עומר ברטובֿ איז אַ באַקאַנטער הורבן־היסטאָריקער. אַ געבוירענער אין ישׂראל, איז ער שוין לאַנגע יאָרן אַ פּראָפֿעסאָר פֿון דער אייראָפּעיִשער געשיכטע אין בראַון־אוני­ווערסיטעט אין אַמעריקע. די דאָזי­קע צוויי אומשטאַנדן זײַנען וויכטיק, כּדי צו פֿאַר­שטיין זײַן אינטערעס אין דער פּראָ­בלעם פֿון היסטאָרישן זכּרון, וואָס ווערט באַהאַנדלט אינעם בוך. אויפֿגעהאָדעוועט אין דער ציוניסטישער סבֿיבֿה, וווּ די על­טערן האָבן ניט געוואָלט רעדן וועגן דעם מיזרח־אייראָפּעיִשן עבֿר אַפֿילו מיט די אייגענע קינדער, האָט ברטובֿֿ בײַ זיך אַנט­וויקלט אַן אינטערעס צו דער דאָזיקער "סודות­דיקער" טעמע ערשט אין אַמעריקע.

מע פֿײַערט איצט 40 יאָר זינט דעם אָנהייב פֿון דער באַ­וועגונג פֿאַר סאָוועטיש-ייִדישער עמיגראַציע. ס׳איז צונויפֿגע­פֿאַלן מיט דער דאַטע, אַז מע האָט פֿון די סאָוועטישע אַרכיוון אָקערשט אויסגעגראָבן אַן אינטערעסאַנטע סטאַ­טיסטיק מכּוח די ערשטע יאָרן פֿון דער עמיגראַציע.

אין די 1960ער יאָרן איז די ייִדישע עמיגראַציע נאָך גע­ווען אַ גאַנץ עקזאָטישע זאַך. די רייד איז געגאַנגען וועגן הונדערטער פֿאַלן, ווען די מלוכה האָט דערלויבט אַרויסצופֿאָרן קיין ישׂראל.

פֿון "יד-ושם" האָט מען געשיקט אַ פֿאַרבעטונג אין אוקראַיִנע. מע רופֿט קאָמפּעטענטע אוקראַיִנישע היסטאָרי­קער, זיי זאָלן קומען קיין ירושלים און זיך באַקענען דאָרטן מיט די אַרכיוו-מאַטעריאַלן מכּוח דער מערדערי­שער טעטיקייט פֿונעם גענעראַל ראָמאַן שוכעוויטש-טשו­פּרינקאַ — ער האָט אין די 1940ער יאָרן אָנגעפֿירט מיט דער אַזוי-גערופֿענער אוקראַיִנישער אויפֿשטאַנד-אַרמיי.

אויב די אַמעריקאַנער וואַלן קען מען פֿאַרגלײַכן מיט אַ לאַנגער טראַגישער טעאַטראַלער פֿאָרשטעלונג, שטעלן מיט זיך פֿאָר די רוסישע וואַלן, וועלכע דאַרפֿן געהאַלטן ווערן דעם 2טן דעצעמבער — אַ פֿריילעכן צירק, אַ מין קאַרנאַוואַל; דערצו אין אַ סאָוועטישן נוסח.

וולאַדימיר מאַיאַקאָווסקי, דער רוסישער רעוואָלוציאָנער פּאָעט-טריבון, וואָס האָט געהאַט אַ סך חסידים און עפּי­גאָנען צווישן די ייִדישע ליטעראַטן, האָט מיט אַכט יאָרצענדליק צוריק אָנ­געשריבן אַזעלכע פּאָעטישע שורות: "מיר זאָגן לענין און מיינען די פּאַרטיי, מיר זאָגן די פּאַרטיי און מיינען לענין".

דער נאַפֿט ווערט אַלץ טײַערער און טײַערער, און דער אַמעריקאַנער דאָלאַר ווערט אַלץ ביליקער און ביליקער. אמת, ווען מע רעכנט איבער די רעאַלע פּרײַזן, באַקומט זיך, אַז אין די 1980ער יאָרן איז דער נאַפֿט געווען נאָך טײַערער ווי איצט. ס׳איז אויך אמת, אַז אַזעלכע היסטאָרישע פֿאַרגלײַכן שטעלן מיט זיך פֿאָר אַ שוואַכע טרייסט. וועמען העלפֿט די טעאָריע, אַז אַ מאָל איז עפּעס געווען אַ יקרות, אַז מע דאַרף הײַנט – דאָס הייסט, ניט טעאָרעטיש, נאָר פּראַקטיש — צאָלן אַ סך מער פֿאַרן ברענשטאָף, וואָס מע גיסט אַרײַן אין די אויטאָס. אַז ס׳איז טײַערער צו טראַנספּאָרטירן מענטשן און סחורה, ווערט טײַערער, אין לעצטן סך-הכּל, כּמעט אַלץ.

טערקײַ איז אַ יוצא-מן-הכּלל אין דער מוסולמענישער וועלט. ניט געקוקט אויף דעם, וואָס בײַ דער מאַכט שטייט איצט אַ פֿרומעוואַטע פּאַרטיי (קריסטלעכע דעמאָקראַטן קומען דאָך צומאָל אויך צו דער מאַכט אין אייראָפּעיִשע לענדער), איז עס—אין תּוך אַרײַן—אַ וועלטלעכע מדינה, און אַ באמת דעמאָקראַטישע דערצו. אין די יאָרן פֿון דער קאַלטער מלחמה האָט טערקײַ געטרײַ געדינט די אינ­טערערסן פֿון די פֿאַראייניקטע שטאַטן און דער גאַנצער מערבֿדיקער וועלט. עס האָט גוטע באַציִונגען מיט ישׂראל.

