אין די אַלטע סאָוועטישע צײַטן איז דער מאָסקווער אינטערנאַציאָנאַלער ביכער־יריד געווען אַ זעלטענע געשעעניש — דאָס איינציקע פֿענצטערל אין דער וועלט־קולטור, וואָס האָט דערמעגלעכט אַ קוק צו טאָן אויף דער ביכער־פּראָדוקציע פֿון אַנדערע לענדער. די ייִדישע קולטורעלע, רעליגיעזע און פּאָליטישע אָרגאַניזאַציעס פֿון ישׂראל און אַמעריקע האָבן זיך זייער קונציק באַנוצט מיט דער דאָזיקער מעגלעכקייט, כּדי אויפֿצושטעלן קאָנטאַקטן מיט סאָוועטישע ייִדן.

ביז לעצטנס האָט די פֿאָרשונג פֿון סאָוועטישן ייִדנטום געהערט צו דער אַקאַדעמישער בראַנזשע פֿון "סאָוועטאָלאָגיע". דעם טראַף פֿלעגט מען לייגן אויף דעם פּאָליטישן אַספּעקט, דאָס הייסט, אויף דער אַנטיסעמיטישער פּאָליטיק פֿון דער סאָוועטישער מלוכה און דעם קאַמף פֿאַר דער עמיגראַציע. דאָס טאָג־טעגלעכע לעבן פֿון די מיליאָנען סאָוועטישע ייִדן האָט באַקומען ווייניקער אויפֿמערק פֿון די מערבֿדיקע פֿאָרשער, בפֿרט אַז זיי האָבן ניט געהאַט קיין צוטריט צו די מקורים אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד.

דער באַקאַנטער רוסישער קריטיקער מיכאל ריקלין טענהט אין זײַן נײַעם בוך, אַז די רוסישע מאַכט באַנוצט זיך מיט אַנטיסעמיטישע קלישעען, ווי אַ מיטל פֿון איר אידעאָלאָגישער פּאָליטיק. עס איז ניט קיין סוד, אַז די עקסטרעם־רעכטע "פּאַטריאָטישע" באַוועגונגען דרוקן און פֿאַרקויפֿן אַנטיסעמיטישע טעקסטן און בילדער, פֿאַרשפּרייטן אַנטיסעמיטישע בילבולים. די מאַכט האָט תּמיד געקוקט אויף אַזאַ מין טעטיקייט צווישן פֿינגער, אָבער ניט געשטיצט זי אָפֿיציעל. איצט, האַלט ריקלין, האָט פּוטינס אַדמיניסטראַציע באַשלאָסן אײַנצושליסן די אַנטיסעמיטישע מאָטיוון אין איר אידעאָלאָגישן אַרסענאַל, כּדי צו געווינען מער שטיצע צווישן די "פּאַטריאָטישע" שיכטן.

ווי אַ קונסט־היסטאָרישער באַגריף, באַשטימט די "פּאַריזער שול" ניט קיין קינסטלערישע באַוועגונג אָדער סטיל, נאָר אַ היסטאָרישע סיטואַציע. דער דאָזיקער פּרינציפּ ליגט אין דעם יסוד פֿון דער נײַער אויסשטעלונג, וואָס האָט צונויפֿגעבראַכט די ווערק פֿון צוואַנציק ייִדישע קינסטלער, וועלכע זײַנען געקומען פֿון פּוילן קיין פּאַריז צווישן די יאָרן 1905־1939. די אויסשטעלונג קומט פֿאָר אין דער גאַלעריע "מאַרק מעזאָן" (75008 rue du Faubourg Saint Honoré 178, Paris) פֿון דעם 21סטן נאָוועמבער ביזן 21סטן דעצעמבער.

---

נאָך אונדז וועלן אייביק פֿאַרבלײַבן אין פּוילן,
זכרונות ווי וואָרצלען פֿון ביימער וואָס פֿוילן.

בינעם העלער (1946)

---

אין פּוילן מאַכט מען עס אַנדערש

אַז מע קוקט זיך צו צום מצבֿ פֿון ייִדישער וויסנשאַפֿט אין דעם געוועזענעם סאָוועטישן בלאָק, וואַרפֿט זיך אין די אויגן די אַנטוויקלונג פֿון די אַקאַדעמישע לימודים אין פּוילן. אין דער רוסישער ייִדישער וויסנשאַפֿט, למשל, דאָמינירט נאָך אַלץ דער געלערנטער, וואָס האָט זיך פֿריִער באַשעפֿטיקט מיט ניט-ייִדישע טעמעס און שפּעטער, בדרך-כּלל אין די 1990ער יאָרן, אַריבער צו ייִדישע ענינים. אַ סך פֿון זיי זײַנען ייִדן און גרויסע קענער פֿון געשיכטע, ליטעראַטור וכ׳.

