צווישן די ייִדישע מוזיק־פֿעסטיוואַלן וואָס קומען פֿאָר יעדן מיטוואָך און דאָנערשטיק בעת די זומער־חדשים, צייכנט זיך אויס "ייִדיש זומער ווײַמאַר", וואָס פּראַוועט זײַן צענטן יאָר, מיט זײַן אייגנאַרטיקן צוגאַנג צו דער ייִדישער מוזיק און קולטור. קודם־כּל, ווערט די אונטערנעמונג נישט געפֿירט ווי קיין פֿעסטיוואַל, נאָר ווי אַ סעמינאַר, אַ לערן־וואַרשטאַט. בעת די זעקס וואָכן פֿון "ייִדיש־זומער־ווײַמאַר" שטודירט אינטענסיוו אַ קליינע גרופּע סטודענטן, צווישן צוואַנציק און פֿערציק אין צאָל, אַ ספּעציפֿישע מוזיקאַלישע טעמע מיט דרײַ, פֿיר לערער. די גרופּע בלײַבט צוזאַמען די גאַנצע צײַט, נישט ווי בײַ "קלעז־קאַנאַדע" אָדער "קלעז־קעמפּ", וווּ יעדער קען אויסקלײַבן פֿאַרשיידענע קלאַסן פֿון אַ לאַנגער רשימה מעגלעכקייטן.

דער טאַטע, ער וויקלט

דאָס ליד "אין חדר" פֿונעם לידער־בוך "זכרונות" פֿונעם פּאָעט יעקבֿ אַדלער, באַשרײַבט די ערשטע יאָרן פֿונעם חדר־ייִנגל. אין אַדלערס גאַליצישן שטעטל האָט דאָס ייִנגל, נאָך איין יאָר אין חדר, געהאַלטן אַ דרשה פֿאַרן דיין. וועגן דעם מינהג צו באַשיטן דעם וועג מיט האָפּן האָב איך דאָרטן געלייענט צום ערשטן מאָל, און ס׳איז מיר אַ ביסל אַ רעטעניש. האָפּן זענען דאָך באַקאַנט פֿאַר זייער ביטערקייט, און געוויינטלעך, האָבן די מינהגים פֿון די ערשטע טעג אין חדר צו טאָן מיט דער זיסקייט פֿון לערנען תּורה. מע וואַרפֿט צוקערלעך איבערן קאָפּ פֿונעם ייִנגל, אָדער מע גרייט צו זיסוואַרג אין דער פֿאָרעם פֿון די אותיות און אַנדערע ענלעכע טראַדיציעס.

אין 2004 האָט דער פֿידלער סטיווען גרינמאַן אַרויסגעלאָזט אַ רעקאָרדירונג "סטעמפּעניוס חלום", וואָס איז באַשטאַנען פֿון צוויי קאָמפּאַקטלעך פֿון אָריגינעלע קלעזמערישע קאָמפּאָזיציעס. זײַן מוזיקאַליש ווערק האָט אויסגעדריקט סײַ אַ טיפֿע ייִדישע גײַסטיקייט, סײַ אַ פֿאַרשטאַנד פֿון די אַמאָליקע קלעזמערישע מעלאָדיעס באַאַרבעט פֿאַרן הײַנטיקן עולם. צו ביסלעך האָבן זײַנע קאָמפּאָזיציעס זיך פֿאַרשפּרייט צווישן די הײַנטיקע קלעזמאָרים און אינספּירירט אויך אַנדערע צו שאַפֿן נײַע ווערק אין אַן אַלטן נוסח.

פֿאַר די מענטשן וואָס האָבן ליב די ייִדישע פּאָעזיע, פֿאָלקלאָר און געזאַנג, קומט אַצינד אַ גוטע בשׂורה — עס איז דערשינען אַן ענגלישע איבערזעצונג פֿונעם פּאָפּולערן בוך "פּערל פֿון דער ייִדישער פּאָעזיע" — Pearls of Yiddish Poetry פֿון חנה און יאָסל מלאָטעק. דער איבערזעצער איז ד״ר בערל זומאָף.

ווען דאָס בוך אויף ייִדיש איז אַרויס אין 1972, נאָך דעם ווי די רובריק "פּערל פֿון דער ייִדישער פּאָעזיע" איז געוואָרן אַזוי באַליבט אויף די שפּאַלטן פֿונעם "פֿאָרווערטס", האָט מען אַנטפּלעקט, אַז דער פּסעוודאָנים פֿון דער רובריק, "אַ פֿאָרשער", האָט באַהאַלטן די אידענטיטעט פֿון צוויי מענטשן — יוסף און חנה מלאָטעק. 38 יאָר שפּעטער האָט חנה מלאָטעק צוגעגעבן צו דער דאָזיקער איבערזעצונג, די באַנײַטע אינפֿאָרמאַציע און זעקס אין גאַנצן נײַע אַרטיקלען.