אין משך פֿון אַ היפּש ביסל יאָרן האָט די וועלט פֿון שאָך איבערגעלעבט אַן ערנסטן קריזיס, ווען עס זײַנען געווען אַ פּאָר וועלט-טשעמפּיאָנען, און איינער האָט ניט אָנערקענט דעם צווייטן. איצט האָט זיך עס, דאַכט זיך, אויסגעסדרט, און דער טורניר אין מעקסיקע האָט, סוף-כּל-סוף, געגעבן אַן אָנערקענטן טשעמפּיאָן. דער נײַער וועלט-טשעמפּיאָן אין שאָך, וויסוואַנאַטאַן אַנאַנד, שטאַמט פֿון אינדיע. דאָס צווייטע אָרט אין דעם טורניר האָט פֿאַרנומען דער ישׂראלי באָריס געלפֿאַנד, און דאָס דריטע אָרט — וולאַדימיר קראַמניק, פֿון רוסלאַנד.

אַ בשׂורה-טובֿה הערט מען איצט פֿון סאַודיע — דאָרטן האָט מען גענומען רעדן וועגן דערלויבן, סוף-כּל-סוף, אַ פֿרוי צו זיצן בײַם רודער פֿון אַן אויטאָ. ס׳איז אַ גוואַלדיקער פּראָגרעס פֿאַר אַ לאַנד, וווּ אַ פֿרוי האָט מען, למשל, גאָר ניט לאַנג צוריק ניט דערלויבט אַרויסצופֿאָרן אין אויסלאַנד אָן דער באַגלייטונג פֿון אַ מאַנצביל. הײַנטיקע טעג — משיחס צײַטן! — האָט די סאַודישע פֿרוי אַ מעגלעכקייט צו לאָזן זיך אין וועג אַרײַן אַליין, טאָמער זי האָט (פֿונדעסטוועגן) באַקומען אַן אָפֿיציעלע דערלויבעניש פֿון אַ מאַנצביל.

דעם 30סטן סעפּטעמבער וועט מען שטימען אין אוקראַיִנע, וווּ אַ נײַער פּאַרלאַמענט (ראַדע) וועט אפֿשר אַרויספֿירן דאָס לאַנד פֿון אַ פּאָליטישן טעמפּן ווינקל. עס קעמפֿן איצט פֿאַרשיידענע פּאַרטייען פֿאַר אַ באטײַטיקער ראָלע אין דעם ווײַטערדיקן פּאָליטישן לעבן פֿונעם לאַנד. די הויפּט-פּאַרטייען זײַנען דרײַ: די גרעסטע שטיצע (אַזוי ווײַזן, לכל-הפּחות, די אויספֿרעגן) האָט די "פּאַרטיי פֿון רעגיאָנען", בראָש מיטן איצטיקן פּרעמיער-מיניסטער וויקטאָר יאַנוקאָוויטש, אַ ביסל ווייניקער חסידים האָט דער בלאָק פֿון יוליאַ טימאָשענקאָ, און נאָך ווייניקער — די פּאַרטיי "אונדזער אוקראַיִנע" פֿון דעם פּרעזידענט וויקטאָר יושטשענקאָ.

עס זײַנען פֿאַראַן צוויי צוגאַנגען צום תּנ״ך: איינער איז אַ קריטישער, וואָס שרעקט זיך ניט צו אָנערקענען, אַז גאָר ניט אַלץ לייגט זיך אויפֿן שׂכל, צי ס׳קלעפּט זיך אין דעם הייליקן טעקסט. דער צווייטער צוגאַנג איז אַן אָרטאָדאָקסישער, רעליגיעזער, וואָס געפֿינט תּמיד אַן אופֿן צו באַרעכטיקן יעדעס וואָרט.

אַזוי איז עס איצט מיט איראַק. נאָר אַ מין רעליגיעזער צוגאַנג — איך גלייב און שוין! — קען באַרעכטיקן די גאַנצע מיליטערישע אָפּעראַציע, וואָס קאָסט אָפּ אַזוי טײַער אין מענטשלעכע לעבנס, ווי אויך פֿינאַנציעל און פּאָליטיש.

אין קאַזאַכסטאַן זײַנען אַדורך די וואַלן, בעת וועלכע דער עולם האָט אויסגעקליבן אַן איין-פּאַרטיייִשן פּאַרלאַ­מענט. נאָך מער — די איינציקע פּאַרטיי, וואָס הייסט "נור-אָטאַן", האָט באַקומען 88 פּראָצענט שטימען און שטיצט דעם פּרעזידענט נורסאַלטאַן נאַזאַרבאַיעוו. די איבעריקע עטלעכע פּאַרטייען האָבן ניט אָנגעקליבן די נייטיקע 7 פּראָצענט שטימען, וועלכע עפֿענען דעם וועג אין פּאַרלאַ­מענט. אַפֿילו אויף דער סקאַלע פֿון דער אייגנאַרטיקער רוסישער דעמאָקראַטיע איז עס ניט גענוג כּשר.

טוט מיט מיר וואָס איר ווילט, אָבער דער רוסישער (און ייִדישער, פֿאַרשטייט זיך) קורח באָריס בערעזאָווסקי רופֿט אין מיר ניט אַרויס קיין ברעקל סימפּאַטיע. די זאַך איז, אַז מיט בערך פֿינף יאָר צוריק בין איך געווען אויף זײַן לעקציע אין אָקספֿאָרד, און זײַן פּלאַפּלערײַ (קיין אַנדער פּאַסיק וואָרט פֿאַר זײַן דרשה, מישטיינס געזאָגט, קען איך ניט אונטערקלײַבן) האָט אויף מיר געמאַכט זייער אַ שלעכטן אײַנדרוק.