ווי באַקאַנט, האָבן בײַם אָנהייב די אַשכּנזישע ייִדן געלעבט מיט אָרטיקע דײַטשן אויף איין טעריטאָריע. דערנאָך האָבן די צוקונפֿטיקע ייִדיש־רעדערס זיך באַזעצט אויף מיזרח, אין די סלאַווישע לענדער. מחוץ די דײַטש־רעדנדיקע לענדער איז די פֿאַרבינדונג צווישן די דײַטשע און ייִדישע קולטורן אָפּגעשוואַכט געוואָרן. ס׳איז שווער אָפּצושאַצן ווי גרויס האָט די דײַטשע קולטור משפּיע געווען אויף דער ייִדישער, און פֿאַרקערט. אינעם פֿעלד פֿון פֿאָלקלאָר קען מען זיכער יאָ אידענטיפֿיצירן ווערטלעך, פֿאָלקס־מעשׂיות און פֿאָלקסלידער, און אַפֿילו מינהגים אָדער גלייבענישן, מיט וועלכע ביידע פֿעלקער טיילן זיך.

אין זײַן הומאָריסטישן ביכל, "רויטער געלעכטער: אילוסטרירטער פֿלוג־אַלמאַנאַך פֿאַר ליטעראַריש־געזעלשאַפֿטלעכער סאַטירע", געדרוקט אין וואַרשע, צווישן ביידע וועלט־מלחמות, פֿרעגט דער מחבר, שמואל רובינשטיין — אַ באַקאַנטער פֿאָלקלאָריסט — "וועלכע זאַך ברענט אָן פֿײַער? דעם ווילנערס ׳פֿאָלקלאָריסט׳ ש. באָסטאָמסקיס היטל בײַם אויסניצן א. מ. דיקס ׳הונדערט פֿראַגן און אַנטוואָרטן׳ פֿאַר זײַנע ׳געזאַמלטע׳ רעטענישן (ווילנע, 1923)". די פֿראַגע, אָדער באַשולדיקונג, געפֿינט זיך אויף זײַט 36 אין אַ ריי אַנדערע בײַסיקע פֿראַגעס וואָס האָבן אַ שײַכות מיט דער פּאָליטיש־געזעלשאַפֿטלעכער סבֿיבֿה אין פּוילן פֿון יענער צײַט.

יענע וואָך איז דערשינען אַ דרײַ־קאָמפּאַקטל־קאָמפּלעט, אונטערן נאָמען "חזנים, קלעזמאָרים און פּאָפּולערע זינגער 1905—1953: קלאַסישע ייִדישע פּלאַטעס פֿון דער מיירענט זאַמלונג" (Cantors, Klezmorim and Crooners 1905—1953). די קאָמפּאַקטלעך נעמען אַרײַן 67 מוזיקאַלישע רעקאָרדירונגען; 42 פֿון זיי, האָט מען נאָך פֿריִער קיין מאָל נישט אַרויסגעגעבן אין אַ דיגיטאַלישן פֿאָרמאַט. צוזאַמען מיט די קאָמפּאַקטלעך געפֿינט זיך אויך אַ באַגלייט־ביכל פֿון 72 זײַטן מיט אַ פּרטימדיקער אינפֿאָרמאַציע וועגן די אַרטיסטן אָנגעשריבן פֿון הענעך סאַפּאָזשניק.

ווען די ברידער גרים האָבן אַרויסגעגעבן זייערע קלאַסישע פֿאָלקס־מעשׂיות זאַמלונגען מער ווי מיט צוויי הונדערט יאָר צוריק אין דײַטשלאַנד, האָבן זיי דערמיט אָנגעהויבן צעאַקערן דאָס פֿעלד פֿון פֿאַרגלײַכיקער פֿאָלקס־ליטעראַטור. יעדעס לאַנד אין אייראָפּע האָט זיך פֿאַרטראַכט — "מיר האָבן אויך אַזוינע שיינע מעשׂיות וואָס די פּויערים דערציילן" — און די ערשטע פֿאָלקלאָריסטן זענען אַרומגעגאַנגען אין די דערפֿער און זיי פֿאַרשריבן און אַרויסגעגעבן.

אין סעפּטעמבער האָט זיך געעפֿנט די אויסשטעלונג — "יצחק באַשעוויס זינגער און זײַנע קינסטלער" בײַם "היברו־יונאָן־קאָלעדזש" אין מאַנהעטן. די אָפֿיציעלע עפֿענונג איז פֿאָרגעקומען דעם 15טן אָקטאָבער און די אויסשטעלונג וועט בלײַבן אין דער גאַלעריע פֿונעם קאָלעדזש ביזן 2טן יולי 2010. דער "פֿאָרווערטס" איז איינער פֿון די שותּפֿים צו דער אויסשטעלונג, וואָס באַשטייט פֿון די אָריגינעלע קונסטווערק וואָס האָבן באַגלייט באַשעוויסעס ביכער אויף ענגליש און אַנדערע שפּראַכן. בײַ דער עפֿענונג האָט שמואל נאָריך,

אין אונדזער לעצטער רובריק האָט מען געשריבן וועגן אַ נאָוואַטאָרישער גרופּע פֿון ווין, "די גויים", וואָס האָט געשאַפֿן אָריגינעלע מוזיק צו דער ייִדישער פּאָעזיע פֿון ווין אין די 1920ער יאָרן. יענע גרופּע שפּילט שוין נישט צוזאַמען, אָבער אַן אַקטיווע גרופּע אין פֿראַנקרײַך, פֿון דער שטאָט אָרילאַק, האָט אויך גענומען די איניציאַטיוו אויסצוניצן די ייִדישע ליטעראַטור אויף אַן אָריגינעלן מוזיקאַלישן אופֿן.

