מיט פֿיר יאָר צוריק האָט מען דעם רעפֿאָרם־ראַבינער אין טעקסאַס, פּיטער טאַרלאָוו, אָנגעקלונגען פֿון הואַנוקאָ, אַ שטאָט אין פּערו, און אַן אָרטיקער אײַנוווינער האָט אים געבעטן צו העלפֿן אַ גרופּע מענטשן זיך מגייר זײַן און גרינדן דאָרט אַ ייִדישע קהילה. פֿאַרכאַפּט פֿון דער בקשה, איז דער ראַבינער געפֿאָרן אַהין זיך צו באַקענען מיט זיי, און צום סוף, טאַקע געהאָלפֿן דעם גאַנצן ציבור זיך מגייר זײַן. זינט דעמאָלט באַמיט זיך די נײַע קהילה אין הואַנוקאָ אָנצוהאַלטן די ייִדישע טראַדיציעס, ווי ווײַט מעגלעך. אָבער עס קומט זיי אָן שווער — ערשטנס, צוליב זייער קנאַפּער קענטשאַפֿט פֿון דער הלכה, און צווייטנס, ווײַל קיין שטענדיקן רבֿ אָדער חזן האָבן זיי נישט.

ווער זענען אָט די ליבהאָבער פֿונעם ייִדישן פֿאָלק? אַ טייל שטאַמען פֿון ייִדן, וועלכע האָבן זיך אַרײַנגעגנבֿעט אין די פּערואַנער בערג אין מיטן 19טן יאָרהונדערט, ווען די רעגירונג האָט נישט דערלויבט די ייִדן צו וווינען דאָרט, און פֿלעגט רעגיסטרירן אַלע נײַ־געבוירענע קינדער ווי קאַטאָליקן; אַ צווייטער טייל שטאַמען פֿון די אַנוסים (מאַראַנען) בעת דער שפּאַנישער אינקוויזיציע, און אַ דריטער טייל באַשטייט פֿון מענטשן, וואָס זענען געוואָרן אַנטוישט אין זייער אייגענער רעליגיע און האָבן לעצטנס באַשלאָסן, אַז די ייִדישע אמונה געפֿעלט זיי צום בעסטן פֿון אַלע.

מיט אַ חודש צוריק האָט אַ ייִדישער בחור פֿונעם אוניווערסיטעט פֿון פּענסילוועניע זיך אונטערגענומען צו פֿאָרן אין הואַנוקאָ אויפֿן זומער און העלפֿן די נײַע קהילה זיך אויפֿשטעלן אויף די אייגענע פֿיס. דער בחור, דניאל שעכטער, דער זון פֿונעם קאָמפּאָזיטאָר און כאָר דיריגענט בנימין שעכטער (און דרך־אַגבֿ, מײַנער אַ פּלימעניק), האָט זיך דערוווּסט וועגן דער קהילה דורך "קולנו" — אַן אָרגאַניזאַציע, וואָס העלפֿט איזאָלירטע און אַנטוויקלענדיקע זיך ייִדישע ייִשובֿים איבער דער וועלט.

דעם זומער אין קראָקע, אינעם "גאַליציע־מוזיי" קומט מיט דערפֿאָלג פֿאָר די אויסשטעלונג פֿון דער אַמעריקאַנער מאָלערין פֿעי גריידזשאָווער. די אויסשטעלונג טראָגט דעם נאָמען "געשטאַלטן און ווערטער" און וועט אָנגיין ביז נאָוועמבער. נישט לאַנג צוריק האָט פֿעי גריידזשאָווער זיך אומגעקערט פֿון פּוילן קיין באָסטאָן, וווּ זי וווינט, און איך האָב געכאַפּט מיט איר אַ קורצן שמועס. די מאָלערין האָט דערציילט, אַז זי האָט זיך באַמיט אויף אַן אַוואַנגאַרדיסטישן אופֿן, מיט דער שפּראַך פֿון סימבאָלן און מעטאַפֿאָר, איבערצוגעבן אויף אירע לײַוונטן דעם גײַסט פֿון דער ייִדישער דיכטונג, זײַנענדיק באַגײַסטערט פֿון דער שאַפֿונג פֿון קאַדיע מאָלאָדאָווסקי, רחל קאָרן און רייזל זשיכלינסקי.

