דער ייִדישער קולטור־קאָנגרעס און די ייִדישע געזעלשאַפֿטלעכקייט אין ניו־יאָרק האָבן נאָר וואָס געפֿײַערט דעם יוביליי, לכּבֿוד דרײַ פֿאַרדינסטפֿולע ייִדישע אַקטיאָרן אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן — מינאַ בערן, שפֿרה לערער און דוד ראָגאָוו.

יעדער איינער פֿון זיי האָט צוגעטראָגן אַ וויכטיקן בײַשטײַער פֿאַר דער אַנטוויקלונג פֿון ייִדישן טעאַטער. יעדער איינער אין זײַן זשאַנער, אין זײַן סטיל. יעדער איינער פֿון זיי האָט אַן אַנדער טעאַטראַלע פֿאַרגאַנגענהייט, אָבער די דרײַ פֿאַרדינסטפֿולע אַקטיאָרן פֿאַרבינדט איין גרויסע ליבשאַפֿט צום ייִדישן טעאַטער, צום ייִדישן קינסטלערישן וואָרט.

איך ווייס נישט ווער פֿון די לייענער פֿון "פֿאָרווערטס" האָט געלייענט די ידיעה, אַז 60 יאָר נאָך דער צווייטער וועלט־מלחמה איז טעטיק אַן אָרגאַניזאַציע מיטן נאָמען "הילף פֿאַר ברידער", כּדי צו געפֿינען מער ווי 2,000 ייִדן, וואָס אין זייער יוגנט האָט מען זיי איבערגעלאָזט אין מאָנאַסטירן און בײַ קריסטלעכע משפּחות אין אייראָפּע.

אַ סך איז, און ווערט נאָך אַלץ, פּובליקירט וועגן דעם חורבן אין ביכער, פֿילמען, מוזעען און טעלעקאָמוניקאַציע. דאָס זעלבע איז לגבי דעם אַנטשטיין פֿון דער ייִדישער מדינה. אַ סך ווייניקער איז פּובליקירט געוואָרן וועגן דער תּקופֿה צווישן דעם חורבן און דער אַנטשטייונג פֿון דער ייִדישער מדינה — די געשיכטע פֿון די ייִדישע פּליטים פֿון מיזרח־אייראָפּע, וועלכע האָבן דאַן געלעבט אין די פּליטים־לאַגערן אין עסטרײַך, דײַטשלאַנד און איטאַליע. געוויס זײַנען אַ טייל פֿון די "פֿאָרווערטס"־לייענער געווען דאָרטן.

דער נאָמען עקיבֿא פֿישבין איז גוט באַקאַנט אין דער ייִדישער קולטור־וועלט, מיט זײַנע באַלערנדיקע, אינטערעסאַנטע אָפּהאַנדלונגען און עסייען וועגן מוזיק און קונסט בכלל און באַזונדערס וועגן דער געשיכטע פֿון אונדזער ייִדישער מוזיק און קונסט, אירע קאָמפּאָזיטאָרן, מאָלער און קינסטלער בפֿרט.

שוין יאָרן לאַנג ווי זיי דרוקן זיך אין "פֿאָרווערטס" ווי אויך אין פֿאַרשיידענע ייִדישע פּובליקאַציעס אין דער גאָרער ייִדיש־וועלט.

ווי אַ קונסט־היסטאָרישער באַגריף, באַשטימט די "פּאַריזער שול" ניט קיין קינסטלערישע באַוועגונג אָדער סטיל, נאָר אַ היסטאָרישע סיטואַציע. דער דאָזיקער פּרינציפּ ליגט אין דעם יסוד פֿון דער נײַער אויסשטעלונג, וואָס האָט צונויפֿגעבראַכט די ווערק פֿון צוואַנציק ייִדישע קינסטלער, וועלכע זײַנען געקומען פֿון פּוילן קיין פּאַריז צווישן די יאָרן 1905־1939. די אויסשטעלונג קומט פֿאָר אין דער גאַלעריע "מאַרק מעזאָן" (75008 rue du Faubourg Saint Honoré 178, Paris) פֿון דעם 21סטן נאָוועמבער ביזן 21סטן דעצעמבער.

אין פּסוק שטייט וועגן עשׂון (כה, כז): "ויהי עשׂו איש יודע ציד וגו׳" — אַז עשׂו איז געווען אַ מענטש וואָס ווייס ווי צו פֿאַנגען... זאָגט רש״י אויף דעם: "לצוד ולרמות את אבֿיו בפֿיו, ושואלו אבא היאך מעשׂרין את המלח ואת התּבֿן, כּסבור אבֿיו שהוא מדקדק במצוות — (וואָס מיינט, אַז עשׂו איז געווען אַ מענטש ווייס ווי צו פֿאַנגען) און אָפּנאַרן זײַן פֿאָטער מיטן מויל, פֿרעגנדיק בײַ זײַן טאַטן יצחק: ווי שיידט מען אָפּ מעשׂר פֿון זאַלץ און פֿון שטרוי (זאַכן וואָס בײַ זיי איז איבערהויפּט ניטאָ די מצוה פֿון מעשׂר; און פֿונדעסטוועגן וויל ער געבן פֿון די זאַכן מעשׂר), האָט זײַן פֿאָטער יצחק געמיינט, אַז ער, עשׂו, איז אַ ׳מדקדק׳, אַ מהדר אין מצוות.

