ס'איז אַלע מאָל אַ קאָמפּליצירטער ענין, ווען מע וויל אָנטאָן די קרוין איינעם, איין מענטש, ווי דער גרינדער אָדער דער פֿאַרלייגער פֿון אַ גאַנצן אַקאַדעמישן שטח. געוויינטלעך, איז אַזאַ אויפֿטו אַ בשותּפֿותדיקער און ס'וואָלט געווען אוממעגלעך צו אָנערקענען נאָר איין מענטש ווי "דער פֿאָטער" אָדער "די מוטער" פֿון אַ ברייטן אַקאַדעמישן פֿעלד. וואָס שייך דעם שטח פֿון דער שטודיע פֿון ייִדישן פֿאָלקלאָר, האָט פּראָפֿעסאָר דבֿ נוי פֿון ירושלים פֿאָרגעלייגט צו קרוינען דעם פֿאָלקלאָריסט הרבֿ ד״ר מאַקס גרונוואַלד ווי דער גרינדער; און ד״ר נוי האָט געהאַט מער ווי גענוג ראַיות דאָס צו באַשטעטיקן.

מאַקס גרונוואַלד איז געבוירן געוואָרן אין 1871 אין הינדענבערג, דײַטשלאַנד; פּראַווען מיר דאָס יאָר זײַן 140סטן געבוירן־טאָג. ער איז געווען דער רבֿ אין האַמבורג פֿון 1895 ביז 1903 און פֿון ווין פֿון 1905 ביז 1935, אַ תּקופֿה פֿון איבערקערענישן און בײַטן. אין 1938 האָט ער זיך באַזעצט אין ירושלים און איז דאָרטן געשטאָרבן אין 1953. גרונוואַלד האָט געפֿאָרשט כּלערליי טעמעס, און אין אַמעריקע קען מען אים, דער עיקר, פֿאַר זײַן בוך אויף ענגליש, וועגן דער געשיכטע פֿון די ייִדן אין ווין, וואָס איז אַרויס אין 1936. זײַן הויפּט־לײַדנשאַפֿט, אָבער, איז געווען צו זאַמלען און פֿאָרשן דעם ייִדישן פֿאָלקלאָר.

במשך פֿון פֿיר טעג, פֿונעם 14טן ביזן 17טן יולי, קומט פֿאָר "דער גלות־פֿעסטיוואַל": עס וועלן מער ווי 100 ייִדיש־רעדנערס און ייִדיש־ליבהאָבערס שלאָפֿן אין געצעלטן, אַליין קאָכן אין דרויסן אויף אייוועלעך, און פֿאַרברענגען אויף אַ ריזיקער שיינער פֿאַרם אין גושן, ניו־יאָרק. מע וועט קענען זיך באַטייליקן אין טעאַטער־שפּילן, מוזיקאַלישע אַקטיוויטעטן, ספּאָרט און הערן לעקציעס. די אונטערנעמונג ווערט אָרגאַניזירט פֿון דער גרופּע "ייִדיש־פֿאַרם", וואָס איר ציל איז צונויפֿצוברענגען ייִדיש־רעדנערס מיט "פֿאַרשיידענע השקפֿות, כּדי צו בויען אַ ייִדיש־רעדנדיקן ייִשובֿ." אויף זייער וועבזײַט שרײַבן זיי, אַז "מיר וועלן אַליין קולטיווירן אָרגאַניש עסן, אָנפֿירן מיט קולטורעלע פּראָגראַמען, און פֿאַרקויפֿן גרינסן מיט פֿלייש".

די וואָך וועט אויספֿאַלן דער פֿאָטערס־טאָג אין אַמעריקע אויף מײַן טאַטנס יאָרצײַט. האָב איך געזוכט אַ ביסל ייִדישן פֿאָלקלאָר בנוגע טאַטעס, און צום באַדויערן, געפֿונען אַ סך מער מאַטעריאַלן וואָס זענען קריטיש צו די ייִדישע טאַטעס, ווי איך האָב זיך געריכט. צום טייל, קען מען דאָס פֿאַרשטיין ווי אַ פּועל־יוצא פֿונעם פֿענאָמען, אַז די פֿרוי בײַ די מערבֿדיקע פֿעלקער (ייִדן בתוכם), איז די הויפּט־טרעגערין פֿון אַזוינע פֿאָלקלאָר־ זשאַנערן ווי לידער און מעשׂיות. מע דאַרף אויך געדענקען, אַז דער מאַן, דער טאַטע, האָט ווייניק צײַט געהאַט זיך אָפּצוגעבן מיט דער משפּחה צוליב דאגת־פּרנסה, און דאָס פֿעלן פֿונעם טאַטן שפּיגלט זיך אָפּ אינעם פֿאָלקלאָר.

