ס'איז געווען אַ צײַט אין די 1990ער יאָרן, ווען דײַטשלאַנד איז געווען דאָס איינציקע אָרט, וווּ קלעזמאָרים האָבן געקענט גענוג פֿאַרדינען אויף צו לעבן. צו גלײַך מיט די פֿאָרשטעלונגען און קאָנצערטן דאָרטן פֿון אַמעריקאַנער, אייראָפּעיִשע, און בפֿרט דײַטשישע קלעזמאָרים, איז געוואַקסן דער אינטערעס צו דער פֿאָלקסמוזיק אויך אין דער אַקאַדעמישער וועלט. יואל רובין און ריטאַ אוטענס האָבן אַנאַליזירט די מוזיק אין אירע אַלטע און נײַע קאָנטעקסטן אין זייערע פֿאַרשיידענע אַרטיקלען אויף דײַטש. די צוויי פֿאָרשער האָבן אַרויסגעגעבן דאָס בוך "קלעזמער מוזיק" אין 1999. אין דײַטשלאַנד האָט מען זיך אינטערעסירט אויך מיט די ייִדישע פֿאָלקסלידער, און מיר האָבן שוין געשריבן וועגן דעם ריזיקן פּראָיעקט אַרויסצוגעבן די פֿעלד־רעקאָרדירונגען פֿון דער סאָוועטישער עטנאָמוזיקאָליגין סאָפֿיאַ מגיד, וואָס מיט אים האָט אָנגעפֿירט פּראָפֿ׳ עלווירע גראָזינגער בײַם פּאָטסדאַמער אוניווערסיטעט. פֿון דעם פּראָיעקט איז אַרויס אַ גראָבע זאַמלונג לידער, מיט אַ קאָמפּאַקטל פֿון די אָריגינעלע אַלטע פֿעלד־רעקאָרדירונגען.

די הײַנטיקע היסטאָריקער פֿאַרנעמען זיך נישט מער מיט בלויז היסטאָרישע געשעענישן און פֿאַקטן, נאָר אויך מיטן טאָג־טעגלעכן לעבן. די גרענעץ צווישן די אַקאַדעמישע פֿעלדער פֿון פֿאָלקלאָר, אַנטראָפּאָלאָגיע, עטנאָגראַפֿיע און געשיכטע איז געוואָרן "ווייכער". וויכטיקע פֿאָרשונגען ווערן געדרוקט די טעג וועגן דעם אַמאָליקן לעבן־שטייגער פֿון ייִדן אין מיזרח־אייראָפּע און כאָטש איך, ווי אַ פֿאָלקלאָריסט, וואָלט זיי אָנגערופֿן "פֿאָלקלאָר", מײַדט מען בכלל אויס דאָס וואָרט אין די ווערק. וויכטיקער איז, אַוודאי, וואָס מע לערנט זיך אויס דורך די פֿאָרשונגען, און נישט צו וועלכער אַקאַדעמישער קאַטעגאָריע זיי געהערן.

האָט איר געוווּסט, אַז דער אַקטיאָר עדוואַרד דזשי. ראָבינזאָן איז געבוירן געוואָרן אין בוקאַרעשט מיטן נאָמען עמנואל גאָלדענבערג? אַז דער קינסטלער און קאַריקאַטוריסט שואל שטיינבערג איז געבוירן געוואָרן אינעם שטעטל ראַמניקו סאַראַט, רומעניע, און איז ערשט געקומען קיין אַמעריקע אין 1942, ווען ער איז געווען 28 יאָר אַלט? אַז דער דזשעז־פֿלייטיסט, הערבי מאַן, איז דער זון פֿון רומענישע ייִדן?

