די פֿראַגע "ווער איז געווען ערגער׃ היטלער אָדער סטאַלין?" קומט כּסדר אויף אין עפֿנטלעכע וויכּוחים אויף היסטאָרישע טעמעס. גאַנץ אָפֿט האָט די דאָזיקע פֿראַגע אַן אַקטועלן פּאָליטישן און אידעאָלאָגישן הינטערגרונט. אין דײַטשלאַנד האָבן אייניקע היסטאָריקער געפּרוּווט פֿאָרשטעלן היטלערן ווי פּשוט אַ "תּלמיד" פֿון סטאַלינס מעטאָדן פֿון טעראָר און מאַסן־מאָרד. אין רוסלאַנד איז פֿאַרשפּרייט די מיינונג, אַז ניט געקוקט אויף זײַן אַכזריות, איז סטאַלין געווען אַן "עפֿעקטיווער מענעדזשער", וואָס האָט מאָדערניזירט די סאָוועטישע ווירטשאַפֿט און האָט געוווּנען די מלחמה.

דאָס נײַע בוך פֿונעם באַגאַבטן אַמעריקאַנער היסטאָריקער טימאָטי סנײַדער באַהאַנדלט דעם גאַנצן ענין אונטער אַן אַנדערן קוקווינקל.

דער העברעיִשער מחבר צבֿי פּרייגערזאָן, וועלכער איז געבוירן געוואָרן מיט 110 יאָר צוריק, האָט געהערט צו דעם לעצטן דור פֿון דער רוסיש־ייִדישער אינטעליגענץ, וואָס האָט זיך אויסגעפֿורעמט פֿאַר דער רעוואָלוציע. ער איז אויך געווען דער לעצטער פֿון די העברעיִשע שרײַבער פֿון יענעם דור אין רוסלאַנד. ביז 1934 האָט ער פֿאַרעפֿנטלעכט זײַנע העברעיִשע דערציילונגען אין אויסלאַנד, און דערנאָך האָט ער געשריבן "אין טיש אַרײַּן", פֿאַר אַ לייענער, וואָס וועט אַנטדעקן זײַנע ווערק אין דער צוקונפֿט.

דער בריוו־אויסטויש צווישן חנה אַרענדט און לעני יחיל, אַ באַקאַנטע ישׂראלדיקע היסטאָריקערין פֿונעם חורבן, וואָס איז לעצטנס דערשינען (יד־ושם שטודיעס, 2, 2009), איז אַ שפּאַנענדיקער דאָקומענט פֿון דער צײַט אַרום אײַכמאַנס מישפּט. די בריוו באַרירן ענינים, וואָס זײַנען געווען אַקטועל דעמאָלט און בלײַבן אַקטועל איצט. אַרענדט און יחיל האָבן זיך באַקענט און געוואָרן פֿרײַנד אין ירושלים, און דערנאָך האָבן זיי זיך קאָרעספּאָנדירט אין משך פֿון אַ פּאָר יאָר. אָבער די אידעיִשע חילוקי־דעות זײַנען געוואָרן צו שאַרף, און זייער פֿרײַנדשאַפֿט און קאָרעספּאָנדענץ האָט זיך איבערגעריסן.

די מחברים פֿון דער השׂכּלה־תּקופֿה זײַנען געווען די ערשטע, וואָס האָבן אונדז געגעבן ליטעראַרישע פּאָרטרעטן פֿון ייִדישע שטעטלעך. ווי פֿאַרלאָזלעך און פּינקטלעך זײַנען זייערע באַשרײַבונגען? פֿון איין זײַט, זײַנען די משׂכּילים געווען געשטימט זייער קריטיש לגבי דעם אַלטן ייִדישן לעבנס־שטייגער, בפֿרט לגבי די חסידישע מינהגים און גלויבענישן. זייער ציל איז געווען צו באַקעמפֿן די אָפּגעשטאַנענקייט און פּרימיטיווקייט פֿון חסידישע רביים און זייערע אָנהענגער.

