַבט מענדעלע עד־היום אַקטועל ווי אַ ליטעראַרישע דערשײַנונג, און פּאַסט זיך זייער גוט צו צו דעם פּאָסט־מאָדערנעם געשמאַק. אויך זײַן באַשאַפֿער, אַבראַמאָוויטש, איז געווען גאָר אַ קאָמפּליצירטע און סתּירותדיקע פּערזענלעכקייט, וואָס פּאַסט זיך גוט אַרײַן אין די הײַנטיקע באַגריפֿן פֿון שעפֿערישער פּסיכאָלאָגיע. ווען מען לייענט איבער זײַנע בריוו און זכרונות וועגן אים, קומט דערפֿון אַרויס אַ געשטאַלט פֿון אַ מענטש מיט טיפֿע געפֿילן, שאַרפֿע מחשבֿות, און אַ שטאַרקן כּוח־הדמיון. אָבער די דרײַ אַספּעקטן פֿון אַבראַמאָוויטשעס פּערזענלעכקייט לעבן ניט בשלום און האַרמאָניע, נאָר געפֿינען זיך אין אַ כּסדרדיקן געראַנגל.

שוין טאַקע אַ היפּשע צײַט, ייִדישע קינדער, אַז איך האָב אײַך ניט געשריבן, און ווייס מסתּמא פֿאַרוואָס. אײַ, טאָמער וועלן אַנדערע אַרײַנלייגן דרינען טעמים מיט זייערע אויבער־הסברות, אַז דעריבער איז עס, ווײַל שרײַבן דעם ייִדישן עולם איז נאָר איין עבֿירה די הוצאות, אָדער ווײַל דער ייִדישער עולם לייענט אַמאָל דאָס בריוול פֿאַרקערט, אויף זײַן שטייגער, און דורך דעם קומט אַרויס פֿון ביידע זײַטן אַ בלאָזעניש, אָדער ווײַל אין דער לעצטער צײַט האָבן עפּעס מיני גוטע־פֿרײַנד מיט גאַנצע מחנות דעם עולם קראַנק געמאַכט אַ קאָפּ מיט זייער שרײַבעניש, זייערע עצות, אַזוי אַז דער איז אַראָפּ פֿון זינען און ס׳איז נישט געווען מישטיינס געזאָגט מיט וועמען צו רעדן — וועט עס מיך נישט אָנהייבן צו אַרן.

עס וועט מיך אַפֿילו נישט אַרן, אויב מע וועט מיינען, אַז מיר איז שוין נימאס געוואָרן האָבן צו טאָן מיט אונדזערע שיינע נפֿשות, אַקעגן וועלכע ס׳איז נישטאָ קיין מיטל ווי אַקעגן וואַנצן. ווי די מעשׂה איז, אַזוי צי אַזוי, איך ווייס מיר מײַנס און גענוג...

עד־היום פֿאַרמאָגן מיר ניט קיין געשיכטע פֿון ייִדישער קונסט אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד. די סיבות דערצו זײַנען סײַ פֿונעם מעטאָדאָלאָגיש־טעאָרעטישן, סײַ פֿונעם פּראַקטישן מין. פֿון איין זײַט, איז עס ניט קלאָר, ווי אַזוי צו באַשטימען ייִדישקייט אין קונסט. אַוודאי זײַנען אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד געווען אַ סך ייִדישע קינסטלער, אָבער צי איז עס באַרעכטיקט צו פֿאַראייניקן זיי אַלע אונטער דער רובריק "ייִדישע קונסט"? אַזאַ צוגאַנג קאָן אַפֿילו פֿאַרטײַטשט ווערן ווי אַן אַנטיסעמיטישער, אָדער פֿאַרקערט — אַ נאַציאָנאַליסטישער — בפֿרט, ווען מען וויל דורכפֿירן אַ מחיצה צווישן דער "רוסישער" און דער "ניט־רוסישער" קונסט. פֿון דער אַנדערער זײַט, האָט מען עד־היום ניט קיין פֿאַרלאָזלעכן קאָרפּוס פֿון די קונסטווערק, וואָס וואָלטן געווען מעגלעכע קאַנדידאַטן אויף אַ פּאָזיציע אין אַזאַ מין געשיכטע. דאָס רובֿ פֿון זיי געפֿינען זיך אין פּריוואַטע זאַמלונגען אין רוסלאַנד און אין אַנדערע לענדער.