ווען בערי פֿאָרמאַן איז געווען אַ יונגער בחור, האָט זײַן טאַטע, אַ ייִדישער אויפֿזעער פֿון אַ רימען־פֿאַבריק אין מאַנהעטן, אים געפּרוּווט איבערצוצײַגן דווקא נישט צו גיין אין זײַנע וועגן. האָט ער איין מאָל מיטגענומען זײַן זון, און אים אַוועקגעזעצט בײַ אַ שטעכמאַשין, וווּ דאָס ייִנגל האָט, נעבעך, אַכט שעה אַ טאָג, געמאַכט לעכלעך אין די פּאַסיקן. נאָך עטלעכע טעג האָט דער טאַטע אים געפֿרעגט: "נו, ווי געפֿעלט דיר די אַרבעט?" "ס׳איז אַן ערלעכע פּרנסה — האָט דאָס ייִנגל אים געענטפֿערט — אָבער איך וויל קיין מאָל מער נישט אַרבעטן אין קיין פֿאַבריק!"

סעפּטעמבער דעם אַכצנטן, איז אויפֿגעטראָטן אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט דער באַגאַבטער און העכסט־טאַלאַנטירטער זינגער מאַרק אײַזיקאָוויטש. איך האָב נאָך נישט געזען אַזאַ געפּאַקטן זאַל מיט סטודענטן און ליבהאָבער פֿון ייִדישן ליד. מסתּמא צום ערשטן מאָל אַזאַ געשעעניש. אַפֿילו די ווענט זײַנען געווען געפּאַקט מיט סטודענטן יענעם אָוונט, ווײַל עס האָבן אויסגעפֿעלט זיצפּלעצער. מען האָט נישט נאָר באַוווּנדערט דעם זינגער, נאָר די סטודענטן וואָס לערנען זיך ייִדיש האָבן פֿאַרגעדענקט די רייד און די ענטפֿערס אויף זייערע פֿראַגעס, נאָך מאַרק אײַזיקאָוויטשעס אויפֿטריט.

---

נאָך אונדז וועלן אייביק פֿאַרבלײַבן אין פּוילן,
זכרונות ווי וואָרצלען פֿון ביימער וואָס פֿוילן.

בינעם העלער (1946)

---

אין פּוילן מאַכט מען עס אַנדערש

אַז מע קוקט זיך צו צום מצבֿ פֿון ייִדישער וויסנשאַפֿט אין דעם געוועזענעם סאָוועטישן בלאָק, וואַרפֿט זיך אין די אויגן די אַנטוויקלונג פֿון די אַקאַדעמישע לימודים אין פּוילן. אין דער רוסישער ייִדישער וויסנשאַפֿט, למשל, דאָמינירט נאָך אַלץ דער געלערנטער, וואָס האָט זיך פֿריִער באַשעפֿטיקט מיט ניט-ייִדישע טעמעס און שפּעטער, בדרך-כּלל אין די 1990ער יאָרן, אַריבער צו ייִדישע ענינים. אַ סך פֿון זיי זײַנען ייִדן און גרויסע קענער פֿון געשיכטע, ליטעראַטור וכ׳.

דעם 24סטן אַפּריל 1927 האָט דער "פֿאָרווערטס" פֿײַערלעך אָפּגעמערקט זײַן 30סטן יוביליי מיט אַ צונויפֿקומעניש פֿון 3,000 מענטשן אין דעם ניו-יאָרקער "סענטשורי טעאַטער". צווישן די רעדנער איז געווען אויך וויקטאָר בערגער (1860—1929), אַ סאָציאַליסטישער דעפּוטאַט אין דעם אַמעריקאַנער קאָנגרעס. בערגער האָט באַשולדיקט די קאַפּיטאַליסטישע סיסטעם פֿאַר שטעלן די פּרעסע, ראַדיאָ און בילדונג אונטער איר שטרענגן קאָנטראָל און געלויבט דעם "פֿאָרווערטס", ווי אַ מוסטער פֿון אַן עכטער סאָציאַליסטישער צײַטונג, וואָס האָט ניט איבער זיך קיין קאַפּיטאַליסטישן באַלעבאָס.

די יונגע אַקטריסע, עירות באַר, איז געוואַקסן אין בראָנקס ביז זי איז געוואָרן 12 יאָר אַלט. דערנאָך האָט זי עולה געווען קיין ישׂראל מיט אירע טאַטע־מאַמע. נאָכן אָפּדינען אין דער אַרמיי, איז זי אַרומגעפֿאָרן, ווי אַ סך יונגע־לײַט פֿון ישׂראל, איבערן ווײַטן מיזרח, און זיך באַזעצט אין אַמעריקע. הײַנט איז זי אַ באַקאַנטע אַקטריסע אין דער טעלעוויזיע און קינאָ, ספּעציעל ווי אַ קאָמיקערין.

אויף דעם אַוועקגיין אין דער אייביקייט פֿון דיכטער דוד ספֿאַרד, האָט דער באַרימטער שרײַבער עלי שעכטמאַן געשריבן:

"ניטאָ דער אוהבֿ ישׂראל, דער גוטהאַרציקער, דער איידעלער דוד ספֿאַרד, וואָס האָט זײַן גאַנץ לעבן זיך קעגנגעשטעלט, מיט אַלע זײַנע כּוחות, מיט זײַן טיף ליריש־פֿאָלקישן ליד, מיט זײַן מחשבֿות־אייגנאַרטיקער עסיי, מיט זײַן הייס־פּובליציסטישן וואָרט; אומעטום זיך געראַנגלט מיט דעם רשעות אין דער וועלט, געוואָלט איבערקנעטן חלומות אין וואָר".