‫פֿון רעדאַקציע

די פֿראַגע פֿון איינגעשלעכטלעכע חתונות איז שוין לאַנג אַרויף אויפֿן סדר־היום פֿון אונדזער געזעלשאַפֿט. אַן אַנדער זאַך, וואָס די געזעלשאַפֿט גופֿא מאַכט זיך אָדער כּלא־ידע, אָדער פֿאַראורטיילט, אָדער באַמיט זיך צו געפֿינען אַ פּשרה. לעצטנס, איז די פֿראַגע דירעקט געשטעלט געוואָרן אויך דעם אַמעריקאַנער פּרעזידענט, באַראַק אָבאַמאַ, ווי אַזוי ער פּערזענלעך באַציט זיך צו איינגעשלעכטלעכע חתונות? — און ער האָט איינדײַטיק געענטפֿערט פּאָזיטיוו. מעגלעך, אַז ס׳איז אַ קאָניונקטור־ענטפֿער פֿאַר די וואַלן, אָבער ס׳איז אויך אַ ריזיקע, וואָס קאָן אים קאָסטן אַ היפּשע צאָל שטימען.
צווישן אונדזערע לייענער זײַנען, פֿאַרשטייט זיך, דאָ מענטשן, וואָס האַלטן זיך בײַ פֿאַרשיידענע קוקווינקלען, וואָס שייך איינגעשלעכטלעכע חתונות און באַציִונגען. געוויס, עס זײַנען פֿאַראַן אויך לייענער, וואָס געהערן צו אָט דער סעקסועלער מינאָריטעט־גרופּע, אָדער צום "שבֿט", ווי זיי רופֿן עס.
"צום באַדויערן, איז דאָס [איינגעלשלעכטלעכע חתונות — רעד.] אַ סענסיטיווער ענין צווישן די פֿרײַנד, — שרײַבט אונדזער אַ לייענערין, — דערפֿאַר וואָס די געזעלשאַפֿט און די לאַנד-רעגירונג אָנערקענען ניט חתונות צווישן מענטשן פֿונעם זעלבן מין. מע שאַצט אָפּ נאָר די חתונות צווישן אַ מאַן און אַ פֿרוי, אָבער ווען אַ פֿרוי מיט אַ פֿרוי, אָדער אַ מאַן מיט אַ מאַן האָבן חתונה, אָנערקענט מען דאָס ניט אויף דעם זעלבן אופֿן. אַזעלכע פּאָרפֿעלקער באַקומען ניט די מער ווי 1000 לעגאַלע בענעפֿיטן, וואָס אַנדערע באַקומען פֿון חתונה-האָבן; שוין אָפּגערעדט פֿון ווערן אָנערקענט אין דער אַלגעמיינער געזעלשאַפֿט."

געזעלשאַפֿט

מרדכי יונגרײַס קומט צום פֿאַרהער פֿון מאיר דאַסקאַלאָוויטש אינעם ברוקלינער קרימינעלן געריכט פֿאַראַכטאָגן מאָנטיק
ווי עס זאָגן שוין יאָרן לאַנג די פּסיכאָלאָגן, עקזיסטירט סעקסועלע באַלעסטיקונג בײַ יעדער רעליגיע, ראַסע, עטנישער גרופּע און עקאָנאָמישן קלאַס. אָבער אין פֿאַרגלײַך מיט ס׳רובֿ גרופּעס, וווּ מע מוטיקט הײַנט די געליטענע און זייערע משפּחות איבערצוגעבן וועגן דעם דער פּאָליציי, און וווּ יעדער לערער, דאָקטער, קעמפּ־דירעקטאָר און סאָציאַלער אַרבעטער איז על־פּי־געזעץ מחויבֿ צו שטעלן אַ רעפּאָרט צו דער פּאָליציי, אויב זיי זענען חושד, אַז אַ קינד איז באַלעסטיקט געוואָרן (בלע״ז רופֿט מען די עדות mandated reporters), איז דאָס אין די חסידישע און אַנדערע חרדישע קרײַזן בכלל נישט אָנגענומען.
פֿאַרקערט, אויב אַ חסיד טיילט יאָ מיט דער פּאָליציי, פֿאַררעכנט מען אים פֿאַר אַ מוסר; מע רודפֿט אים און זײַנע קרובֿים, און מע דראָט אַרויסצוּוואַרפֿן זײַנע קינדער פֿון דער שול אָדער ישיבֿה. טאַקע דערפֿאַר זענען כּמעט די איינציקע, וועלכע האָבן ביז איצט יאָ דערציילט דער פּאָליציי וועגן פֿאַלן פֿון סעקסועלער באַלעסטיקונג געווען יענע, וועלכע זענען שוין "אַראָפּ פֿון דרך", און מוזן זיך מער נישט רעכענען מיט דער מיינונג פֿון דער קהילה. בײַ די ייִדן, וועלכע לעבן נאָך אין דער חסידישער געזעלשאַפֿט, איז די סכּנה און די שרעק פּשוט צו גרויס.
מרדכי יונגרײַס האָט אָבער נישט קיין מורא. נאָכן דערוויסן זיך, אַז זײַן גײַסטיק צוריקגעשטאַנען קינד איז במשך פֿון אָנדערטהאַלבן־יאָר רעגלמעסיק סעקסועל באַלעסטיקט געוואָרן פֿון אַ 27־יאָריקן ייִד אין דער מיקווה, האָט דער 38־יאָריקער יונגרײַס באַשלאָסן צו דערציילן דער פּאָליציי, און הײַנט גיט ער בפֿרהסיא אָן זײַן אייגענעם נאָמען. מע האָט אים שוין אינטערוויויִרט אויף די נײַעס פֿון "סי־בי־עס", און די פֿאַרגאַנגענע וואָך, האָט די "ניו־יאָרק טײַמס" דערציילט זײַן ביטערע געשיכטע אין אַ פּרטימדיקן אַרטיקל וועגן די רדיפֿות, וואָס די חסידישע עסקנים פֿירן דורך קעגן די חסידים, וואָס דערציילן דער פּאָליציי וועגן די פֿאַלן פֿון סעקסועלער באַלעסטיקונג אין די חרדישע קרײַזן.