מיר געפֿינען זיך אין אַ צײַט ווען אַ סך ייִדן, דער עיקר יונגע, ווילן אויסדריקן זייער ייִדישקייט אויף אַזאַ אופֿן וואָס שטימט נישט מיט די אָנגענומענע דרכים פֿון די גרעסערע צווײַגן פֿון ייִדישקייט. עפּעס פֿעלט זיי, ווען זיי קומען דאַווענען אין שיל — צו טרוקן, אָן נשמה, אָן האַרץ. דער מוזיקער דזשאָיִ ווײַזענבערג, אַ באַקאַנטער גיטאַר־שפּילער און מאַנדאָדלין־שפּילער וואָס שטאַמט פֿון מילוואָקי, וויסקאָנסין, האָט באַוויזן, אַז מע קען העלפֿן אָנפֿילן דעם גײַסטיקן בלויז מיט נגינה און זמירות אינעם חסידישן נוסח, אָבער מיט אַ מאָדערנעם צוגאַנג. זײַנע געדאַנקען און עצות, ווי אַזוי צו ניצן נגינה כּדי צו דערהייבן דאָס רוחניות און אײַנפֿירן אַ ביסל האַרציקייט בײַם דאַווענען, האָט ער אויסגעדריקט אין זײַן נײַ בוך, ״Building Singing Communities: A Practical Guide to Unlocking the Power of Music in Jewish prayer״ [דאָס אַנטוויקלען געזאַנג־קהילות: אַ פּראַקטישער וועגווײַזער ווי צו פֿאַרשטאַרקן דעם כּוח פֿון מוזיק אין דער ייִדישער תּפֿילה], וואָס ווערט אַרויסגעגעבן פֿונעם פֿאַרלאַג "מכון הדר".

די גרויסע, אַלטע שיל אויף "קיין"־גאַס אין ברוקלין האָט פֿאַרבעטן ווײַזענבערגן צו ווערן דער מוזיק־דירעקטאָר דאָרטן מיט צוויי יאָר צוריק. אָנצושטעלן אַ מענטש אויף אַזאַ פּאָזיציע אין אַ שיל, איז אַ נײַע אַנטוויקלונג, און איז אַוודאי נישט קיין גוטע בשׂורה פֿאַר די חזנים, וואָס פֿלעגן דינען, למעשׂה, ווי די מוזיק־דירעקטאָרן פֿון דער סינאַגאָגע. עס שפּיגלט אָפּ דעם אינטערעס בײַ די הײַנטיקע מנינים אין דעמאָקראַטיזירן און פֿאַרשפּרייטן דאָס געזאַנג אין שיל, כּדי וואָס מער מתפּללים זאָלן זיך קענען באַטייליקן. אין גיכן האָט דזשאָיִ ווײַזענבערג געהאַט הצלחה בײַם צוציִען צו זײַן מנין אַ יונגן עולם, אַ מנין וואָס האָט געשטעלט דעם טראָפּ אויף נגינה.

צוויי דינע ביכלעך, ביידע צוויי־שפּראַכיק, ייִדיש און ענגליש, זענען אָנגעקומען אין דער רעדאַקציע; איינס פֿון אָריגענעלע לידער פֿונעם פּאָעט שלום בערגער, דאָס צווייטע — אַ זאַמלונג פֿון איבערזעצונגען פֿון ייִדישע לידער געשריבן אין קופּלעטן־פֿאָרעם, צונויפֿגעשטעלט און איבערגעזעצט פֿונעם באַקאַנטן איבערזעצער בערל זומאָף.

כאָטש שלום בערגער איז נישט קיין פּנים־חדשות אין דער ייִדישער ליטעראַרישער וועלט, און שרײַבט און דרוקט לידער שוין יאָרן לאַנג אין זשורנאַלן און אין דער אינטערנעץ, איז דאָס דאָזיקע פּאָעזיע־ביכל — "זאָג כאָטש להבֿדיל" — זײַן ערשטע פּובליקאַציע אין בוך־פֿאָרעם. דאָס ווערק נעמט אויך אַרײַן אינטערעסאַנטע און טשיקאַווע גראַפֿישע בילדער צו אילוסטרירן געוויסע לידער און קופּלעטן.

אינעם בוך לייענט מען גאַנצע לידער אויף ענגליש אָדער ייִדיש, און אויף דער אַנדערער זײַט לייענט מען אַן איבערגעזעצטן פּאָעטישן תּמצית פֿונעם ליד אויף דער אַנדערער שפּראַך. בערגער שרײַבט סײַ געגראַמטע לידער, סײַ ווײַסע פֿערזן, און די לידער אין דער זאַמלונג, זענען, מיר דאַכט, נישט אַזוי "געדיכט" ווי די פֿריִערדיקע.

