אַ מאָרד פֿון אַ קינד שאָקירט און רופֿט אַרויס אַ גרויל אין יעדער געזעלשאַפֿט. פֿון דעסטוועגן, איז די הריגה פֿונעם 8־יאָריקן חסידישן ייִנגל, לייבי קלעצקי, אין ברוקלין פֿאַראַכטאָגן מאָנטיק, געווען אַ יחיד־במינו: ערשטנס, וואָס דער מערדער, לוי אַהרן, האָט נאָכן דערשטיקן דאָס קינד געטאָן אַ שוידערלעכע זאַך — צעשניטן דעם קערפּער — און צווייטנס, ווײַל דער 35־יאָריקער אַהרן איז אַליין אַ פֿרומער ייִד, "אַן אייגענער", אַזוי צו זאָגן.

יענעם מאָנטיק נאָכמיטאָג איז קלעצקי אַהיימגעגאַנגען פֿונעם "בויאַנער טאָג־לאַגער" אויף 44סטער גאַס און 12טער עוועניו אין קענסינגטאָן, אַ געגנט האַרט לעבן באָראָ־פּאַרק. דאָס ייִנגל האָט געהאַט זיך געבעטן בײַ טאַטע־מאַמע צו לאָזן אים אַהיימגיין אַליין, און מע האָט געהאַט אָפּגערעדט, אַז זיי וועלן אים טרעפֿן אין מיטן וועג, אויף 50סטער גאַס און 13טער עוועניו.

ווען דאָס קינד איז נישט געקומען צום באַשטימטן אָרט, האָט די משפּחה געקלונגען דעם באָראָ־פּאַרק־צווײַג פֿון "שומרים" — אַ פּאַטראָל־אָרגאַניזאַציע פֿון 150 פֿרומע וואָלונטירן, וואָס האָבן זיך פֿאַרשפּרייט איבער דעם ראַיאָן, זוכנדיק דאָס קינד. אַז מע האָט נאָך צוויי שעה און אַ האַלב נאָך אַלץ עס נישט געפֿונען, האָט מען אינפֿאָרמירט די פּאָליציי. במשך פֿונעם קומענדיקן מעת־לעת האָבן טויזנטער מענטשן געהאָלפֿן מיטן אויפֿהענגען מעלדונגען און זוכן רמזים, וווּ דאָס קינד קאָן זײַן.

מיטוואָך פֿאַרטאָג האָט די פּאָליציי געפֿונען אַ טייל פֿון קלעצקיס אבֿרים אין אַהרנס פֿריזער. ווען מע האָט געפֿרעגט אים, פֿאַר וואָס האָט ער דערהרגעט דאָס קינד, האָט ער געענטפֿערט, אַז ער האָט זיך איבערגעשראָקן, ווען ער האָט דערזען ווי מאַסן מענטשן זוכן עס. אויף דער פֿראַגע, וווּ איז דאָס איבעריקע געביין פֿונעם קינד, האָט ער זיי געבראַכט צו אַ מיסטפּלאַץ אין דער שכנותדיקער געגנט, פּאַרק סלאָופּ, וווּ דער מת איז געלעגן אין אַ רויטער וואַליזע.

Imre Kertész. Fiasco.
Translated by Tim Wilkinson.
Brooklyn: Melville House, 2011.

דער ראָמאַן "פֿיאַסקאָ", וואָס איז אָקערשט אַרויס אין דער ענגלישער איבערזעצונג, פֿילט אויס דעם בלויז אין דער אויטאָביאָגראַפֿישער טרילאָגיע פֿון אימרע קערטעס, דעם איינציקן אונגאַרישן שרײַבער, וואָס האָט באַקומען די נאָבעל־פּרעמיע. ער איז געוואָרן וועלט־באַרימט, אַ דאַנק דעם ערשטן טייל פֿון דער טרילאָגיע, דעם ראָמאַן "גורללאָזיקייט" — דעם "סאַמע אומגעוויינטלעכן חורבן־ראָמאַן", ווי עס האָט באַמערקט איינער, אַ קריטיקער.

אין 1944, אינעם עלטער פֿון פֿופֿצן יאָר, איז קערטעס, מיט טויזנטער אַנדערע אונגאַרישע ייִדן, דעפּאָרטירט געוואָרן קיין אוישוויץ און דערנאָך קיין בוכענוואַלד. נאָך דער באַפֿרײַונג האָט ער זיך אומגעקערט קיין בודאַפּעשט און פֿאַרדינט זײַן חיונה פֿון איבערזעצונגען און קאָמעדיעס. זײַן ערשטער ראָמאַן איז אַרויס אין אונגאַרן נאָך אונטער דער קאָמוניסטישער שליטה און האָט ניט אַרויסגערופֿן קיין סך אינטערעס. "פֿיאַסקאָ" שילדערט, אין אַן אייגנאַרטיקן איראָנישן משל־סטיל, דעם מחברס נעבעכדיקן מצבֿ אינעם קאָמוניסטישן אונגאַרן.