געזעלשאַפֿט
פֿון עדי מהלאל (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

מײַקל וואַלצער בעת זײַן שליסלטאָן-רעדע. בײַם טיש זיצט פּראָפֿעסאָר דזשאַק דזשייקאָבס, איינער פֿון די הויפּט-אָרגאַניזאַטאָרן פֿון דער קאָנפֿערענץ
ייִוו״אָ, דער ייִדישער וויסנשאַפֿטלעכער אינסטיטוט, האָט אין 1964 צום ערשטן מאָל אָרגאַניזירט און צונויפֿגעזאַמלט מומחים פֿון דער גאָרער וועלט צו באַהאַנדלען די טעמע פֿון ייִדן און די "לינקע". שוין דעמאָלט, פֿלעגט מען באַוווּנדערן דעם פֿענאָמען, ווי אַזוי עס איז מעגלעך, אָדער ווי צו דערקלערן די אומפּראָפּאָרציאָנעל־גרויסע באַטייליקונג סײַ פֿון די ייִדן אין די "לינקע" אַלגעמיינע באַוועגונגען, סײַ די טעטיקייט פֿון אַ היפּש ביסל "לינקע" ייִדישע באַוועגונגען, ווי למשל, דער "בונד" און "לינקע פּועלי-ציון".
"די לינקע האָבן דעמאָלט איבער דער וועלט געבליט און געצוויט", — האָט דערציילט פֿאַרן עולם אין ייִוואָ דער געלערנטער עזראַ מענדלסאָן (העברעיִשער אוניווערסיטעט, ירושלים); דעמאָלט, בעת ער איז אויפֿגעטראָטן בײַ דער קאָנפֿערענץ פֿון 1964, איז ער אַלט געווען 23 יאָר. "מיר האָבן אין יענער צײַט נאָך באַטראַכט ישׂראל ווי אַ סאָציאַליסטישע מדינה", האָט ער קרעכצנדיק צוגעגעבן.
נו, די צײַטן בײַטן זיך. עס קומט דאָס יאָר 2012 און אָט איז די טעמע צוריק אַרויף אויפֿן סדר־היום. יעדנפֿאַלס, פֿאַר די באַטייליקטע פֿון דער אינטערנאַציאָנאַלער ייִוו״אָ־קאָנפֿערענץ מיטן טיטל "ייִדן און די לינקע". זי איז פֿאָרגעקומען דעם 7טן און 8טן מײַ.
אינטערעסאַנט איז געווען צו זען ווי אָט די טעמע ציט צו זיך צו אי די "לינקע" פֿאָרשער (אָדער לכל-הפּחות אַזעלכע, וואָס באַטראַכטן זיך אַליין ווי אָנהענגער פֿון די קרײַזן), אי די נעאָ-קאָנסערוואַטיווע פֿאָרשער. עס זעט טאַקע אויס, אַז איינע פֿון די באַליבטסטע טעמעס בײַ דער צווייטער גרופּע איז די באַטייליקונג פֿון די ייִדן אין די קאָמוניסטישע פּאַרטייען. זיי באַטראַכטן די דערשײַנונג ווי אַ פֿאַרקריפּלטע אין דער געשיכטע בכלל, אָדער ווי האַרווי קלער (עמאָרי־אוניווערסיטעט), וועלכער האָט וועגן דעם גערעדט, האָט דערקלערט צום סוף פֿון זײַן רעדע: "די ייִדישע קאָמוניסטן האָבן אַ סך וואָס צו אַנטשולדיקן זיך!". זײַן רעפֿעראַט אַליין האָט ער געווידמעט דער טעמע "ייִדן אין דער אַמעריקאַנער קאָמוניסטישער פּאַרטיי".