אין זײַן נײַ בוך האָט דער ביבליאָטעקער און פֿאָרשער וולאַדימיר ווערטסמאַן, געשטרעבט צו באַקענען דעם ברייטערן אַמעריקאַנער עולם מיט די דערגרייכונגען פֿון די רומענישע ייִדן אין אַמעריקע און קאַנאַדע. לויט זײַן רעכענונג, האָט מען געקענט אין יאָר 2010 פּראַווען 160 יאָר זינט רומענישע ייִדן זײַנען געקומען קיין אַמעריקע, און 140 יאָר פֿון ייִדישע רומעניש־אַמעריקאַנער דיפּלאָמטישע פֿאַרבינדונגען. דער ערשטער אַמעריקאַנער קאָנסול אין רומעניע, דער ייִד בנימין פּיישאָטאָ, האָט געדינט דאָ פֿון 1870 ביז 1875. דער איצטיקער אַמעריקאַנער קאָנסול אין רומעניע איז אויך אַ ייִד — מאַרק גיטענשטיין.

אַזוי ווי עס קריסטלט זיך, אַזוי ייִדלט זיך — און מיט דעם ווערטל וועלן מיר אָנהייבן אונדזער איבערבליק איבער די בעסטע רעקאָרדירונגען פֿון דער ייִדישער מוזיק בעתן יאָר 2010. ס׳איז געוואָרן אַ טראַדיציע בײַ די מוזיק־, פֿילם־ און ביכער־קריטיקערס פֿון דער וועלט צונויפֿצושטעלן אַזוינע רשימות, וועלן מיר דאָס אויך טאָן. אָבער אין אונדזער פֿאַל, ווערט נישט פּראָדוצירט גענוג "סחורה", וואָס זאָל באַרעכטיקן אַזאַ ליסטע פֿון "די בעסטע"; וועלן מיר אַרײַננעמען עטלעכע קאָמפּאַקטלעך וואָס זענען אַרויס אין 2009, וועלכע זענען צו אונדז ערשט דערגאַנגען אין 2010.

אַ מאָל האָט מען געדאַרפֿט פֿאַרמאָגן אַ ראַדיאָ פֿאַר "קורצע כוואַליעס", כּדי צו הערן די ייִדישע ראַדיאָ־פּראָגראַמען איבער דער וועלט. הײַנט, האָט זיך שטאַרק געביטן דער מצבֿ צום גוטן — דהײַנו, מע דאַרף נאָר אַ קאָמפּיוטער, קען מען שוין הערן כּמעט אַלע פּראָגראַמען וואָס מע וויל און ווען מע וויל. די פּראָגראַמען אויף דער ראַדיאָ דערמעגלעכן דעם דרויסנדיקן צוהערער צו האָבן אַן אַרײַנבליק אין דעם הײַנטיקן געזעלשאַפֿטלעכן און קולטורעלן לעבן פֿון די ייִדיש־רעדנערס פֿון אומעטום. אָפֿט קען מען הערן זעלטענע אינטערוויוען מיט אָרטיקע פּערזענלעכקייטן, אָדער אַ דיסקוסיע וועגן אַן ענין, אַ פּראָבלעם, וואָס איז נאָר שייך צו אַ לאָקאַל אָרט. אַ מאָל שטעלט מיט זיך פֿאָר די ראַדיאָ־פּראָגראַם די איינציקע אָרטיקע ייִדישע קולטור־אונטערנעמונג, און דעריבער איז וויכטיק נאָכצוהאַלטן דאָס וואָס מע קען דאָרטן הערן.

נישט איין מאָל האָט זיך געטראָפֿן, אַז ווען אין אַמעריקע צערעדט מען זיך הײַנט מיט אַ ייִד אויף דער גאַס מכּוח ייִדיש, שאָקלט ער באַלד אויף "יאָ", אַז ער ווייסט וועגן ייִדיש און האָט געלייענט וועגן "דעם נאַציאָנאַלן ייִדישן ביכער־צענטער" לעבן אַמהערסט, מאַסאַטשוסעטס, און אַפֿילו געוואָרן אַ מיטגליד פֿון אים. דער "ביכער־צענטער" איז געוואָרן איינער פֿון די פּראָמינענטסטע סימבאָלן פֿון מאַמע־לשון אינעם לאַנד, און דער ברייטער ייִדישער עולם קען די פֿאַרכאַפּנדיקע ביאָגראַפֿיע פֿון זײַן גרינדער און לאַנג־יאָריקן דירעקטאָר אַהרון לאַנסקי; ווי ער האָט אָנגעהויבן זײַן "קאַריערע" פֿון ראַטעווען ייִדישע ביכער דורך אַרײַנקריכן אין גרויסע מיסטקאַסטנס, כּדי די ביכער אַרויסצושלעפּן. מיט דער צײַט האָט ער געשאַפֿן די פֿאַרמעגלעכע אינסטיטוציע, וואָס איז באַקאַנט אין אַלע ווינקלען. ווי אַן אָנערקענונג פֿאַר זײַנע אויפֿטוען, האָט ער באַקומען דעם "מאַקאַרטער־פּריז", דעם אַזוי־גערופֿענעם "זשעני־פּריז". זײַנע זכרונות "Outwitting History" וועגן דער אַרבעט פֿונעם "צענטער" האָט זיך גוט פֿאַרקויפֿט אומעטום.