אָבער אָנהייבן טראַכטן וועגן דעם, ווי אַזוי וואָלט מען געקאָנט אָנשרײַבן די דאָזיקע געשיכטע, וואָלט טאַקע געווען מעגלעך. מען קאָן אָנהייבן פֿון די קינסטלער, וואָס געהערן בלי־ספֿק צו דעם "קרן" פֿון דער סאָוועטישער ייִדישער קונסט. צו זיי געהערן: תּנחום קאַפּלאַן, הערש אינגער, דמיטרי ליאָן, מאיר אַקסעלראָד, מענדל גאָרשמאַן. זיי אַלע דערווײַזן אַ געוויסע סטיליסטישע קרובֿהשאַפֿט מיט דער קינסטלערישער טראַדיציע פֿון ייִדישן אַוואַנגאַרד, וואָס האָט אויפֿגעבליט אין סאָוועטן־לאַנד גלײַך נאָך דער רעוואָלוציע.

אין דעם סאַמע ברען פֿון דער מיליטערישער אָפּעראַציע אין ליביע זײַנען אַרויסגעשוווּמען נײַע טשיקאַווע פּרטים פֿון אַן אַנדערער אָפּעראַציע, וואָס די בריטישע רעגירונג האָט דורכגעפֿירט אין פּעטראָגראַד אין 1918. עס גייט אַ רייד וועגן אַ ניט־געלונגענעם פּרוּוו אומצוברענגען לענינען און אַראָפּצוּוואַרפֿן די באָלשעוויסטישע מאַכט. וועגן דעם האָט לעצטנס דערציילט אַ ראַדיאָ־פּראָגראַם פֿון "בי־בי־סי". וואָס זשע קאָן מען לערנען פֿון אָט דער געשיכטע?

די פֿראַגע, וואָס פֿאַרנעמט די הײַנטיקע פּאָליטישע אַנאַליטיקער, איז אַן אַלטע׃ ווי ווײַט קאָן אַ מערבֿדיקע רעגירונג גיין אין איר קאַמף קעגן אַנדערע לענדער, ניט דערקעלערנדיק אַן אָפֿיציעלע מלחמה? דאָ שפּילט אַ ראָלע דער היסטאָרישער פּרעצעדענט. אויב אין 1918 האָט די בריטישע רעגירונג טאַקע יאָ געהאַט בדעה צו באַזײַטיקן לענינען בסוד, קאָן מען ניט אויסשליסן אויך הײַנט, אַז מען האָט טאַקע בדעה אומצוברענגען קאַדאַפֿי? דער אַלטער חשד האָט לעצטנס באַקומען אַ נײַע ראַיה. דער באַקאַנטער ענגלישער היסטאָריקער פֿון רוסלאַנד, ראָבערט סערוויס, האָט אַנטדעקט אַ דאָקומענט, וואָס וואַרפֿט אַ נײַע שײַן אויף דער אַלטער מעשׂה.

Samuel Heilman and Menachem Friedman.
The Rebbe: The Life and Afterlife
of Menachem Mendel Schneerson.
Princeton University Press, 2010.

אין אַ שיינער מעשׂה "אַ שקלאָווער לבֿנה אויף אַרבאַט" דערציילט דער סאָוועטישער ייִדישער שרײַבער שמואל גאָדינער די לעבנס־געשיכטע פֿון אַן עלטערן ליובאַוויטשער חסיד, וואָס פֿאַרקויפֿט פּאַפּיראָסן אויף דער מאָסקווער גאַס. דער חסיד דערמאָנט זײַן באַזוך בײַם רבין, וואָס איז אָקערשט אַרויסגעשיקט געוואָרן פֿון סאָוועטן־פֿאַרבאַנד קיין ריגע׃ "רבי, — זאָג איך צו אים, — מאָסקווע פֿאַרלאַנגט איר זאָלט דאָ בלײַבן, מיר זאָלן ניט זײַן אָפּגעשיידט פֿון אײַך. ענטפֿערט ער מיר׃ — זאָג מאָסקווע, אַז איך וויל זיי זאָלן זײַן מיט מיר. גשמיות איז בלאָטע און אין רוחניות איז ניט שײַך אָפּגעשיידט."

