דעם טאָג וואָס ישׂראלס פּרעמיער אהוד אָלמערט האָט זיך געטראָפֿן אין וואַשינגטאָן מיט פּרעזידענט דזשאָרדזש בוש, האָט זיך פּובליקירט זײַנס אַן אינטערוויו אין דער פּאַלעסטינער צײַטונג "אַלקודס", וואָס גייט אַרויס אין מיזרח־ירושלים. צווישן אַנדערע, האָט אָלמערט געזאָגט אין זײַן אינטערוויו, אַז די לייזונג פֿון קאָנפֿליקט וועט פֿאָרקומען מיט דער אַנטשטייונג פֿון דער פּאַלעסטינער מדינה, און צוגעגעבן אַ ווײַט־גייענדיקע דעקלאַראַציע, אַז ער איז גרייט צו אונטערהאַנדלען אַפֿילו מיט "כאַמאַס", אויב זיי וועלן אָנערקענען ישׂראל.

אינעם יאָר 1600 איז דער פּראָמינענטער איטאַליענישער פֿילאָסאָף דזשאָרדאַנאָ ברונאָ פֿאַרברענט געוואָרן אויפֿן אינקוויזיציע־שײַטער פֿאַר זײַנע "הערעטישע" מחשבֿות. צווישן אַנדערן, האָט מען באַשולדיקט ברונאָן אין דעם, וואָס ער האָט געגלייבט, אַז אויף אַנדערע פּלאַנעטן קענען אויך עקזיסטירן לעבעדיקע באַשעפֿענישן. אַ סך היסטאָריקער האַלטן, אַז דאָס אַליין איז שוין געווען פֿאַררעכנט, לויט די אַכזריותדיקע געזעצן פֿון אינקוויזיציע, פֿאַר אַ "טויטלעכן פֿאַרברעכן"; אַ טייל אַנדערע פֿאָרשער מיינען, אָבער, אַז די עיקר־סיבֿה פֿונעם אורטייל איז געווען פֿאַרבונדן מיט נאָך גרעסערע "עבֿירות": ברונאָ האָט אָפּגעלייקנט די "דרײַפֿאַכיקע נאַטור" פֿון ג־ט און געהאַלטן פֿון גילגולים, ווי אויך אַנדערע "אומקריסטלעכע" ענינים.

די אַמעריקאַנער ייִדן האָבן שטאַרק ליב צו גיין אויף ספּאָרט־פֿאַרמעסטן, צי דאָס איז בייסבאָל, פֿוטבאָל, קוישבאָל אָדער טעניס, און די פֿרומע זענען נישט קיין אויסנאַם. נישט קיין חידוש, וואָס אַ סך רבנים הייבן אָפֿט אָן זייערע דרשות מיט אַ משל פֿון אַ באַרימטן ספּאָרט־שפּילער אָדער אַ געוויסן פֿאַרמעסט, כּדי צו מאַכן זייערע דבֿרי־תּורה מער פֿאַרשטענדלעך.

דער קינסטלער שאול שטיינבערג (1914 —1991) איז גוט באַקאַנט דעם ברייטערן עולם, אַ דאַנק זײַנע צייכענונגען, וועלכע האָבן "אילומינירט" די הילעס פֿונעם ליטעראַרישן זשורנאַל "דער ניו־יאָרקער" מער ווי 50 יאָר. אָבער שטיינבערגס קונסט האָט אַרײַנגענומען אַ סך מער ווי זשורנאַל־הילעס; אויף דער אויסשטעלונג פֿון זײַנע ווערק אין דער ערשט־רעמאָנטירטער "מאָרגאַן־ביבליאָטעק און מוזיי" אין מאַנהעטן, קען מען זען ווי אָריגינעל און נאָוואַטאָריש עס זענען זײַנע צייכענונגען, קאָלאַזשן און אַנדערע ווערק.

אין דער פּרשה דערציילט די תּורה, אַז דער מלאך (עשׂוס "שׂר" אין הימל) האָט געזאָגט צו יעקבֿ אָבֿינו: "לא יעקבֿ יאמר עוד שמך, כּי אם ישׂראל" — ס׳וועט נישט געזאָגט ווערן, אַז יעקבֿ איז דײַן נאָמען, נאָר ישׂראל. געזאָגט האָט דאָס דער מלאך ווען יעקבֿ האָט זיך געראַנגלט מיט אים און האָט אים נישט אָפּגעלאָזט ביז דער מלאך וועט אים בענטשן. דעם מלאכס ברכה איז טאַקע געווען די דערמאָנטע ווערטער פֿונעם מלאך, אַז יעקבֿס נאָמען וועט זײַן ישׂראל — "כּי שׂרית עם אלקים ועם אנשים ותּוכל" — ווײַל דו האָסט באַהערשט שטרײַטנדיק מיט אַ מלאך און מיט מענטשן (לבֿן און עשׂו) און דו האָסט זיי בײַגעקומען (אינעם נאָמען ׳ישׂראל׳ זײַנען דאָ די אותיות פֿון ׳שׂרית׳, ׳שׂר׳).