"געוויינטלעכע שיל"׃ אויסשטעלונג אינעם געשיכטע־מוזיי פֿון רעליגיע, סאַנקט־פּעטערבורג, פֿונעם 20סטן סעפּטעמבער ביזן 5טן דעצעמבער. קוראַטאָרן: אַלאַ סאָקאָלאָוואַ און וואַלערי דימשיץ, אַקאַדעמישער צענטער "פּעטערבורגער יודאַיִקע"

אין סאַנקט־פּעטערבורג האָט זיך געעפֿנט אַ נײַע אויסשטעלונג, געווידמעט דעם צענטראַלן עלעמענט פֿון דער אַמאָליקער ייִדישער "וועלט, וואָס איז מער נישטאָ"׃ די אַלטע שילן פֿונעם אַמאָליקן תּחום־המושבֿ. מיט הונדערט יאָר צוריק זײַנען אין די שטעט און שטעטלעך פֿון מיזרח־אייראָפּע געשטאַנען צענדליקער טויזנט גרויסע און קליינע שילן, קלויזן, בתּי־מדרשים, שטיבלעך. הײַנט איז פֿון זיי כּמעט גאָרניט ניט געבליבן, בלויז די סאַמע פֿעסטע געמויערטע געבײַדעס האָבן אויסגעהאַלטן די קאַטאַסטראָפֿאַלע געשעענישן פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט.

Natan Meir.
Kiev: Jewish Metropolis.
A History, 1859—1914.
Bloomington: Indiana University Press, 2010.

דאָס בוך פֿון פּראָפֿעסאָר נתן מאיר געהערט צו דער רעלאַטיוו נײַער און אין אַ געוויסן זין רעוויזיאָניסטישער שיטה פֿון דער היסטאָרישער פֿאָרשונג וועגן ייִדן אין מיזרח־אייראָפּע. אַנשטאָט צו פֿאַרפֿאַסן אַרומנעמיקע היסטאָרישע נאַראַטיוון וועגן דעם ייִדישן נאַציאָנאַלן כּלל, וואָס ראַנגלט זיך קעגן אַנטיסעמיטישע רדיפֿות, גיט מען זיך אָפּ מיט קלענערע ענינים, אַזעלכע ווי געשיכטעס פֿון פֿאַרשידענע ייִדישע קהילות, אינסטיטוציעס, גרופּעס אָדער יחידים.

דמיטרי פֿעלדמאַן, דמיטיר פּאַנאָוו.
שטורמישע יאָרן פֿונעם "שטילן פֿעלד" אין נײַ־רוסלאַנד׃ צוויי יאָרהונדערט פֿון דער ייִדישער קאָלאָניע "סיידעמענוכע".
מאָסקווע׃ דרעוולעכראַנילישטשע, 2009

די פּאָליטיק פֿון דער צאַרישער רעגירונג און דער סאָוועטישער מאַכט לגבי די ייִדן איז געווען ביז גאָר פֿאַרשיידן, אָבער ביידע האָבן זיי געהאַט איין בשותּפֿותדיקן אַספּעקט: זיי האָבן געשטיצט ייִדישע קאָלאָניזאַציע און אַרײַנגעלייגט אין פֿאַרשידענע פּראָיעקטן ריזיקע געלטער, הגם קיין ממשותדיקן רעזולטאַט האָט מען דערפֿון ניט באַקומען.

וועלוול טשערנין. 
שלאָס־סמ״ך׃ לידער


דער סוף פֿון אַ יאָרצענדליק לויטן ייִדישן לוח ווערט געוויינטלעך קוים באַמערקט דורך די מענטשן, וואָס זייער לעבן לויפֿט לויט דעם גוייִשן קאַלענדאַר. ניט אַזוי וועלוול טשערנין, אַ ייִדישער דיכטער פֿון ישׂראל, וועלכער לעבט "צווישן צוויי וועלטן," ארץ־ישׂראל און גלות. זײַן נײַ זאַמלבוך איז אַ מין טאָגבוך, וועלכער פֿאַרפֿיקסירט זײַנע געדאַנקען, אײַנדרוקן, איבערלעבונגען. אַלע לידער זײַנען באַזאָרגט מיט דאַטעס און נעמען פֿון די ערטער, וווּ זיי זײַנען אָנגעשריבן געוואָרן.