מיט עטלעכע חדשים צוריק האָב איך מבֿקר חולה געווען דעם פּאָעט ירמיהו העשעלעס אינעם וועטעראַנען־שפּיטאָל אין קווינס, אים צו באַגריסן לכּבֿוד זײַן הונדערטסטן געבוירן־טאָג, ביז הונדערט און צוואַנציק. אַזוי ווי ער איז אַ זעלטענער אוצר פֿון פֿאָלקלאָר, און בפֿרט אַ וויכטיקער קוואַל פֿון וויסן פֿאַר מײַנע פֿאָרשונגען, האָב איך מיטגעבראַכט אַ רעקאָרדיר־מאַשין און אַ ווידעאָ־מאַשין. מיר זענען געזעסן צוזאַמען, און איך האָב אָנגעהויבן אים רעקאָרדירן.

מעל קאָרן, אַ געוועזענער תּלמיד אין די מאָנטרעאָלער "פֿאַראייניקטע תּלמוד־תּורהס", געדענקט נאָך הײַנט ווי דער מוזיק־לערער, "מר. באָטוויניק" פֿלעגט אַרײַנקומען אין קלאַס, צעטיילן די מימעאָגראַפֿירטע לידער־בויגנס, וואָס האָבן נאָך געשמעקט מיטן אַלקאָהאָל פֿון דער מימעאָגראַפֿיר־מאַשין, און פּרוּוון אײַנשטילן די "ווילדע" תּלמידים. פֿינף און פֿערציק יאָר שפּעטער האָט קאָרן חרטה, וואָס זיי האָבן זיך אויפֿגעפֿירט אַזוי ווילד, אָבער עד־היום זינגט ער די יום־טובֿ־לידער, וואָס דער לערער דוד באָטוויניק האָט מיט זיי געלערנט. דעם חודש האָט דער מאָנטרעאָלער קאָמפּאָזיטאָר, דוד באָטוויניק, לאַנג באַקאַנט ווי אַ פֿײַערדיקער ייִדישיסט און שאַפֿערישער כּוח אין זײַן שטאָט, אַרויסגעגעבן אַ לוקסוס־אַלבאָם פֿון זײַנע קאָמפּאָזיציעס צו באַגלייטן ייִדישע לידער.

דער באַגריף "פֿאָלק" ווערט אַמאָל אַוועקגעשטעלט ווי אַן אידעאַל אָן שום מום, וואָס איז גאָר ווײַט פֿון דער רעאַליטעט. אויך דער באַגריף "פֿאָלקסליד" קען ווערן אַזוי ווײַט אידעאַליזירט, אַז ווען דער זינגער גייט אַוועק פֿונעם אָנגענומענעם מוסטער, קען ער ווערן שטאַרק קריטיקירט. איינער פֿון אונדזערע גרעסטע פֿאָלקלאָריסטן, י. ל. כּהן (1881—1937) האָט באַנומען "פֿאָלק" און "פֿאָלקסליד" דורך אַזאַ ראָמאַנטישן פֿילטער, און דאָס האָט משפּיע געווען אויף זײַן פֿאָלקלאָרישער אַרבעט און רעדאַקציע.

ווער וואָלט געקענט גלייבן, אַז דײַטשלאַנד וועט ווערן אַ צענטער פֿון ייִדיש געזאַנג און קלעזמער־מוזיק נאָכן חורבן? דער פֿענאָמען איז אַ גאָר אינטערעסאַנטער און קאָמפּליצירטער און ווערט גוט דאָקומענטירט אין אַ נײַער קאָמפּאַקטל־געשיכטע וואָס די דײַטשע פֿירמע "Bear Family Records" האָט אין חודש יוני אַרויסגעגעבן אויף 12 דיסקן. די פֿירמע האָט אַ שם פֿאַר אירע אויסשעפּיקע אַנטאָלאָגיעס פֿון רעקאָרדירונגען, און אין דער נײַסטער — "זאָל זײַן: ייִדישע מוזיק אין דײַטשלאַנד און איר אײַנפֿלוס (1953—2009)" — האָט מען אַרײַנגעלייגט אַ סך פֿאָרש־אַרבעט און מי. "זאָל זײַן" (Sol Sajn) ווערט אײַנגעטיילט אין פֿיר חלקים און יעדער חלק באַשטייט פֿון דרײַ קאָמפּאַקט־דיסקן.