די דאָזיקע דערציילונג איז אָנגעשריבן געוואָרן אין 1928, גלײַך נאָך דעם אַרעסט און עמיגראַציע פֿונעם זעקסטן ליובאַוויטשער רבי, ר׳ יוסף יצחק. דאָס איז געווען די צײַט, ווען אַ סאָוועטישער שרײַבער האָט נאָך געמעגט דערמאָנען אַזעלכע ענינים אין דרוק, און דערצו נאָך מיט אַן איראָנישן שמייכל. דעם רבינס ווערטער, "גשמיות איז בלאָטע און אין רוחניות איז ניט שײַך אָפּגעשיידט", פֿאַרסך־הכּלען די אידעע, וואָס וועט שפּעטער ווערן דער יסוד סײַ פֿון דער פֿילאָסאָפֿיע, סײַ פֿון דער פּראַקטישער טעטיקייט פֿון דער חב״ד־באַוועגונג.

Edmund deWaal.
The Hare with Amber Eyes:
A Hidden Inheritance.
London: Chatto & Windus, 2010.

דער נאָמען עפֿרוסי איז אַ מאָל געווען ווײַט באַקאַנט אין אָדעס. איסאַק באַבעל האָט זיי אָנגערופֿן "פֿילאָסאָפֿישע הולטײַען, באַשעפֿער פֿון רײַכטימער און פֿון אָדעסער אַנעקדאָטן" — צוזאַמען מיט די העסענס און די אַשכּנזיס, די ייִדישע סוחרישע משפּחות, וואָס זײַנען געקומען פֿון וואָלין, פּאָדאָליע און גאַליציע און האָבן געמאַכט גרויסע פֿאַרמעגנס פֿון תּבֿואה־האַנדל.

די עפֿרוסיס זײַנען אַריבער קיין אָדעס פֿון בערדיטשעוו אינעם מיט־19טן יאָרהונדערט, פּונקט אין דער צײַט פֿון דער ירידה פֿון בערדיטשעווער האַנדל און פֿונעם אויפֿקום פֿון אָדעס. די 1860ער יאָרן זײַנען געווען זייער אַ גוטע צײַט פֿאַר ייִדישע סוחרים אין אָדעס. ווי רוסישע בירגער, האָבן זיי באַקומען געוויסע פּריווילעגיעס און האָבן געקאָנט אַרויסשטויסן זייערע גריכישע, איטאַליענישע און פֿראַנצויזישע קאָנקורענטן פֿונעם סאַמע לוינעוודיקן מין האַנדל, דעם תּבֿואה־עקספּאָרט. אַ ראַיה געפֿינט מען ווידער בײַ באַבעלן, וועלכער דערמאָנט, אַז עפֿרוסי פֿאַרקויפֿט תּבֿואה קיין מאַרסעל.

ביז לעצטנס האָבן די ייִדישע היסטאָריקער באַטראַכט די געשיכטע פֿון ייִדן אין רוסלאַנד ווי אַ מעשׂה פֿאַר זיך, מחוץ דעם ברייטערן קאָנטעקסט פֿון דער עטנישער און רעליגיעזער פּאָליטיק פֿון דער רוסישער אימפּעריע. אָבער ווי עס קומט אַרויס פֿון די לעצטע פֿאָרשונגען פֿון די רוסישע היסטאָריקער פֿון יענער תּקופֿה, איז די פּאָליטיק פֿון דער רוסישער מאַכט לגבי ייִדן געווען אַ באַשטאַנדטייל פֿונעם ברייטערן פּאָליטישן און אידעיִשן קאָמפּלעקס, וואָס איר צוועק איז געווען צו "דערנענטערן" אַלע פֿעלקער פֿון דער אימפּעריע צום "עלטערן ברודער", דעם רוסישן פֿאָלק.