דאָס בוך עפֿנט זיך מיט אַ לאַנגער הקדמה, דעם מחברס שמועס מיט זיך אַליין וועגן דעם צוועק און דער צוועקלאָזיקייט פֿון דער ליטעראַרישער שאַפֿונג. קערטעס ציט זײַן ליטעראַרישן ייִחוס פֿון די קלאַסיקער פֿונעם אייראָפּעיִשן מאָדערניזם, אַזעלכע ווי קאַפֿקאַ, בעקעט, קאַמיו. ער פֿאַרמאָגט אַ ביטערן איראָנישן חוש און אַ נטיה צו אַבסורדישקייט. דאָס שרײַבן איז פֿאַר אים "אַ מאָדנער און אומפֿאַרשטענדלעכער באַגער צו געבן אַ פֿאָרעם און אַן אויסדרוק צו אונדזערע לעבנס", אָדער אַ "פֿאַרפֿירערישן נסיון", וואָס מען איז ניט בכּוח אויסצושטיין.

צוריק צום אָנהייב

כ’האָב, דאַנק דיר, גאָט, דערלעבט ביז אַ טיפֿן עלטער און, מסתּמא, איז שוין לאַנג צײַט צו מאַכן אַ מין שטריך־אונטערצי, אַ סך־הכּל. דערווײַל האַלט איך עס אין איין אָפּלייגן און אפֿשר איז עס שוין אַן אָנהייב:

ווײַטע פֿאַרגאַנגענהייט, וואָס ניט צום צוריקברענגען. מיר דאַכט, אַז עס פֿאָדערט זיך ניט קיין פֿענאָמענאַלער זכּרון אויף דעם וואָס ס'איז געווען. זעט אויס, דאָס לעבן אַליין האָט אָפּגעקליבן דאָס וויכטיקסטע און אין אַ פֿאַרהוילענער טיף פֿאַרהיט אומאָפּמערקלעכע שפּורן. איז ביז וואַנען דער קאָפּ איז נאָך דערבײַ, דאַרף מען עס אָפּכאַפּן...

ליכט און שאָטן. אַ חושכדיק און איינצײַטיק אַ גוט לעבן. גורלות פֿון מענטשן, וועמענס אָטעם איז שוין פֿון לאַנג פֿאַרקילט געוואָרן. כּלומרשט אייגענע און פֿאַקטיש אַלגעמיינע ייִדישע פּראָבלעמען, וואָס האַלטן נאָך אין איין גליִען.

איז אָט: באַלד וועל איך אָפּשרויפֿן דאָס הענטלפּען, וואָס לאָזט זיך נאָך פֿירן, אויסגלײַכן די ווײַסע בייגעלעך פּאַפּיר און גלײַך פֿון אָרט אַריבערפֿירן די צײַט כּמעט אויף אַ גאַנצן יאָרהונדערט. זיי גייען מיר נאָך, די קינדער־יאָרן. זיי לעבן אויף אין פֿולן אמת, ווי דאָס איז געווען. זיי פֿאָדערן באַדאַכטקייט.

ניט פֿון דעם ווילט זיך אָנהייבן, נאָר גיי טו עפּעס, אויב איך האָב נאָך פֿאַרכאַפּט און, ווי מיר דאַכט זיך, פֿאַרגעדענקט די בלוטיקע פּאָגראָמען אין די יאָרן פֿון בירגערקריג. צווישן די דרײַ הונדערט טויזנט ייִדישע קינדער, וואָס זייערע עלטערן האָבן די רוצחים אומגעבראַכט, זײַנען געווען אויך מײַנע שוועסטער־קינדער. איינע פֿון זיי, בראָניע פּריצקער, האָט דערנאָך אָנגעטראָפֿן אין דער באַוווּסטער מאַלאַכאָווקער קינדער־קאָלאָניע. דאָרט האָט מען זי אָנגעשטעקט מיט אַ ניט־געשטילטן דראַנג צו לייענען ייִדישע ביכער.

הײַנט, פֿרײַטיק דעם 22סטן יולי, כ’ תּמוז תּשע״א, פֿאַלט אויס דער 108טער יאָרצײַט נאָך דער פּטירה פֿון בנימין־זאבֿ (טעאָדאָר) הערצל. ער איז ניפֿטר געוואָרן כ’ תּמוז תּרס״ד, דעם 3טן יולי 1904, אין דער עסטרײַכישער שטאָט עדלאַך און איז געבראַכט געוואָרן צו קבֿורה אויף דעם בית־הקבֿרות אין ווין.

די ייִדישע וועלט איז דאַן געווען דערשיטערט צוליב דעם פּלוצעמדיקן טויט פֿון דעם "מאָדערן משיח", דעם "שטערן" וואָס האָט זיך באַוויזן אין די הימלען איבער די ייִדישע, אָרעמע שטעט און שטעטלעך פֿון מיזרח־אייראָפּע.