ווי באַקאַנט איז דער "פּאַריזער ייִדיש־צענטער/מעדעם־ביבליאָטעק" געוואָרן אַ וועלטצענטער פֿאַר דער ייִדישער שפּראַך־ און ליטעראַטור־פֿאָרשונג. מיט דער וויסנשאַפֿטלעכער אַרבעט פֿירט אָן פּראָפֿ׳ יצחק ניבאָרסקי און אַן איבערגעגעבענע געטרײַע גרופּע פֿון לערער און פֿאָרשער. אָקאָרשט האָט מען מודיע געווען, אַז ס'איז אַרויס פֿון דרוק אַ נײַע, פֿאַרבעסערטע אויסגאַבע פֿונעם "ייִדיש־פֿראַנצייזיש ווערטערבוך", וואָס איז רעדאַקטירט געוואָרן פֿון בערל ווײַסבראָט און פּראָפֿ׳ יצחק ניבאָרסקי, מיט דער צוזאַמענאַרבעט פֿון פּראָפֿ׳ שמעון נויבערג.

דאָס ווערטערבוך, וואָס איז צו ערשט אַרויס אין 2000 און איז כּולל 37,000 ווערטער, האָט מען אין גאַנצן אויספֿאַרקויפֿט. דערצו, האָט מען געכאַפּט פֿאַרשיידענע גרײַזן און אומפּינקטלעכקייטן אין דער ערשטער אויסגאַבע און, אויף וויפֿל ס'איז געווען טעכניש מעגלעך, זיי אויסגעבעסערט אין דער איצטיקער אויסגאַבע.

אַז דער מאָנטרעאָלער פּאָעט מ. מ. שאַפֿיר (1909 — 1988) האָט געשריבן אין אַ פֿאָלקסטימלעכן סטיל, האָבן אַלע קריטיקערס מסכּים געווען. און מיטן געדאַנק, אַז די שורות זײַנע האָבן אָפּגעשפּיגלט אַ דיכטערישן טאַלאַנט, דער עיקר, צוליב זײַן לשון, האָבן אויך אַלע אײַנגעשטימט. שאַפֿיר האָט ליב געהאַט אַרײַנצופֿלעכטן פֿאָלקלאָר אין זײַנע לידער, און אין געוויסע בענדער צוגעבן טעקטסן פֿון פֿאָלקלאָר וואָס ער האָט געדענקט פֿון זײַן יוגנט, אַ מאָל בײַם אָנהייב, אַ מאָל צום סוף.

למשל, אין דער זאַמלונג זײַנער "טראָפּנס טרייסט אין דער בידע", 1985, נעמט ער אַרײַן 42 דערציילונגען אין אַ געזעמל וואָס הייסט, "פֿון מײַן מאַמעס מעשׂהלעך" — וויצן, משלים און פֿאָלקס־מעשׂיות. שאַפֿיר האָט פֿאַרשטאַנען, אַז דאָס איז אַ גוטע "סחורה", עכט ייִדישער פֿאָלקלאָר, וואָס ס'וואָלט געווען שווער איבערצוגעבן אין אַן אַנדער לשון, און אַוודאי שווער צו געבן צו פֿאַרשטיין פֿאַר אַן אַנדער פאָלק. למשל:

קיין מער באַקאַנטער ייִד אין דער וועלט פֿון מוזיק ווי באָב דילאָן איז נישט פֿאַראַן. אַ דאַנק זײַן קאַריערע וואָס דעקט פֿופֿציק יאָר, זענען אויפֿגעוואַקסן עטלעכע דורות מיט זײַנע לידער, וועלכע זענען געוואָרן אַן אינטעגראַלער טייל פֿון דער פּאָפּולערער קולטור. און, כאָטש דילאָן איז אַ ייִד, ווערט אַ שמועס וועגן זײַן ייִדישקייט זייער קאָמפּליצירט צוליב זײַן האַלב־באַהאַלטענעם, מיסטעריעזן אופֿן פֿון קאָמוניקירן מיט דער דרויסנדיקער וועלט. צי ער האָט עפּעס בײַגעשטײַערט צו דער ייִדישער מוזיק, איז אויך נישט קלאָר.

באָב דילאָן איז געבוירן געוואָרן מיטן ייִדישן נאָמען שבתי־זיסל צימערמאַן, אין היבינג, אַ קליין שטעטל אינעם שטאַט מינעסאָטאַ. זײַנע זיידע־באָבע פֿון דער מאַמעס צד, זענען געווען ליטווישע ייִדן און געקומען קיין אַמעריקע אין 1902. דילאָן אַליין האָט געשריבן אין זײַן אויטאָביאָגראַפֿיע, אַז פֿונעם טאַטנס צד, שטאַמט ער פֿון טערקישע ייִדן. די ייִדישע קהילה פֿון היבינג איז געווען אַ גאָר קליינע. צי האָט ער געהאַט אַ בר־מיצווה, ווייסט מען נישט. ער האָט געשפּילט אין עטלעכע ראָק־און־ראָל גרופּעס, אָבער זיך אינטערעסירט מער אין פֿאָלקמוזיק, ווען ער האָט זיך אַריבערגעצויגן צו דער גרעסערער שטאָט מינעאַפּאָליס צו שטודירן אינעם אוניווערסיטעט אין 1959.