ליטעראַטור

דער אָפּשטאַם פֿונעם וואָרט "אַלמאַנאַך" איז אומבאַקאַנט, אָבער מען איז זיך משער, אַז דאָס וואָרט נעמט זיך פֿון אַראַביש — "אַל מאַנאַך" — און באַטײַט "דער קלימאַט". אינעם פֿאַל פֿונעם נײַעם נומער "ירושלימער אַלמאַנאַך: צײַטשריפֿט פֿאַר ליטעראַטור, קולטור און געזעלשאַפֿטלעכע פּראָבלעמען" תּשע״ב", נומער 29, פּאַסט דער דאָזיקער טײַטש, ווײַל דער אַרומנעמיקער באַנד שפּיגלט אָפּ דעם קלימאַט פֿון דער הײַנטיקער ייִדישער קולטור. אין די כּמעט 500 זײַטן וועט איר געפֿינען אַ שאַפֿונג — אָדער פֿון פּאָעזיע, פּראָזע אָדער עסיי — פֿון יעדן ווינקל און ווינקעלע אין אונדזער ייִדיש־לאַנד: אויסטראַליע, אייראָפּע (מערבֿ־, מיזרח־ און רוסלאַנד), אַמעריקע און ישׂראל. גאַנץ "קעקעלע (ק״ק) קהל" באַטייליקט זיך אין דער צײַטשריפֿט, רעדאַקטירט פֿונעם פּראָפֿעסאָר און פּאָעט דובֿ־בער קערלער, וועלכער לערנט אינעם אינדיאַנאַ־אוניווערסיטעט אין בלומינגטאָן. ער האָט איבערגענומען די רעדאַקציע נאָך דער פּטירה פֿון זײַן טאַטן, דעם פּאָעט און גרינדער פֿונעם "אַלמאַנאַך", יוסף קערלער, ז״ל.
וווּ קע מען הײַנט בכלל לייענען ווערק אויף ייִדיש, סײַ בעלעטריסטיק, סײַ וויסנשאַפֿטלעכע? דער "פֿאָרווערטס" באַמיט זיך אָפּצודרוקן וויפֿל די צײַטונג קאָן, אָבער לענגערע ווערק פּאַסן זיך נישט אַרײַן אינעם צײַטונג־פֿאָרמאַט. זײַנען געבליבן די ניו־יאָרקער זשורנאַלן "די צוקונפֿט", "אויפֿן שוועל" און, פֿון צײַט צו צײַט, דער פּאַריזער "גילגולים", וואָס איז בפֿירוש פֿאַר נײַע שאַפֿונגען. אויף דער אינטערנעץ קען מען אויך לייענען קורצע ווערק אויף פֿאַרשיידענע וועבזײַטן, אָבער מען איז נאָך נישט צוגעוווינט צו לייענען דאָרטן לענגערע שאַפֿונגען. פֿאַרקערט, דער געדולט צו לייענען תּוכיקע שריפֿטן אויף דער אינטערנעץ ווערט קירצער און קירצער.