פֿעי גריידזשאָווער זאָגט, אַז דער פֿאָקוס פֿון איר שאַפֿונג איז אַ מין צונויפֿשמעלץ פֿון געשיכטע מיט עלעמענטן פֿון אומבאַוווּסטזײַן, וואָס דער זכּרון האָט אײַנגעזאַפּט און ווירקט אויף אונדזער טאָג־טעגלעכקייט. אין אירע ווערק ניצט זי אויס די שפּראַך פֿון געשטאַלטן, כּדי איבערצוגעבן די אַבסטראַקטע פֿאָרמעס דורך אַ ספּעציעלן חומר, קאַליגראַפֿישע מיטלען, וואָס רופֿן אַרויס געוויסע איבערלעבענישן. דערמיט ווערט געשאַפֿן אַ באַזונדערע אַטמאָספֿער פֿון רוים און ליכט, וועלכע רופֿן אַרויס בײַ יעדן מענטשן זײַנע אייגענע דערמאָנונגען.

פֿעיס קינדשאַפֿט איז דורכגעגאַנגען אין באָסטאָן אין אַ משפּחה, וווּ ייִדישקייט האָט פֿאַרנומען אַ בכּבֿודיק אָרט אינעם לעבנס־שטייגער. אירע עלטערן זײַנען געקומען קיין אַמעריקע פֿון בעלגיע און האָלאַנד. זיי האָט אָפּגעגליקט. זיי האָבן נאָך באַוויזן צו אַנטלויפֿן פֿון אייראָפּע מיט דער לעצטער שיף. אַלע זייערע קרובֿים, וואָס זײַנען דאָרט געבליבן, זײַנען אומגעקומען.

דעם ניסתּרס ליטעראַרישע ירושה איז כּולל די ווערק פֿון גאָר פֿאַרשידענע סטילן. זײַן סימבאָליסטישע תּקופֿה איז גוט געפֿאָרשט און מער באַקאַנט דעם ניט־ייִדישן לייענער; דער רעאַליסטישער היסטאָרישער ראָמאַן "די משפּחה מאַשבער" איז איבערגעזעצט אויף עטלעכע שפּראַכן אָבער וואַרט נאָך אויף אַ גרונטיקער קריטישער אָפּשאַצונג. אָבער די סאַמע לעצטע ווערק זײַנע, וואָס געהערן צו דעם זשאַנער פֿון "חורבן־ליטעראַטור", זײַנען עד־היום געווען פֿאַרגעסן.

די איבערזעצונג פֿון "ווידערוווּקס", דעם זאַמלבאַנד פֿון דערציילונגען און נאָוועלן פֿון די יאָרן 1942—1946, וואָס איז אַרויס אין מאָסקווע אין 1969, וואָלט געקאָנט ווערן זייער אַ וויכטיקער בײַטראָג אין דער ייִדישער ביבליאָטעק אויף ענגליש. די דאָזיקע דערציילונגען פּאַסן ניט אַרײַן אין דער אָנגענומענער השׂגה פֿון חורבן־ליטעראַטור, און אפֿשר דערפֿאַר זײַנען זיי אַזוי לאַנג פֿאַרבליבן אויף די ראַנדן פֿון ייִדישער ליטעראַטור־געשיכטע.

סטיליסטיש זײַנען די דאָזיקע ווערק אַ דירעקטער המשך פֿון דער עוואָלוציע פֿון סימבאָליזם צו מאָדערניזם, וואָס דער ניסתּר האָט דורכגעמאַכט אין די 1930ער יאָרן. פֿון איין זײַט באַשרײַבט ער דאָ די ביז גאָר רעאַלע געשעענישן בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה, מיט אַ סך קאָנקרעטע פּרטים. פֿון דער אַנדערער זײַט זײַנען די דאָזיקע מעשׂיות טיף סימבאָליש, צומאָל אַפֿילו פֿאַנטאַסטיש. זיי זײַנען אָנגעזאַפּט מיט אַלעגאָרישע רמזים און רעפֿערענצן צו דעם ניסתּרס פֿריִערע ווערק.