נאָך דעם אַרטיקל פֿון מכדכי דוניץ וועגן דער פּטירה פֿון דער אונטערערדישער העלדין בראָניע קליבאַנסקי ("פֿאָרווערטס", אַפּריל 29 — מײַ 5, ז׳ 7), האָבן מיר באַקומען אַ טעלעפֿאָן־קלונג פֿון אַ לייענערין, ברײַנע שובאַק, מער באַקאַנט ווי "בובאַ" צו אירע פֿרײַנד און משפּחה, וועלכע וווינט הײַנט אין ברוקלין. "ווי קען איך באַקומען די שריפֿטן פֿון בראָניע קליבאַנסקי", האָט זי אַ פֿרעג געטאָן. "איך געדענק זי פֿון דער ביאַליסטאָקער געטאָ און איך האָב נישט געוווּסט, אַז זי האָט איבערגעלעבט די מלחמה. איך בין שוין געווען אין ישׂראל עטלעכע מאָל, און מײַנע ביאַליסטאָקער לאַנדסלײַט האָבן מיר קיין מאָל נישט דערציילט, אַז זי געפֿינט זיך אין ישׂראל".

ברײַנע שובאַקס׳ (געבוירן ברײַנע דראַנזין) אייגענע געשיכטע בעתן חורבן איז נישט ווייניקער פֿאַרכאַפּנדיק. זי איז אויפֿגעוואַקסן אין ביאַליסטאָק אין אַ משפּחה פֿון שמידן. איר טאַטע איז יונג געשטאָרבן, אָבער פֿיר עלטערע ברידער האָבן ווײַטער געאַרבעט ווי שמידן אין דער שטאָט.

די דײַטשן האָבן אָקופּירט די שטאָט אין יוני 1941 און תּיכּף אַרעסטירט גרופּעס ייִדן און זיי דערשאָסן. אירע ברידער זענען געווען צווישן די קרבנות פֿון דער אַקציע, וואָס איז געשען אין אַ זונטיק, האָט מען די קרבנות גערופֿן "די זונטיקדיקע". ברײַנע האָט געוווינט אין געטאָ מיט די טאַטע־מאַמע, אַן עלטערער שוועסטער און איר קליין קינד.

צו גאַסט בײַם "פֿאָרווערטס"
איציק גאָטעסמאַן שמועסט מיט
שמואל פּערלין
וועגן זײַן נײַעם בוך
 מכּוח דעם פֿענאָמען פֿון אינטערן־אַרבעטער
אויף ייִדיש מיט ענגלישע אונטערקעפּלעך
לייענט אַ פֿראַגמענט (אויף ענגליש):

A Guest at the Forverts - Ross Perlin
Itzik Gottesman speaks with
Ross Perlin about his new book "Intern Nation".
Read an excerpt:

אין 1931 האָט דער ייִדישער פּאָעט, זשורנאַליסט און רעדאַקטאָר אשר פּען געדרוקט זײַן 126־זײַטיקע פּאָעמע "האַטואיי" וועגן דעם אינדיאַנער קעמפֿער קעגן די שפּאַנישע אַרײַנדרינגער אויפֿן אינדזל קובאַ בײַם אָנהייב פֿונעם 16טן יאָרהונדערט. האַטואיי האָט געשטאַמט פֿונעם טײַיִנאָ־פֿאָלק און נאָך עטלעכע חדשים פֿון ווידערשטאַנד איז ער אומגעקומען אין 1512.

אשר פּען, אַ געבוירענער אין 1912 אינעם אוקראַיִנישן שטעטל גײַסין, האָט דאָרטן איבערגעלעבט אַ שרעקלעכן פּאָגראָם און איז געקומען מיט זײַן טאַטע־מאַמע קיין קובאַ אין 1924. ער האָט זיך געלערנט אַרכיטעקטור אינעם האַוואַנער אוניווערסיטעט, און געגרינדעט און רעדאַקטירט די ערשטע קובאַנער ייִדישע צײַטונג "האַוואַנער לעבן" אין 1932. אין 1935 האָט ער אימיגרירט קיין אַמעריקע און געוואָרן אַ לאַנג־יאָריקער זשורנאַליסט און נײַעס־רעדאַקטאָר בײַם "פֿאָרווערטס".