ליטעראַטור
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

דער כאַרקאָווער פּאָעט איליאַ ריסענבערג
דער כאַרקאָווער פּאָעט איליאַ ריסענבערג האָט זיך שוין קונה-שם געווען צווישן די שעצער פֿון דער נײַער רוסישער דיכטונג. זײַן פּאָעטישער סטיל לאָזט זיך ניט באַשרײַבן דורך די באַקאַנטע באַגריפֿן׃ אַוואַנגאַרד, מאָדערניזם, נעאָ־קלאַסיק, סענטימענטאַליזם. ריסענבערג שאַפֿט אַן אייגענע פּאָעטישע וועלט, וואָס נעמט אַרײַן עלעמענטן פֿון ביז גאָר פֿאַרשידענע שפּראַכלעכע און קולטורעלע שיכטן. ער מישט די גערעדטע רוסישע און אוקראַיִנישע שפּראַך מיט אַרכאַיִשער רוסישער לעקסיק, מיט די אימאַזשן פֿון תּנ״ך, חסידות און קבליסטישע ספֿרים. אויף שריט און טריט טראַכט ער אויס נײַע ווערטער, וואָס זײַנען צומאָל פֿאַרשטענדלעך, צומאָל נישט. דערבײַ באַנוצט ער זיך כּסדר מיט אַלטמאָדישע פּאָעטישע פֿאָרמען, וואָס דערמאָנען די רוסישע דיכטונג פֿונעם אַכצנטן יאָרהונדערט.
אין אַפּריל איז ריסענבערג באַלוינט געוואָרן מיט דער "רוסישער פּרעמיע", אַ ליטעראַרישע אויסצייכענונג פֿון דער באָריס־יעלצין־פֿונדאַציע. די דאָזיקע פּרעמיע איז באַצוועקט פֿאַר רוסיש־שפּראַכיקע ליטעראַטן, וועלכע וווינען מחוץ די גרענעצן פֿון דער רוסישער פֿעדעראַציע. אָפֿיציעל האָט ריסענבערג פֿאָרגעשטעלט אוקראַיִנע, אָבער ער איז געקומען אויף דער צערעמאָניע אין אַ סאַמעטענער יאַרמולקע און געהאַלטן אַ דרשה וועגן גאָט. מען האָט אים אויך פֿאַרבעטן צו לייענען זײַנע לידער אין עטלעכע מאָסקווער באָהעמישע קלובן. מען קאָן אים זען און הערן אין קורצע סוזשעטן אויפֿן יו־טיוב, ווי ער איז אין גאַנצן פֿאַרטאָן אין לייענען זײַנע לידער בעת דער עולם אַרום אים האַלטן אין איין עסן, טרינקען און אַרומוואַלגערן זיך.

ליטעראַטור
פֿון גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אוקראַיִנע איז אַ גרויס לאַנד. כ’ווייס עס ניט בלויז טעאָרעטיש — כ’בין דאָרטן געבוירן און אויסגעוואַקסן געוואָרן. מיט ייִדישער געשיכטע איז דאָרטן, דאַכט זיך, דורכגעזאַפּט יעדער ווינקל, יעדער שטיין. פֿון צײַט צו צײַט רעד איך (דורך "סקײַפּ") מיט מײַן קיִעווער פֿרײַנד יעפֿים מלמד, וואָס איז אַ מומחה אין אַרכיוואַלע ענינים. דערציילט ער מיר וועגן די אוצרות, וואָס ווערן אָפּגעהיט אין פֿאַרשיידענע אַרכיוו-זאַמלונגען פֿון לאַנד. אָבער דער סוף איז דערווײַל אַזאַ: קיין באַלעבאַטישע ייִדישע היסטאָריקער האָט דאָס לאַנד ניט. איך מיין אַזעלכע לײַט, וואָס דרוקן זייערע אַרבעטן אין הויפּטשטראָמיקע אַקאַדעמישע צײַטשריפֿטן אָדער אין אַקאַדעמישע פֿאַרלאַגן. מע דערציילט מיר וועגן גראַדויִר-סטודענטן, וואָס שנײַדן זיך אויף גוטע געלערנטע, אָבער דערווײַל איז עס ניט מער ווי אַ פּאָטענציאַל.
איך שרײַב די דאָזיקע נאָטיצן מײַנע אין סאַן-דיעגאָ, וווּ כ’האָב זיך אויפֿגעכאַפּט זייער פֿרי, לויט דער ניו-יאָרקער צײַט. געקומען בין איך אַהער אויף אַן אינטערנאַציאָנאַלער קאָנפֿערענץ מכּוח באָגדאַן כמעלניצקי (וועגן איר וועל איך שרײַבן באַזונדער), וועמענס דענקמאָל אָדער גאַס, צי ביידע זאַכן, געפֿינט מען אין יעדער אוקראַיִנישער שטאָט. ער איז דאָך אין אוקראַיִנע ווי טעאָדאָר הערצל, להבֿדיל, אין ישׂראל. אָבער אין דער פּראָגראַם זע איך ניט קיין אָנטיילנעמער פֿון אוקראַיִנע. וועגן ייִדישע ענינים אַרום כמעלניצקי, סײַ אין די צײַטן פֿון די גזירות תּ״ח תּ״ט סײַ אין די שפּעטערדיקע יאָרן, וועלן רעדן געלערנטע פֿון ענגלאַנד, ישׂראל און צפֿון-אַמעריקע. איך פֿאַרטײַטש עס ווי אַ סימן, אַז די אָרגאַניזאַטאָרן האָבן קיינעם ניט געפֿונען, וואָס זאָל זיך אויסטויגן אויף אַזעלכע זאַכן אין אוקראַיִנע גופֿא.