"חילופֿים" איז דער ערשטער אַקאַדעמישער זשורנאַל אין עסטרײַך, וואָס איז געווידמעט דער פֿאָרשונג פֿון ייִדישער קולטור. "די טעמע פֿון אונדזער זשורנאַל איז די ייִדישע קולטור־געשיכטע פֿון אַלטערטום ביז הײַנט, דער לעבעדיקער קולטורעלער אויסטויש צווישן ייִדן און אומות־העולם און די פֿילזײַטיקע פּנימער פֿון ייִדישע אידענטיטעטן" — אַזוי פֿאָרמולירן די רעדאַקטאָרן פֿונעם נײַעם זשורנאַל זייער אויפֿגאַבע. אַ ספּעציעלן טראַף שטעלן זיי אויף דער פֿילזײַטיקייט פֿון דער ייִדישער קולטורעלער שאַפֿונג ווי אויך אויף די קעגנזײַטיקע השפּעות צווישן ייִדן און זייערע שכנים. דער זשורנאַל דערשײַנט צוויי מאָל אַ יאָר און ווערט אַרויסגעגעבן דורך דעם צענטער פֿאַר ייִדישער קולטור־געשיכטע בײַם זאַלצבורגער אוניווערסיטעט.

אין רוסלאַנד האָט זיך לעצטנס אויפֿגעוועקט אַן אינטערעס צו דער ייִדישער קונסט פֿון דער סאָוועטישער תּקופֿה. מען "אַנטדעקט" פֿון דאָס נײַ אַזעלכע באַקאַנטע נעמען ווי תּנחום קאַפּלאַן, מאיר אַקסעלראָד, הערש קראַווצאָוו, דמיטרי ליאָן, מענדל גאָרשמאַן, הערש אינגער. די אויסשטעלונגען און פּובליקאַציעס ווערן באַגלייט דורך אַנאָטירטע קיצורים, אין וועלכע די קינסטלער ווערן פֿאָרגעשטעלט ווי "אומבאַקאַנטע", אָדער "פֿאַרגעסענע" נעמען. אין צווישן, וואַרט דער פֿענאָמען פֿון דער סאָוועטיש־ייִדישער קונסט אויף אַן ערנסטן פֿאָרשער, וועלכער וועט זײַן בכּוח צו באַגרײַפֿן און אַנאַליזירן די רײַכע און פֿילזײַטיקע ירושה פֿון רוסיש־ייִדישע קינסטלער פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט.

צװישן אַלע געװעזענע סאָװעטישע רעפּובליקן האָט אַרמעניע געהאַט די קלענסטע ייִדישע קהילה, הגם די סאָװעטישע מאַכט אין אַרמעניע האָט גאָרניט געהאַט קעגן ייִדן. די ייִדן האָבן זיך באַזעצט אין אַרמעניע בערך מיט צװײ טױזנט יאָר צוריק; מיט צען יאָר צוריק האָט אַן אַרמענער ביסקופּ אַנטדעקט אַ ייִדישן בית־עולם פֿון 13טן־14טן יאָרהונדערט ניט װײַט פֿון דער הױפּטשטאָט ערעװאַן. אָבער קײן המשך צװישן די אַלטע קהילות און הײַנטיקע ייִדישע תּושבֿים איז ניטאָ. להיפּוך צו די שכנישע קאַװקאַזישע רעפּובליקן — גרוזיע און אַזערבײַדזשאַן — האָט אַרמעניע ניט געהאַט קײן לאָקאַלע אַלט־באַזעסענע ייִדישע עדה. דאָס רובֿ ייִדן זײַנען דאַרט פֿון אַשכּנזישן אָפּשטאַם און געהערן צו דער רוסיש־רעדנדיקער אינטעליגענץ. די ייִדישע באַפֿעלקערונג איז געװאָרן אַ סך קלענער נאָך דער מאַסן־עמיגראַציע פֿון די 1990ער יאָרן, װײַל דער עקאָנאָמישער מצבֿ אין לאַנד איז געװען אַ שװערער. הײַנט װױנען אין דער אומאָפּהענגיקער אַרמענישער מלוכה עטלעכע הונדערט ייִדישע נפֿשות, װעלכע פֿאַרמאָגן צװײ ייִדישע אָרגאַניזאַציעס, װאָס פֿירן אַ מחלוקת צװישן זיך.