דער אַדמיניסטראַטיווער "מערבֿדיקער קאַנט", וואָס האָט געאָגראַפֿיש פֿאַרנומען דעם גרעסטן טייל פֿונעם אַמאָליקן תּחום־המושבֿ, איז געווען באַוווינט דורך פֿאַרשידענע רעליגיעזע און עטנישע עדות. די רוסישע מלוכה האָט געפֿירט לגבי זיי אַ קאָמפּליצירטע פּאָליטיק. אייניקע, ווי למשל די אוקראַיִנער און די ווײַסרוסן, האָט מען געהאַלטן פֿאַר "אייגענע", בעת די אַנדערע — די פּאָליאַקן, די דײַטשן, די ייִדן — זײַנען געווען "פֿרעמד־געבוירענע". ספּעציעל פֿאַר זיי האָט מען געשאַפֿן אַ באַזונדערן "דעפּאַרטאַמענט פֿאַר גײַסטלעכע ענינים פֿון אויסלענדישע אמונות", וואָס האָט געדאַרפֿט רעגולירן דאָס רעליגיעזע לעבן פֿון קאַטויליקער, פּראָטעסטאַנטן, ייִדן און מוסולמענער — אונטערטאַנען פֿונעם רוסישן צאַר.

די שטאָט אָדעס פֿאַרנעמט אַ גאָר באַזונדער אָרט אין דער געשיכטע פֿון דרײַ ליטעראַטורן׃ דער רוסישער, ייִדישער און העברעיִשער. אָדעס איז געווען סײַ דאָס וווינאָרט פֿון די מחברים, וואָס האָבן שפּעטער באַקומען אַ קאַנאָנישן סטאַטוס, ווי קלאַסיקער פֿון די געהעריקע ליטעראַטורן — מענדעלע, שלום־עליכם, ביאַליק, ראַווניצקי, באַבעל, בונין און אַנדערע — און סײַ די בינע, אויף וועלכער עס האָבן זיך אַנטפּלעקט די האַנדלונגען פֿון זייערע ווערק.

אָדעס איז אויך געווען דער צענטער פֿון דער אַזוי־גערופֿענער רוסיש־ייִדישער ליטעראַטור. די דאָזיקע ליטעראַטור איז געבוירן געוואָרן דווקא אין אָדעס, אין דער מיט פֿונעם 19טן יאָרהונדערט. איר "זיידע" איז געווען אָסיפּ ראַבינאָוויטש, דער רעדאַקטאָר פֿונעם ערשטן ייִדישן זשורנאַל אויף רוסיש "ראַסצוועט" (באַגינען). ראַבינאָוויטש האָט אַרײַנגעבראַכט אין דער רוסישער ליטעראַטור דעם אייגנאַרטיקן אָדעסער דיאַלעקט, וועלכער האָט אין זיך אַרײַנגעזאַפּט ייִדישע, אוקראַיִנישע, פּוילישע, פֿראַנצויזישע, איטאַליענישע, גריכישע ווערטער און אויסדרוקן.

"החדר׃ מחקרים, תעודות, פּרקי ספֿרות וזיכרונות".
עורכים׃ עמנואל אטקס ודוד אַסף.
אוניברסיטת תל אביב, 2010.

דער חדר איז אפֿשר די סאַמע צענטראַלע אינסטיטוציע פֿון דער אַשכּנזישער קולטור. "אין משך פֿון הונדערטער יאָרן איז דער חדר געווען דאָס אָרט, וווּ עס האָבן באַקומען דערציִונג דאָס רובֿ־רובם פֿון ייִדישע ייִנגלעך" — מיטן קאָנסטאַטירן דעם דאָזיקן פֿאַקט עפֿנט זיך דער וואָגיקער באַנד (570 זײַטן פֿון גרויסן פֿאָרמאַט) מיטן טיטל "חדר׃ פֿאָרשונגען, עדותן, קאַפּיטלען ליטעראַטור און זכרונות", וואָס איז אַרויס אינעם פֿאַרלאַג פֿונעם תּל־אָבֿיבֿער אוניווערסיטעט בשותּפֿות מיט בית שלום־עליכם אונטער דער רעדאַקציע פֿון עמנואל אטקס און דוד אַסף, צוויי באַקאַנטע מומחים אויף דער געשיכטע פֿון דער טראַדיציאָנעלער ייִדישקייט אין מיזרח־אייראָפּע.