פֿונעם אייביקן קוואַל
פֿון מ. אַלקין
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אינעם פֿריִערדיקן אַרטיקל האָבן מיר באַטראַכט די פֿאַרבינדונגען צווישן ל״ג־בעומר און דער פּרשה "בהר", וועלכע מע האָט געלייענט דעם פֿאַרגאַנגענעם שבת אין ארץ־ישׂראל, און וועלכע איז באַזונדערס פֿאַרבונדן מיטן ענין פֿון ספֿירת־העומר, ווי אין דער דאָזיקער פּרשה גייט אַ רייד וועגן דעם ענין פֿון שמיטה און יובֿל.
במשך פֿון דער ספֿירה־צײַט, ציילן מיר 50 טעג — אָדער זיבן וואָכן — פֿון פּסח ביז שבֿועות. במשך פֿונעם יובֿל־ציקל, ציילט מען זיבן פּעריאָדן פֿון זיבן יאָר. ביידע מיצוות דערמאָנען אויף דעם ציקלישן גאַנג פֿונעם אוניווערס, און ווײַזן אונדז אָן, אַז מע טאָר נישט איגנאָרירן פּשוטע "טרוקענע" חשבונות. יעדעס יאָר און יעדער טאָג איז אַ קייטל אינעם וועלט־תּיקון, וועלכן מע מוז שטרעבן צו דערגרייכן. געוויינטלעכע וואָכן־טעג זענען פּונקט אַזוי וויכטיק, ווי שבתים און יום־טובֿים, און געוויינטלעכע יאָרן זענען פּונקט אַזוי וויכטיק, ווי די שמיטה־יאָרן.
ווי עס שטייט אין ספֿר־יצירה, אַ יסודותדיקער קבלה־ספֿר, באַשטייט דער אוניווערס פֿון דרײַ אַספּעקטן: "עולם, שנה, נפֿש", וואָס מע קאָן אָפּטײַטשן ווי דער רוים, די צײַט און די פּערזענלעכקייט. כּדי צו אַנטפּלעקן ג־טלעכקייט אין דער וועלט, מוז מען מכבד זײַן יעדן מענטש, יעדן טאָג און יעדע עבֿודה, אויב אַפֿילו זיי זעען אויס "פּשוט".
די פֿאַרגאַנגענע וואָך האָב איך בכּיוון אויסגעקליבן די פּרשה "בהר", וועלכע מע האָט געלייענט דעמאָלט אין ארץ־ישׂראל, ווײַל דער ענין פֿון שמיטה־יאָרן איז באַזונדערס נאָענט פֿאַרבונדן מיט ל״ג־בעומר. אין דער אמתן, זענען ביידע פּרשיות, וועלכע מע לייענט אין ארץ־ישׂראל און אין חוץ־לאָרץ, פֿאַרבונדן מיט די ענינים פֿון דער וואָך. אין דער פֿאָריקער "חוץ־לאָרצדיקער" פּרשה, "אמור", גייט אַ רייד וועגן דער עבֿודת־הכּהנים און עס ווערן איבערגעציילט די ייִדישע יום־טובֿים, ווי אויך די עצם־מיצווה פֿון ספֿירת־העומר. פֿונדעסטוועגן, קאָן מען זאָגן, אַז די קאָנצעפּציע פֿון שמיטה־יאָרן איז באַזונדערס שטאַרק פֿאַרבונדן מיט ל״ג־בעומר און דעם עצם־ענין פֿון ספֿירה־ציילן.