זינט דער השׂכּלה־תּקופֿה האָט דער סוד פונעם יחידישן אַלײן־באַװוּסטזײַן שטאַרק באַזאָרגט די ייִדישע און העברעיִשע דענקער און ליטעראַטן. אין דעם לעצטן װערק זײַנעם, דעם אױטאָביאָגראַפֿישן ראָמאַן "שלמה רב חייִמס", האָט מענדעלע מוכר־ספֿרים פֿאַרגליכן דעם ייִדישן כּלל מיט מילבן. עס איז גענוג צו באַקענען זיך מיט דער טבֿע פֿון אײן מילב, און מען דערקענט שױן דעם גאַנצן שבֿט, װײַל אַ מילב פֿאַרמאָגט ניט קײן אײגנאַרטיקן כאַראַקטער. אינטערעסאַנט, װאָס מענדעלעס אױטאָביאָגראַפֿישע דערצײלונג גײט אַנטקעגן זײַן אײגענער טעאָריע. זײַן יונגער העלד שלמה װערט געשילדערט װי אַ קאָמפּליצירטע און סתּירותדיקע פּערזענלעכקײט. אָבער ביזן הײַנטיקן טאָג בלײַבט פֿאַרשפּרײט די מײנונג, אַז אין דער טראַדיציאָנעלער ייִדישער סבֿיבֿה איז דער "רב ישׂראל" ניט מער און ניט װײניקער װי אַ טײל פֿון דעם "כּלל־ישׂראל".

סוף־כּל־סוף, האָט דער ברײטער ענגליש־רעדנדיקער עולם באַקומען די געלעגנהײט צו באַקענען זיך מיט דעם הײַנטיקן מצבֿ אין דער פֿאָרשונג פֿון דער מיזרח־אײראָפּעיִשער ייִדישער געשיכטע. דאָס נײַע בוך פֿון ישׂראל ברטל, פּראָפֿעסאָר פֿון דעם העברעיִשן אוניװערסיטעט אין ירושלים, װעט בלי־ספֿק װערן אַ מוז־לעקטור אין אַ סך אַמעריקאַנער אוניװערסיטעטן. דאָס בוך איז זאַכלעך, קלאָר, צוטריטלעך, און די ענגלישע איבערזעצונג איז אַקוראַט און עלעגאַנט. דער קומעדיקער דור פֿון דער אַמעריקאַנער ייִדישער אינטעליגענץ װעט זיך באַקענען מיט דעם מיזרח־אײראָפּעיִשן ייִדישן עבֿר פֿון ברטלס בוך, און דאָס װעט באַװירקן זײער ייִדישן זעלבסט־באַנעם. דער מחבר איז אױסן דורכצומאַכן אַ גרינטלעכע רעװיזיע פֿון אַ סך סטערעאָטיפּן און באַגריפֿן, װעלכע באַשטימען ביזן הײַנטיקן טאָג דאָס בילד פֿון דעם מיזרח־אײראָפּעיִשן ייִדנטום אין מאַסן־באַװוּסטזײַן בײַ די אַמעריקאַנער ייִדן.

דאָס זאַמלבוך נעמט אַרײַן 261 דאָקומענטן, װעלכע שפּיגלען אָפּ פֿאַרשידענע צדדים פֿון דער אַנטיסעמיטישער פּאָליטיק פֿון דער קאָמוניסטישער פּאַרטײ אין דעם צײַט־גערעם, װאָס װערט באַשטימט װי "פֿון אָנהײב ביז דער קולמינאַציע". דער נאָמען פֿונעם רוסישן געלערנטן גענאַדי קאָסטירטשענקאָ איז גוט באַקאַנט אין דער װעלט פֿון סאָװעטישער היסטאָריאָגראַפֿיע, אַ דאַנק זײַנע פֿילצאָליקע פּובליקאַציעס אױף רוסיש און ענגליש. אַ בקי אין אַרכיװאַלע מקורים, איז קאָסטירטשענקאָ דער ערשטער פֿאָרשער, װעלכער האָט באַזירט זײַן אַרבעט אױפֿן ברײטן קוואַל פֿון סאָװעטישע מלוכישע דאָקומענטן. דאָס נײַע בוך איז אַ װערטפֿולער צוגאָב צו זײַנע פֿריִערדיקע פֿאָרשונגען פֿון סאָװעטישן אַנטיסעמיטיזם: "אין געפֿענגעניש בײַם רױטן פּרעה" (1994) און "סטאַלינס געהײמע פּאָליטיק׃ מאַכט און אַנטיסעמיטיזם" (2004).