"פֿאַרשאָלטן איז דער, וועמען גאָט האָט באַשאַפֿן צו זײַן אַ משורר בײַ ייִדן" — די דאָזיקע שורות האָט אָנגעשריבן דער דרײַסיק־יאָריקער שמעון־שמואל פֿרוג (1860—1916), אפֿשר דער סאַמע פּאָפּולערער ייִדישער דיכטער אין זײַן דור. אין 1910 האָט מען מיט אַ פֿײַערלעכן באַנקעט אָפּגעמערקט אין פּעטערבורג דעם 30סטן יובֿל פֿון זײַן ליטעראַרישער טעטיקייט, ווי עס איז דעמאָלט געווען אַ מינהג צווישן רוסישע ליטעראַטן. אין ניו־יאָרק איז אין דעם אייגענעם יאָר אַרויס אַן אויסגאַבע פֿון פֿרוגס "אַלע שריפֿטן" אויף ייִדיש אין דרײַ שיינע בענד מיט דער הקדמה פֿון ראובֿן ברײַנין. מען זאָגט — אפֿשר אַ ביסל איבערגעטריבן — אַז ווען פֿרוג איז געשטאָרבן אין אָדעס אין 1916, זײַנען אויף זײַן לוויה געקומען 100,000 מענטשן.

דער אויטאָביאָגראַפֿישער זשאַנער פֿאַרנעמט דאָס צענטראַלע אָרט אין דער רוסיש־ייִדישער ליטעראַטור (אויב האַלטן, אַז אַזאַ מין ליטעראַטור עקזיסטירט בכלל). דערבײַ דאַרף מען דעם דאָזיקן באַגריף פֿאַרשטיין אין אַ ברייטן זין, אַרײַננעמענדיק סײַ די ריינע אויטאָביאָגראַפֿיעס און זכרונות, אַזעלכע ווי "די נאָטיצן פֿון אַ ייִדן" פֿון גריגאָרי באָגראָוו אָדער "דאָס לעבנס־בוך" פֿון שמעון דובנאָוו, סײַ בעלעטריזירטע ווערק, וואָס באַזירן זיך אויף דער פּערזענלעכער דערפֿאַרונג — אַזעלכע ווי איסאַק באַבעלס "רײַט־אַרמיי" אָדער אַלעקסאַנדראַ ברושטיינס "דער שליאַך גייט ווײַטער".

עס איז אַ פּנים ניט קיין צופֿאַל, אַז דווקא די קריטיקער און ליטעראַרישע היסטאָריקער פֿון ייִדישן אָפּשטאַם — פֿון שמעון ווענגעראָוו ביז יורי לאָטמאַן — זײַנען געווען אַזוי אויפֿמערקזאַם און סענסיטיוו צו די פּערזענלעכע, דהײַנו — היסטאָריש־ביאָגראַפֿישע און פּסיכאָלאָגישע — אַספּעקטן פֿון דער רוסישער ליטעראַרישער שאַפֿונג.

דער באַגריף "רוסיש־ייִדישע ליטעראַטור" האָט אין די לעצטע פּאָר צענדליק יאָרן צוגעצויגן אַ געוויסן פֿאָרשערישן אינטערעס סײַ אין רוסלאַנד און סײַ אין אַנדערע לענדער. עס גייט דערבײַ וועגן אַ פּאָר טוץ מחברים פֿון ייִדישן אָפּשטאַם, וואָס האָבן געשריבן אין רוסיש אויף ייִדישע טעמעס, אי פֿאַרן ייִדישן אי פֿאַרן אַלגעמיינעם לייענער.

איינער פֿון די גרעסטע מומחים אין דעם דאָזיקן געביט איז געווען פּראָפֿעסאָר שמעון מאַרקיש (1931—2003), דער עלטערער זון פֿונעם דיכטער פּרץ מאַרקיש. צום באַדויערן, איז שמעון מאַרקיש געשטאָרבן, איידער ער האָט באַוויזן צונויפֿצוברענגען די איינצלנע אַרטיקלען וועגן פֿאַרשידענע ליטעראַרישע פֿיגורן אין אַן אַרומנעמיקער מאָנאָגראַפֿיע וועגן דער רוסיש־ייִדישער ליטעראַטור. דאָס האָט שוין אויסגעפּועלט זײַן אַלמנה זשוזשאַ העטעני, וועלכע האָט אַרויסגעגעבן איר בוך "אין קעסלגרוב" אויף אונגאַריש און ענגליש.