פּובליציסטיק
פֿון משה לעמסטער (‫ישׂראל)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אַ פּאַראַדאָקס! ווען בית די פֿאָלקלאָר־עקספּעדיציעס בעטן מיר, אַז די ייִדן, בײַ וועלכע מיר נעמען אינטערוויוען, זאָלן דערציילן וועגן זייער לעבן נאָך דער מלחמה (עס גייט די רייד וועגן אַ צײַטאָפּשניט פֿון מער ווי זעכציק יאָר), האָבן זיי נישט וואָס צו דערציילן!
אַ ייִדענע פֿון אוקראַיִנישן שטעטל טולטשין, וואָס איז אַלט אַרום 86 יאָר, האָט אונדז צוויי שעה, און ניט דאָס ערשטע מאָל, דערציילט וועגן די יאָרן אין געטאָ פֿון טראַנסניסטריע. מיר פֿרעגן זי:
— אין געטאָ זענט איר געווען דרײַ יאָר, אָבער ס’איז שוין אַדורך 65 יאָר נאָך דער מלחמה. וואָס קאָנט איר דערציילן וועגן דעם שפּעטערדיקן לעבן, וואָס איר געדענקט?
— כ’האָב געאַרבעט ביז איך בין אַרויס אויף פּענסיע... — איז געווען איר ענטפֿער.
אַ פֿרוי פֿון מאָלדאַווישן שטעטל סאָראָקע האָט אונדז געזאָגט:
— אין טראַנסניסטריע בין איך געווען פֿיר יאָר אַלט, נאָר מיר דאַכט זיך, אַז איך געדענק יעדן טאָג פֿון די דרײַ ביטערע געטאָ־יאָרן...
און זי האָט טאַקע אַ סך דערציילט. און צום סוף, גיט זי צו:
— כ’וועל אײַך זאָגן דעם אמת, כ’האָב גאָר ניט געמיינט, אַז איך געדענק אַזויפֿיל.
— און וואָס קאָנט איר דערציילן וועגן אײַער ווײַטערדיקן לעבן, נאָך טראַנסניסטריע?
— געלעבט... געאַרבעט... וואָס קאָן איך אײַך נאָך זאָגן?...
מיר דאַכט זיך, אַז ווען ס’וואָלט געווען אַ ייִד, וואָס איז אַלט אַ צוויי טויזנט יאָר, הייסט עס, אַ לעבן אַ לאַנגס ווי דער גלות, און מע פֿרעגט בײַ אים, וואָס געדענקט איר פֿון די דורכגעלעבטע 2000 יאָר, וואָלט ער געענטפֿערט: "געטאָ, אינקוויזיציע, פּאָגראָמען, לאַגערן..."

דער ייִחוס פֿון ייִדישע ווערטער
פֿון הערשל גלעזער (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אַז דער פּאַטלעזשאַן איז אַ וויכטיקער טייל פֿון דער אַשכּנזישער קיך וועט קיינער נישט זאָגן. אַזאַ געוויקס עסט מען מערסטנס אינעם ראַיאָן פֿונעם מיטללענדישן ים, און דערפֿאַר איז ער שטאַרק אָנגענומען אין דרום-פֿראַנקרײַך, איטאַליע, גרעקנלאַנד, טערקײַ, ישׂראל און די שכנותדיקע אַראַבישע לענדער. בײַ ספֿרדישע ייִדן איז ער פֿאַרשפּרייט, בײַ אַשכּנזים — דער עיקר — בײַ רומענישע ייִדן.
דער פּאַטלעזשאַן איז אַ גליד פֿון דער משפּחה Solanaceae — אויף ייִדיש — "נאַכטשאָטנדיקע". ר׳איז אַ קרובֿ נישט נאָר פֿונעם נאַכטשאָטן, נאָר אויך פֿונעם קאַרטאָפֿל און פֿונעם פּאָמידאָר; אויך גלידער פֿון דער משפּחה. אָבער דער פּאַטלעזשאַן איז נישט געבוירן געוואָרן אין אַמעריקע, נאָר אין אינדיע. טשיקאַווע, וואָס אַזוי ווי אַ פּאָמידאָר, האַלט מען דעם פּאַטלעזשאַן פֿאַר אַ מין גרינוואַרג. אָבער לויט דער באָטאַניק איז ער גאָר אַ פֿרוכט, פּינקטלעכער — אַ יאַגדע! די קערעלעך האָבן אַ ביטערן טעם וואָס איז ענלעך צו טאַביק, אויך אַ גליד פֿון די נאַכטשאָטנדיקע.
פֿון וואַנען נעמט זיך דער נאָמען "פּאַטלעזשאַן"? לויט די לינגוויסטישע מקורים איז דער אָבֿי-אָבֿות פֿונעם וואָרט דאָס סאַנסקריטישע vatinganah, וואָס דאָס שטאַמט פֿון אַ שורש טײַטש ׳בינדן׳. דאָס דאָזיקע וואָרט איז אַרײַן אין פּערסיש און געוואָרן badengan. פֿון פּערסיש איז ס׳וואָרט אַריבער צו די שכנישע אַראַבער, וואָס רעדן עס אַרויס badendzhan — אין אַראַביש, חוץ אין צפֿון-מיצרישן דיאַלעקט, איז נישטאָ קיין קלאַנג g. נאָך דעם האָבן די איראַנער דאָס וואָרט צוריק איבערגענומען פֿון אַראַביש, שוין מיטן אַרויסרעד badendzhan. (ערטערווײַז איז דאָס וואָרט אויך טײַטש ׳פּאָמידאָר׳.)