וועגן דער ישׂראלדיקער זינגערין רות לעווין האָבן מיר פֿריִער געהאַט אָנגעשריבן אין שײַכות מיטן לוקסוס־באַנד פֿון קאָמפּאָזיציעס, וואָס זי האָט צוגעגרייט און אַרויסגעגעבן פֿון איר טאַטן, לייבו לעווין. ווי אַ ייִדישע זינגערין, איז רות לעווין איינע פֿון די באַקאַנטסטע אין ישׂראל, ווי אויך אין אייראָפּע. זי איז נאָענט פֿאַרבונדן מיט דער גרופּע "יונג ייִדיש" און טרעט אָפֿט אויף בײַ זיי אין תּל־אָבֿיבֿ און ירושלים. זי קען זינגען ייִדישע לידער אין פֿאַרשיידענע סטילן, ווי קאַבאַרעט, טעאַטער, קונסט־ און פֿאָלקסלידער און האָט זיך געלערנט טעאַטער און געזאַנג בײַ בנימין צמח און נחמה ליפֿשיץ, צווישן אַנדערע. צוזאַמען מיט מײַק בורשטיין האָט זי אַרויסגעלאָזט דאָס קאָמפּאַקטל פֿון איר טאַטנס שאַפֿונגען — "נאָך שענער ווי געווען". אין דער אמתן, איז זי מער ווי אַ זינגערין, אַן אַקטיווע קינסטלערין און אָנפֿירערין פֿון דער ייִדישער קולטור אין לאַנד, און איז אָנערקענט געוואָרן פֿאַר איר אַרבעט דורכן סעגאַל־פּריז.

"פֿאָלקסבינע":
פֿאָרשטעלונגען לכּבֿוד י. ל. פּרץ

פֿאַר דעם האַרבסט־טעאַטער־סעזאָן אין נאָוועמבער האָט דער ניו־יאָרקער "פֿאָלקסבינע־ייִדישער נאַציאָנאַלער טעאַטער" געבראַכט פֿון שטראַסבורג, פֿראַנקרײַך, דעם נאָוואַטאָרישן אַקטיאָר און רעזשיסאָר רפֿאל גאָלדוואַסער. ער האָט אויפֿגעפֿירט די מאָנאָ־פֿאָרשטעלונג "אַ גילגול פֿון אַ ניגון". אָבער דער אָוונט האָט זיך אָנגעהויבן מיט אַן אויסגעטאַנצטער אויסטײַטשונג פֿון אַן אַנדער פּרץ־שאַפֿונג, די פּאָעמע "צוויי ברידער"; די צוויי פּיעסעס האָט מען אָנגערופֿן — "נײַע וועלטן: אַ יום־טובֿ לכּבֿוד י. ל. פּרץ".