די שטודיע פֿון ייִדישן פֿאָלקלאָר האָט, במשך פֿון 150 יאָר, זיך גאָר אַ סך אַנטוויקלט. אויב מע פֿאַרגלײַכט פּראָפֿ׳ דבֿ נויס אַרטיקל אין דער "ענציקלאָפּעדיע יודאַיִקאַ" פֿון 1971, וואָס מיר האָבן באַטראַכט אינעם פֿריִערדיקן אַרטיקל אין אונדזער פֿאָלקלאָר־רובריק, מיט די אַרטיקלען וועגן ייִדישן פֿאָלקלאָר פֿון דער "Jewish Encyclopedia" פֿון 1903, זעט מען ווי ווײַט דער באַנעם פֿון פֿאָלקלאָר צווישן די אַקאַדעמיקער און פֿאָרשער האָט זיך געביטן.

דער "פֿאָרווערטס" איז צום ערשטן מאָל אַרויס אין 1897 אין ניו־יאָרק בײַם אָנהייב פֿון דער בלי-תּקופֿה פֿונעם ייִדישן טעאַטער. אין די ווײַטערדיקע יאָרן איז אויך פֿאָרגעקומען די בלי־תּקופֿה פֿון דער ייִדישער פּרעסע אין אַמעריקע, און ביידע קולטור־אינסטיטוציעס זענען געוואָרן געקניפּט און געבונדן.

אַב קאַהאַן, דער ערשטער און לאַנג־יאָריקער רעדאַקטאָר, האָט געזען דעם ייִדישן און רוסישן טעאַטער אין ווילנע, וווּ ער איז אויפֿגעקוואַקסן און האָט דאָרט שטודירט. דעם רוסישן טעאַטער האָט ער תּמיד געלויבט — "זיי רעדן נאַטירלעך", האָט ער געהאַלטן. פֿונעם ווילנער ייִדישן טעאַטער פֿון יענע יאָרן (דאָס הייסט, די 1870ער יאָרן) האָט ער ווייניקער געהאַלטן — "זיי שרײַען, מאַכן געוואַלדעס, רעדן נישט ווי אמתע מענטשן", אַזוי האָט ער שפּעטער זיך באַקלאָגט פֿאַר זײַנע פֿרײַנד אין ניו־יאָרק.

במשך פֿון מײַ און יוני האָב איך באַקומען צוויי ערשט־דערשינענע קאָמפּאַקטלעך, וואָס זיי וואַרפֿן זיך אין די אויגן מיט זייער אַנדערשקייט; ביידע קלינגען זיי אַנדערש פֿון דער געוויינטלעכער הײַנטיקער ייִדישער מוזיק, און אַנדערש איין קאָמפּאַקטל פֿונעם אַנדערן. איין גרופּע באַציט זיך צו דער מוזיק מיט אַ ביסל איראָניע, די אַנדערע מיט אַן אינטענסיווער נײַגעריקייט.

די זינגערין פֿון דער גרופּע "ייִדישע פּרינצעסין" איז שׂרה־מינע גאָרדאָן, די טאָכטער פֿון דער באַקאַנטער זינגערין און געזאַנג־לערערין חנה (אַדריאַן) קופּער. יענע וואָך האָט די ענגלישע צײַטונג "דזשויִש וויק" [Jewish Week] זי אַרויפֿגעשטעלט אויף זייער יערלעכער רשימה פֿון "36 ייִדן ייִנגער פֿון 36" וועלכע וועלן מאַכן, ווי מע האָפֿט, אַ רושם אין דער צוקונפֿט. דאָס הייסט, אַז די וועלט האַלט שוין אַן אויג אויף שׂרה־מינע גאָרדאָן און איר קאַריערע.

אין 2011 וועט מען קענען אָפּמערקן דאָס 30סטע יאָר זינט ס׳איז דערשינען דאָס קלאַסישע רעפֿערענץ־ווערק אויף ענגליש "ענציקלאָפּעדיאַ יודאַיִקאַ". אַ צווייטע אויסגאַבע האָט מען אַרויסגעגעבן אין 2006, וווּ אַ סך פֿון די פּאָזיציעס זענען באַאַרבעט, אָבער אין תּוך איז דאָס ווערק געבליבן דאָס זעלבע. די פּאָזיציע "פֿאָלקלאָר" האָט אָנגעשריבן פּראָפֿ׳ דבֿ נוי פֿון העברעיִשן אוניווערסיטעט, וועלכער איז מער ווי אַ האַלב יאָרהונדערט צווישן די חשובֿסטע ייִדישע פֿאָלקלאָריסטן אויף דער וועלט. ער איז געבוירן געוואָרן אין קאָלאָמיי, מיזרח־גאַליציע, אין 1922, און עולה געווען קיין ישׂראל אין 1938. נוי האָט מחבר געווען אָדער רעדאַקטירט צענדליקער ביכער און האָט באַקומען דעם "פּרס ישׂראל" אין 2004.