קולטור
פֿון יחיאל שיינטוך (ירושלים)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

(סוף פֿון פֿריִערדיקן נומער)

די טעג געפֿינען זיך אין דרוק פֿיר ביכער וואָס וועלן דערשײַנען אין יאָר 2012, אַרויסגעגעבן פֿונעם דבֿ סדן-פּראָיעקט בײַ דער ייִדיש-קאַטעדרע פֿון העברעיִשן אוניווערסיטעט אין ירושלים. די אַלע ביכער זענען געקניפּט און געבונדן מיטן חורבן און ווידער־אויפֿבוי פֿון דער ייִדישער קולטור און לעבן נאָך די אומקום-יאָרן אויף דער גאָרער וועלט און אין מדינת-ישׂראל. ד״ר אליהו סלע-סלדינגר, אַליין אַ געראַטעוועטער ייִנגל פֿון בערשאַד (אַ געטאָ און לאַגער אין טראַנסניסטריע), איז דער מחבר פֿון בוך אחר התופת (נאָכן גיהנום). דאָס איז זײַן אויטאָביאָגראַפֿיע, באַזירט אויף די טאָגביכער וואָס ער האָט געפֿירט כּמעט טאָג-טעגלעך אין די יאָרן 1947—1952, זײַענדיק אַ יונגער בחור פֿון 16 ביז 21 יאָר. דאָס בוך (איבער 400 זײַטן) איז דאָס אַכטע ווערק וואָס ד״ר אליהו סלע-סלדינגר פֿאַרעפֿנטלעכט. אין אים וועט דער לייענער באַקומען אַ באַגריף פֿון דעם מאַרשרוט וואָס אַ גרופּע שואה-יתומים פֿון דער שארית-הפּליטה מאַכט דורך נאָך דער באַפֿרײַונג לענגאויס אייראָפּע, דערנאָך מיט דער אומלעגאַלער עליה, קאַראַנטין אין קפֿריסין און אָפּקומעניש דאָרט, ביז זײַן עליה קיין ארץ-ישׂראל; און דעם ווידער־אויפֿבוי סײַ פֿון זײַן פּערזענלעכן לעבן און סײַ פֿון זײַן צושטײַער ווי אַ דערציִער, שרײַבער, און אַקאַדעמישער פֿאָרשער פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור בעתן אומקום. דאָס בוך דערשײַנט בשותּפֿות מיטן ה. לייוויק-פֿאַרלאַג בײַם פֿאַראיין פֿון ייִדישע שרײַבער און זשורנאַליסטן אין ישׂראל, בית לייוויק, תּל-אָבֿיבֿ.
אַ צווייט בוך, וואָס דערשײַנט הײַיאָר אין פֿאַרלאַג פֿון דער ייִדיש-קאַטעדרע אין ירושלים, איז אַ גלענצנדיקע פֿאָרש־אַרבעט געשריבן פֿון ד״ר מנחם קרן וועגן דער ייִדישער און העברעיִשער ליטעראַטור און פּרעסע, אונטערן טיטל מרמורש סיגט:

קולטור

מיכאַיִל שווידקאָי, אַ ספּעציעלער פֿאָרשטייער פֿון אינטערנאַציאָנאַלער קולטור־מיטאַרבעט בײַם רוסלענדישן פּרעזידענט
פֿונעם 11טן ביזן 24סטן מײַ ווערן אַרויסגעשטעלט אין דער גאַלעריע ABA בילדער פֿון פּריוואַטע קאָלעקציעס אונטערן אַלגעמיינעם נאָמען "רוסישע קונסט: פֿון באָראָוויקאָווסקי ביז קאַבאַקאָוו". די אויסשטעלונג איז געצילט צו ווײַזן די אַמעריקאַנער קונסט־ליבהאָבער וויכטיקע מוסטערן פֿון דער רוסישער מאָלערײַ־קונסט, אָנהייבנדיק פֿונעם 18טן ביזן 20סטן יאָרהונדערט.
מיט דרײַ יאָר צוריק האָבן רוסלאַנד און אַמעריקע אײַנגעפֿירט אַ פֿאַרווער אויף אויסצוטוישן זיך מיט מוזיי־עקספּאָנאַטן, צוליב דער פּראָבלעם, וואָס האָט זיך געשאַפֿן אַרום דער ביבליאָטעק פֿונעם ליובאַוויטשער רבי יוסף־יצחק שניאורסאָן. די טויזנטער ביכער געפֿינען זיך אין דער מאָסקווער צענטראַלער ביבליאָטעק און די רוסלענדישע מאַכט וויל זיי נישט אומקערן די ליובאַוויטשער חסידים. דער דאָזיקער פֿאַרווער שטערט צו עפֿענען די טירן פֿון די רוסלענדישע מוזייען און ברענגען קיין אַמעריקע זייערע אוצרות.
אַ דאַנק די צוזאַמען־באַמיִונגען פֿון דער גאַלעריע ABA און די פּריוואַטע קאָלעקציאָנערן, האָט זיך אײַנגעגעבן דעם בלויז, טיילווײַז, אויסצופֿילן. צווישן די דאָזיקע קאָלעקציאָנערן, וואָס האָבן צוגעשטעלט צו דער עקספּאָזיציע זעלטענע קונסט־ווערק פֿון זייערע זאַמלונגען, געפֿינען מיר אַזעלכע באַקאַנטע פּערזענלעכקייטן, ווי דער האָליוווּד־סטאַר און באַלעט־מײַסטער מיכאַיִל באַרישניקאָוו און דער פֿידלער־ווירטואָז און דיריגענט וולאַדימיר ספּיוואַקאָוו.