אין זײַן קורץ לעבן האָט ער אַרײַנגעבראַכט אַ שײַן פֿון האָפֿענונג פֿאַר אַ בעסערן, ליכטיקן מאָרגן, פֿון אַ סוף צו זייערע צרות און רדיפֿות און דעם ביטערן גלות. טויזנטער און טויזנטער ייִדן פֿון אומעטום, זענען געקומען קיין ווין אים באַגלייטן צו זײַן אייביקער רו דעם "ניט־געקרוינטן ייִדישן מלך", וועלכער האָט במשך זײַן קורץ לעבן באַוויזן אויפֿצוּוועקן די ייִדישע מאַסן צו קאָנקרעטע מעשׂים, צו פֿאַרווירקלעכן זייערע דורות־לאַנגע חלומות און שטרעבונגען צו שיבֿת־ציון.

בלויז 9 יאָר פֿון זײַן קורץ לעבן האָט הערצל אומדערמידלעך געווידמעט זײַן וויזיע צו ברענגען די גאולה און פֿאַרלײַכטערן דעם שווערן מצבֿ פֿון זײַן שטאַם. ער איז ניפֿטר געוואָרן אין עלטער פֿון 44 יאָר!

ער איז דערשינען אויף דער ייִדישער אַרענע אין דער צײַט, ווען אין אייראָפּע האָט געהערשט אַ פֿאַרשטאַרקטע כוואַליע פֿון אַנטי־ייִדישער שׂינאה; באַזונדערס איז זי דאַן געווען שטאַרק פֿאַרשפּרייט אין פֿראַנקרײַך. אין יאָר 1894 געפֿינט זיך הערצל אין פּאַריז ווי דער קאָרעספּאָנדענט פֿון דער ווינער טאָגצײַטונג "Neue Freie Presse" (די נײַע פֿרײַע פּרעסע). ער האָט געדאַרפֿט דעקן דעם פּראָצעס פֿון דעם ייִדישן אָפֿיציר אין דער פֿראַנצויזישער אַרמיי אַלפֿרעד דרײַפֿוס. די פֿראַנצויזישע פּראָקוראַטור האָט דרײַפֿוסן באַשולדיקט אין פֿאַרראַט און שפּיאָנאַזש לטובֿת דײַטשלאַנד.

די הײַנטיקע פּרשה הייבט זיך אָן מיט ענינים פֿון נדרים. משה רבנו האָט איבערגעגעבן די נשׂיאים פֿון די ייִדישע שבֿטים — "ראָשי־המטות" — אַז ווען עמעצער טוט אַ נדר, מוז מען עס מקיים זײַן. ווײַטער ווערט דערקלערט, ווי אַזוי צו מאַכן התּרת־נדרים — אָפּצושאַפֿן אַ נדר.

משה רבנו האָט אויסגענוצט אַ ספּעציעלן אויסדרוק אין שײַכות צו די הלכות פֿון נדרים: "זה הדבֿר" — "דאָס איז די זאַך". די מפֿרשים דערקלערן, אַז די דאָזיקע פֿראַזע ווײַזט אָן אויף דער באַזונדער־הויכער מדרגה פֿון משה רבנוס נבֿואה. וועגן די אַנדערע נבֿיאים שטייט געשריבן אין תּנ״ך, אַז דער אייבערשטער האָט זיי "אַזוי געזאָגט" — "כה אָמר השם". משה האָט אָבער משׂיג געווען זײַן נבֿואה אויף אַ מער דירעקטן, קלאָרן אופֿן, ווי אַ מענטש, וואָס טײַט אָן אויף עפּעס מיטן פֿינגער און פֿאַרשטייט קלאָר, וואָס דאָס איז.

די תּורה דערקלערט פֿאַר אונדז די מעלה פֿון משה רבנוס השׂגה פֿונעם אייבערשטן דווקא אין שײַכות צו די נדרים. ווי מיר האָבן שוין באַהאַנדלט אין די פֿריִערדיקע פּרשיות, זענען אין דער תּורה פֿאַראַן נישט ווייניק מיצוות, וועלכע זענען הײַנט נישט אַקטועל אינעם בוכשטעבלעכן זין. עס זענען אויך פֿאַראַן אַזעלכע מיצוות, וואָס בלײַבן יאָ אַקטועל, אָבער בלויז אין אומגעוווּנטשענע סיטואַציעס: למשל, די מיצווה צו גטן זיך מיט דער פֿרוי ווי געהעריק, אָדער צו הרגענען אַ מערדער. פֿאַרשטייט זיך, עס וואָלט געווען בעסער צו לעבן אין אַ וועלט, וווּ קיינער ווערט נישט דערהרגעט און ממילא איז נישטאָ קיין נייטיקייט אויסצופֿירן די דאָזיקע מיצווה.