אַלבערט קאַגאַנאָוויטש.
רעטשיצע׃ די געשיכטע פֿון אַ ייִדיש שטעטל אין דרום־מיזרח ווײַסרוסלאַנד.
ירושלים, 2007

די אַלטע ייִדישע שטאָט רעטשיצע ליגט אין מיזרח־פּאָלעסיע, אַ גרענעץ־לאַנד צווישן פֿאַרשידענע פֿעלקער און קולטורן. אין מיטלאַלטער האָט רעטשיצע געהערט צו דעם ליטווישן גרויספֿירשטנטום, און דערנאָך איז עס אַריבער אינעם באַשטאַנד פֿון דעם פּויליש־ליטווישן מלכות. אָבער ניט זעלטן איז די געגנט פֿאַרכאַפּט געוואָרן דורך דעם מיזרחדיקן שכן — מאָסקווע; בפֿרט אינעם 17טן יאָרהונדערט, ווען די מיזרח־קאַנטן פֿון פּוילן האָבן געליטן פֿון קאָזאַקישע אָנפֿאַלן. נאָך דער צווייטער צעטיילונג פֿון פּוילן איז רעטשיצע אַרײַן אינעם באַשטאַנד פֿון דער רוסישער אימפּעריע, דערנאָך איז די שטאָט געוואָרן אַ טייל פֿון דער סאָוועטישער בעלאָרוסישער רעפּובליק, און איצט געהערט זי צו דער אומאָפּהענגיקער מדינה בעלאַרוס.

דער בונד׃ דאָקומענטן און מאַטעריאַלן, 1894 — 1921.
מאָסקווע׃ "ראָסספּען", 2010

די געהיימע אָרגאַניזאַציע מיט דעם הויכן נאָמען "דער אַלגעמיינער ייִדישער אַרבעטער־בונד" איז געשאַפֿן געוואָרן אום יום־כּיפּור פֿון 1897 דורך אַ גרופּע פֿון דרײַצן מענטשן, וועלכע האָבן זיך צונויפֿגעזאַמלט אין אַ קליין שטיבל אין דער ווילנער אָרעמער געגנט לוקישקעס. דאָס זײַנען געווען דעלעגאַטן פֿון עטלעכע סאָציאַליסטישע קרײַזלעך פֿון ליטע און פּוילן, וועלכע האָבן זיך גרופּירט אַרום צוויי ייִדישע צײַטונגען, דער אונטערערדישער "אַרבעטער־שטימע" און דעם אויסלענדישן "ייִדישער אַרבעטער".

דער "בונד" איז דעמאָלט געווען די גרעסטע און די שטאַרקסטע פּראָלעטאַרישע פּאַרטיי אין רוסלאַנד.

Esther Kreitman.
Diamonds.
Translated by Heather Valencia.
London: David Paul, 2010.

ייִדישע ליטעראַטור האָט ניט קיין גרויס מזל מיט איברזעצונגען. חוץ דעם, וואָס ייִדיש לאָזט זיך ניט גרינג איבערטײַטשן אויף אַן אַנדער לשון, זײַנען נאָך אָפֿטמאָל פֿאַראַן צרות פֿון פֿינאַנציעלן און פּערזענלעכן כאַראַקטער. עס איז דערפֿאַר זייער וויכטיק, ווען עס באַווײַזט זיך אַ נײַע פּראָפֿעסיאָנעלע איבערזעצונג פֿון אַ בוך, וואָס איז אין גאַנצן נײַ פֿאַרן פֿרעמד־שפּראַכיקן עולם. דערפֿאַר איז די פּובליקאַציע פֿון אסתּר קרייטמאַנס ראָמאַן "בריליאַנטן" (1944) אין דער איבערזעצוגנ פֿון העטהער וואַלענסיאַ, דערשינען אינעם קליינעם אומאָפּהענגיקן לאָנדאָנער פֿאַרלאַג "דוד פּאָל"; אַ גאָר וויכטיקע ליטעראַרישע געשעעניש. צום באַדויערן, האָט דאָס בוך נאָך ניט באַקומען אַ געהעריקן אָפּקלאַנג וואָס עס פֿאַרדינט.

Gainsbourg (Vie Heroique).
France, 2010

פֿאַר אַן אויסלענדער איז שווער תּופֿס צו זײַן דאָס חשיבֿות פֿון סערזש גיינסבור (1928—1991) פֿאַר דער פֿראַנצויזישער קולטור. ווען ער איז געשטאָרבן האָט דער דעמאָלטיקער פּרעזידענט פֿראַנסואַ מיטעראַן געזאָגט׃ "ער איז געווען אונדזער באָדלער, אונדזער אַפּאָלינער. ער האָט דערהויבן דאָס זינגליד אויף דער מדרגה פֿון קונסט." מיט וואָס זשע האָט אַ ניט־קיין־שיינער, שעמעוודיקער ייִדישער בחור, וואָס אַליין איז קיין מאָל ניט געווען זייער דערפֿאָלגרײַך ווי אַ זינגער, אַזוי אויסגענומען בײַ דעם פֿראַנצויזישן עולם?