די קאַפּעליע "גליק" האָט זיך צונויפֿגענומען אין 2000 אונטער דעם נאָמען "דודס קלעזמער־אָרקעסטער" און געשטעלט דעם טראָפּ אויף דער קלעזמער־מוזיק פֿון די 1920ער יאָרן.

יענע וואָך האָט מען אין דער צײַטונג "ניו־יאָרק טײַמס" געשריבן וועגן דער רעאַקציע אין דער פֿרומער קהילה אויפֿן פּסק־הלכה אין ישׂראל, אַז צו פֿאָרן אויף אַ שבת־ליפֿט איז מחלל־שבת. דער רעפּאָרטער, פּאָל וויטעלאָ, האָט באַזוכט די ייִדישע אײַנוווינער פֿון אַ ריזיקן דירות־הויז אויף דער איסט־סײַד אין מאַנהעטן און געפֿרעגט בײַ זיי אַ מיינונג, און ער האָט באַקומען פֿאַרשיידענע ענטפֿערס.

כאָטש אין ניו־יאָרק האַלט מען, אַז אין אונדזער שטאָט, "דער גרויסער עפּל", געפֿינט זיך דער צענטער פֿונעם אוניווערס, און אַז די וועלט דרייט זיך אַרום איר, קען מען דווקא געפֿינען אין אַנדערע לענדער און קאָנטינענטן, ייִדישע מוזיק־פּראָיעקטן, וואָס זענען מער אַוואַנגאַרדיש, מער עקספּערימענטאַל, ווי מע געפֿינט עס אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן.

איינער אַזאַ פּראָיעקט איז אַן "אַלטע" רעקאָרדירונג פֿון ווין, 1997, וואָס מיר האָבן נישט געהאַט קיין געלעגנהייט צו רעצענזירן, ווי ס׳באַדאַרף צו זײַן. זי הייסט "אין אַ שטאָט וואָס שטאַרבט: ייִדישע ליריק פֿון ווין פֿון די 1920ער יאָרן", און די קאַפּעליע וואָס האָט זי אַרויסגעלאָזט — "די גויים" [gojim] באַשטייט טאַקע פֿון אַ גרופּע נישט־ייִדן, וואָס האָט זיך פֿאַראינטערעסירט מיט דער ייִדישער קולטור־געשיכטע פֿון זייער שטאָט.

איינער פֿון די ספֿרים פֿון די "הספֿרים החיצוניים" ["די דרויסנדיקע ספֿרים"], באַקאַנט אויף אַנדערע שפּראַכן און בײַ די קריסטן ווי די "אַפּאָקריפֿאַ", די "באַהאַלטענע שריפֿטן", איז דער "ספֿר טובֿיה". די גאָר אַלטע ספֿרים שטאַמען פֿון ייִדישע מקורים, אָבער זענען נישט אַרײַנגענומען געוואָרן אין תּנ״ך, און דעריבער ווערן זיי נישט באַטראַכט ווי הייליקע ספֿרים בײַ ייִדן. דאָס מיינט נישט, אָבער, אַז די דאָזיקע ספֿרים זענען נישט אַרײַן אין ייִדישן פֿאָלקלאָר און טראַדיציע.

עס זענען דאָ אַזוינע וואָס האַלטן, אַז די אויפֿלעבונג פֿון קלעזמער־מוזיק האָט בלויז אַ באַגרענעצטע השפּעה געהאַט אויף דער ייִדישער קולטור. אָבער פֿון דער צווייטער זײַט, קען מען זאָגן, אַז עפּעס איז בעסער ווי גאָרנישט. אומעטום באַקען איך זיך מיט יונגע־לײַט, וועלכע זענען נישט געווען צופֿרידן בלויז צו קענען שפּילן די מוזיק פֿון די מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדן,

אין די פֿריִערדיקע קאַפּיטלעך פֿון דער סעריע וועגן ייִדישן פֿאָלקלאָר, האָט איר אפֿשר באַמערקט, אַז אין ווייניק פֿון די דערמאָנטע לעגענדעס, פֿאָלקס־מעשׂיות, וויצן און אַנעקדאָטן פֿאַרנעמען חיות דאָס הויפּט־אָרט. בײַ די אַשכּנזים, זעט אויס, האָט מען ליבערשט געוואָלט דערציילן וועגן מענטשן, פֿלייש און ביין, ווי וועגן רעדנדיקע, טראַכטנדיקע חיות, וועלכע פֿירן זיך אויף ווי מענטשן. אַזוינע מעשׂיות וועגן חיות לייענט מען אין די זאַמלונגען פֿון פֿאַבלען, אָדער משלים, אַ זשאַנער וואָס איז באַקאַנט דעם ייִדיש־לייענער שוין הונדערטער יאָרן.

Leo Zeitlin ״Chamber Music״
Ed. Paula Eisenstein Baker 
and Robert S. Nelson
A-R Editions, Inc. 2009

נאָך אַ סך יאָרן פֿון פֿאָרש־אַרבעט, נישטערן אין די אַרכיוון, און זיך שטעלן אין פֿאַרבינדונג מיט מענטשן, וואָס זענען צעזייט און צעשפּרייט איבער דער גאָרער וועלט, האָט די פּראָפֿעסאָרין פּאָלאַ אײַזנשטײַן־בייקער פֿון היוסטאָן, טעקסאַס, געפֿונען, רעדאַקטירט און צוזאַמענגעשטעלט די זאַמלונג פֿון קאַמער־מוזיק פֿונעם קאָמפּאָזיטאָר לעאָ צייטלין, אַ וויכטיקער מיטגליד אין דער באַקאַנטער פּעטערבורגער "געזעלשאַפֿט פֿאַר ייִדישער פֿאָלקסמוזיק".