דאָס איז אַ סטראָפֿע פֿון משה קולבאַקס ליד "אין אַ יאַדלאָווע וואַלד". קולבאַק איז איינער פֿון די בעסטע נאַטור־באַשרײַבער אין דער ייִדישער פּאָעזיע. זײַנע לידער זענען פֿול מיט די נעמען פֿון כּלערליי פֿלאַנצן, וואָס יעדער ייִד פֿון אַ קליין רײַסיש אָדער ליטוויש שטעטל האָט זיי גוט געקענט. די בוענאָס־אײַרעסער אַרויסגעבער פֿון קולבאַקס אויסגעקליבענע שריפֿטן האָבן באַגלייט דאָס בוך מיט אַ סך פֿוסנאָטן, כּדי צו דערקלערן אַזעלכע ספּעציפֿישע ווערטער, וואָס מע קאָן נישט געפֿינען אין אַ ווערטערבוך און מע מוז זיי אָפּטײַטשן פֿאַר אַן אײַנוווינער פֿון אַ גרויסער מערבֿדיקער שטאָט, וועלכער האָט נישט געהאַט די זכיה צו באַקענען זיך נאָענט מיט דער ווילדער נאַטור.

אין דער זאַמלונג ווערט דאָס וואָרט "מוכאָמאָרן" איבערגעזעצט ווי "גיפֿטיקע שוועמלעך". דאָס איז ריכטיק, אָבער אומפּינקטלעך. עס זענען פֿאַראַן אַ סך פֿאַרשיידענע גיפֿטיקע שוועמלעך, נישט בלויז די מוכאָמאָרן, וועלכע הייסן אָפֿיציעל אויף לאַטײַניש "Amanita Muscaria" און זענען באַקאַנט אויף ענגליש "fly agaric".

ווי מיר האָבן שוין אַ סך מאָל באַהאַנדלט, זענען די נעמען פֿון די פּרשיות טיף פֿאַרבונדן מיט זייער אינהאַלט. מע קאָן זאָגן, אַז די הײַנטיקע סדרה טראָגט דעם סאַמע אַבסטראַקטן נאָמען אין דער גאַנצער תּורה. דאָס וואָרט "עקבֿ" איז נישט אַ סובסטאַנטיוו אָדער אַ ווערב, נאָר אַ בינדוואָרט, וואָס מיינט "ווײַל" אָדער "ווי אַ רעזולטאַט פֿון".

ווי אַ המשך פֿון די צוויי פֿריִערדיקע פּרשיות אינעם חומש "דבֿרים", האָט משה רבינו ווײַטער געפֿירט זײַנע מוסר־דרשות און גערופֿן די ייִדן צו היטן די מיצוות און נישט צו טאָן קיין עבֿירות. ער האָט דערמאָנט דעם חטא פֿונעם גאָלדענעם קאַלב, דאָס מחלוקת פֿון קורח און אַנדערע אומגליקלעכע אינצידענטן.

מיט צוויי וואָכן צוריק, האָבן מיר באַטראַכט דעם אַלגעמיינעם לייטמאָטיוו פֿונעם גאַנצן חומש "דבֿרים". פֿון איין זײַט, איז ער פֿאַרבונדן מיט אַ נעגאַטיוון ענין — משה רבינוס טויט. פֿון דער צווייטער זײַט, ווײַזט דער דאָזיקער טייל פֿונעם חומש אָן, אַז אַ מענטש איז בכּוח צו דערגרייכן די גרויסע מדרגה פֿון דבֿקות מיט דעם אייבערשטן; צוליב דעם, זענען משהס אייגענע תּפֿילות און דרשות געוואָרן אַן אינטעגראַלער טייל פֿון דער תּורה־מן־השמים.