געשיכטע
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

ייִדישע שול־קינדער אינעם "די־פּי"־לאַגער אין שאַענשטײַן, דײַטשלאַנד, 1946
דער שפּאַציר יעדן אינדערפֿרי איז אַ ברכה סײַ פֿאַר מײַן חבֿרטע ליליען און סײַ פֿאַר מיר. זי האַלט אין איין דערציילן; אָן אויפֿהער דערציילן, וועגן אַלע אירע געשעענישן און איבערלעבונגען, אַלע אירע שווערע און לײַכטע מאָמענטן אין לעבן, און איך האָב אַן אויער וואָס זאַפּט אײַן און בראַקירט נישט. מיר זײַנען, דאַכט זיך, לאַנדסלײַט, נישט ווײַל מיר קומען פֿון זעלבן שטעטל, חלילה, נאָר פֿון דער זעלבער שטאָט אין דײַטשלאַנד נאָכן קריג. נישט געהויזט אין זעלבן פּליטים־לאַגער, נאָר פֿאַרמאָגט די זעלבע לערער אין בית־ספֿר תּרבות, פֿילט מען אַ קרובֿישאַפֿט איינע צו דער אַנדערער. אַ חוץ דעם רעדן מיר דאָס זעלבע לשון, מיר פֿאַרשטייען זיך אויפֿן וווּנק. מיר ענדיקן שוין די זאַצן איינע בײַ דער צווייטער און הערן אויס וואָס מיר טענהן לגבי דער לעצטער פּאָליטיק סײַ אין ישׂראל און סײַ דאָ אין לאַנד.
ביידע זײַנען מיר געווען כּמעט אין זעלבן עלטער. זי מיט אַ צוויי יאָר גערוקט פֿון מיר, איז ווען איך בין געווען עלף איז זי שוין געווען דרײַצן. אַ שיינינקע און אַ זגראַבנע איז זי געוואַקסן מיט אַ דאָרשט צום לערנען זיך, צו לייענען, אַרומפֿאָרן אויף אַ ראָווער און לויפֿן אין קינאָ אין אולם. מיר האָבן זיך אַלע געפּאַשעט אויף די בריטישע פֿילמען. איך ווידער, האָב ליב געהאַט די לידער וואָס מיר קינדער האָבן געזונגען אין לאַגער, געלערנט זיך שפּילן אויף דער פֿאָרטעפּיאַנע, געלייענט און צוגעהערט זיך ווי דער עלטערער דור דערציילט מעשׂיות סײַ פֿונעם חורבן און סײַ פֿון די שטעט און שטעטלעך וווּ זיי האָבן זיך געכאָוועט.
ליליען ווידער האָט זיך שנעל אויסגעלערנט העברעיִש, זיך געגרייט צו ווערן אַ חלוצה און געחלומט פֿון פֿאָרן קיין ארץ־ישׂראל. די לאַגערן זײַנען באַשטאַנען פֿון פֿאַרשיידענע געראַטעוועטע ייִדן, פֿרויען און מענער, סײַ ערלעכע ייִדן און סײַ בלאַטע, אונטערוועלט, הייסט עס. אַ סך פֿון זיי האָבן זיך געראַטעוועט טאַקע צוליב זייער ספּריטנעקייט און קענען דערשנאַפּן געפֿאַר. אַזוי ווי די ביעלסקי־ברידער.