"אַ שפּריכוואָרט איז אַ וואָר־וואָרט"

אין 2009 וואָלט מען געקאָנט פּראַווען דעם 150סטן געבוירן־יאָר פֿון יצחק פּיראָזשניקאָוו, ווען מע וואָלט נאָר געדענקט ווער דאָס איז געווען. אין זלמן רייזענס לעקסיקאָן (1927) האָט ער "פֿאַרדינט" דרײַ און אַ האַלב שפּאַלטן (כּמעט צוויי זײַטן) פֿאַר דער באַשרײַבונג פֿון זײַן לעבן און ווערק; אינעם "לעקסיקאָן פֿון דער מאָדערנער ייִדישער ליטעראַטור" (1968) קען מען וועגן אים לייענען אויף איין שפּאַלט; און אין דער נײַער "ייִוואָ־ענציקלאָפּעדיע" (2006) ווערט ער אין גאַנצן נישט דערמאָנט. אַזוי איז די דאָליע פֿון אַ ייִדישן שרײַבער, מוזיקער און טוער, וואָס האָט אויפֿגעטאָן אַזוי פֿיל פֿאַר ייִדיש. אויפֿן שטח פֿון מוזיק און פֿאָלקלאָר האָט פּיראָזשניקאָוו ספּעציעל בײַגעשטײַערט צו דער ייִדישער קולטור, איידער ער איז געשטאָרבן אין ניו־יאָרק אין 1933.

אין דער געשיכטע פֿון אַמעריקאַנער קלעזמער־מוזיק אינעם 20סטן יאָרהונדערט האָט דער מוזיקער דייוו טאַראַס און זײַן קלאַרנעט געשפּילט אפֿשר די וויכטיקסטע ראָלע. אַ דאַנק אים איז דער קלעזמער־קלאַנג אַמעריקאַניזירט געוואָרן, און ווי אַ מוזיקאַלישע בריק צווישן דער אַלטער און נײַער היים, וועט מען אים תּמיד געדענקען.אויך וואָס שייך דער פּאָפּולערער ייִדישער טעאַטער־מוזיק אין דער אַזוי־גערופֿענער "גאָלדענער תּקופֿה" פֿון פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלמחמה אין ניו־יאָרק, האָט טאַראַס און זײַן קלאַרנעט איבערגעלאָזט אַן אומפֿאַרגעסלעכן שפּור.

אינעם "שלום־עליכם־קולטור־צענטער" אין בראָנקס, האָט מען דעם 28סטן נאָוועמבער, געפּראַוועט דעם יוביליי פֿון די ייִדישע פֿאָלקשולן אין לאַנד. אין 1910 האָט אַ גרופּע ייִדישע קולטור־אַקטיוויסטן, צווישן זיי יואל ענטין און א. גלאַנץ (גלאַנץ־לעילעס), געשאַפֿן די ערשטע "נאַציאָנאַל־ראַדיקאַלע שולן" אין ניו־יאָרק; אינעם זעלבן יאָר, און אין די ווײַטערדיקע עטלעכע יאָר, זענען אויפֿגעקומען נאָך שולן אין מאָנטרעאַל, שיקאַגע און אַנדערע שטעט. פֿון יענער צײַט אָן ביז די 1970ער יאָרן האָבן זיך געלערנט אין די פֿאָלקשולן טויזנטער תּלמידים;

פֿונעם 30סטן נאָוועמבער ביזן 8טן דעצעמבער 1941, האָבן די דײַטשן אומגעבאַכט די 30,000 ייִדן וואָס זענען געבליבן אין דער ריגער געטאָ. נאָר עטלעכע הונדערט ריגער ייִדן האָבן איבערלעבט דעם חורבן. די טויזנטער ייִדן אין דער פּראָווינץ פֿון לעטלאַנד האָט מען נאָך פֿריִער אומגעבראַכט. יעדעס יאָר אין דער צײַט קומען זיך צונויף די לעטישע ייִדן פֿון דער שארית־הפּליטה צו דערמאָנען די טויטע, זייערע משפּחות און נאָענטע. צווישן די אַקטיווסטע אָנטיילנעמער אין די יזכּור־פּראָגראַמען, נישט נאָר אין נאָוועמבער, נאָר אַ גאַנץ יאָר איז דזשעק ראַץ. זײַן אויטאָביאָגראַפֿיש בוך אויף ענגליש "Endless Miracles" [נסים אָן אַ סוף] האָט ער שוין עטלעכע מאָל געדאַרפֿט איבערדרוקן.