די וואָך האָט זיך מיר אײַנגעגעבן צו זען דרײַ פֿאָרשטעלונגען אויף ייִדישע טעמעס. איך זאָג דרײַ, ווײַל אַ פּאָר פֿון זיי האָב איך פֿאַרגעסן מיט דער רגע וואָס איך בין אַרויס אין גאַס. אָט, למשל, האָב איך געזען די לאַכערײַקע: "מײַן מאַמע איז אַן איטאַליענערין, מײַן טאַטע איז אַ ייִד און איך הייל זיך בײַ אַ פּסיכיאַטער". דאָס איז אַן איין־פּערזאָניקע פֿאָרשטעלונג, געשפּילט אין קליינעם שובערט־טעאַטער וואָס פֿאַרמאָגט איבער פֿינף הונדערט זיצפּלעצער און כּמעט אַלע זײַנען געווען באַזעצט. די לאַכאָמאַניע איז אויסגעפֿירט געוואָרן פֿונעם אַזוי גערופֿענעם קאָמיקער סטיוו סאַלאַמאָן, און אַלץ וואָס איך קען אײַך זאָגן איז: מײַן מאַמע איז אַ לאָדזשערין, מײַן באָבע איז אַ זגערזשערין, דער פּסיכיאַטער קומט מסתּמא פֿון אָשקאָש און דאַרף אַליין אַ פּסיכיאַטער.

אין איינעם פֿון חײַם גראַדעס געשמאַקסטע נאָוועלעס ענטפֿערט אַן עקסט־פֿרומער ייִד מלא רציחה אויף דער פֿראַגע "צי מען מעג" חתונה האָבן מיט אַ ציוניסט, אַז "בײַ ייִדן איז ניטאָ קיין שום זאַך וואָס מען "מעג"; בײַ ייִדן זענען בלויז דאָ "זאַכן וואָס מען מוז און זאַכן וואָס מען טאָר ניט!". נאָר ווען איך האָב פֿאַר אַכטטאָגן באַמערקט אַז דער "פֿאָרווערטס" מאַכט זיך לחלוטין ניט וויסנדיק וועגן דעם אַז דער רובֿ־מנין ורובֿ־בנין פֿון זײַנע לייענערס פּראַווען פּונקט יענעם טאָג (און אַפֿילו אין ניט ווייניק פֿאַלן דעם גאַנצן סוף־וואָך) דעם גוייִשן "דאַנקטאָג", האָט עס מיך בפֿירוש פֿאַררדראָסן.

(אָנהייב אין פֿאָריקן נומער)

אלי פֿאַלקאָוויטש (1898—1979)

וועגן דעם הויפּט־רעדאַקטאָר פֿון "עמעס"־פֿאַרלאַג, א. פֿאַלקאָוויטש, האָט דוד בערגעלסאָן אין זײַן צײַט געשריבן: "דער מענטש וואָס האָט קיין מאָל אין ערגעץ ניט געאײַלט און קיין מאָל אין ערגעץ ניט פֿאַרשפּעטיקט".

פֿאָרנדיק אָנהייב נאָוועמבער מיט דער באַן פֿון ווין קיין קראָקע, האָב איך אַרויסגעקוקט מיט דערוואַרטונג ניט נאָר אויף דער קאָנפֿערענץ וועגן "ייִדישער קולטור אין די קאָמוניסטישע לענדער נאָך דער צווייטער וועלט־מלחמה"; איך בין אויך געווען נײַגעריק צו זען, ווי עס האָט זיך געביטן קראָקע, וווּ איך בין געווען דאָס ערשטע מאָל מיט צען יאָר צוריק.

ביז לעצטנס האָט די פֿאָרשונג פֿון סאָוועטישן ייִדנטום געהערט צו דער אַקאַדעמישער בראַנזשע פֿון "סאָוועטאָלאָגיע". דעם טראַף פֿלעגט מען לייגן אויף דעם פּאָליטישן אַספּעקט, דאָס הייסט, אויף דער אַנטיסעמיטישער פּאָליטיק פֿון דער סאָוועטישער מלוכה און דעם קאַמף פֿאַר דער עמיגראַציע. דאָס טאָג־טעגלעכע לעבן פֿון די מיליאָנען סאָוועטישע ייִדן האָט באַקומען ווייניקער אויפֿמערק פֿון די מערבֿדיקע פֿאָרשער, בפֿרט אַז זיי האָבן ניט געהאַט קיין צוטריט צו די מקורים אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד.