מיר זוכן וועלוול זבאַרזשערס קבֿר

דער איינציקער ייִדישער פּונקט אויף מײַן סדר־היום, אָדער בעסער וואָלט איך געזאָגט, דאָס איינציקע שליחות, וואָס איך האָב געוואָלט אויספֿירן אין אונדזער וויזיט קיין טערקײַ, איז געווען צו געפֿינען די מצבֿה פֿונעם פֿאָלקס־פּאָעט וועלוול זבאַרזשער. געבוירן בנימין־וואָלף עהרענקראַנץ אינעם גאַליציאַנער שטעטל זבאַרזש, אַן ערך אין 1826 (אין "לעקסיקאָן" שטייען פֿיר מעגלעכע געבוירן־דאַטעס), האָט וועלוול זבאַרזשער געשריבן, ווי באַקאַנט, אַזוינע פּאָפּולערע לידער ווי "קום אַהער, דו פֿילאָסאָף" און אַנדערע וואָס מע הערט שוין נישט הײַנט. מיט צען יאָר צוריק אין ישׂראל האָב איך פֿאַרשריבן, ווי עס זינגט דער זינגער און אַקטיאָר אַריה לייש זבאַרזשערס ליד "די נאַכטיגאַל", וואָס מיר דאַכט, איז קיין מאָל נישט רעקאָרדירט

Thomas Stangl
Was kommt.
Graz: Droschl, 2009

קיין אַנדערע אייראָפּעיִשע שפּראַך איז נישט אַדורך אַזוי פֿיל בײַטן אין משך פֿון דעם צוואַנציקסטן יאָרהונדערט ווי דײַטש. אַ שפּראַך האָט אַן אייגענעם זכּרון, וואָס טראָגט אין זיך אַלץ — גוטס און שלעכטס, וואָס מען האָט אָנגעטאָן מיט איר הילף. און אַזוי אַרום פֿירט די דײַטשישע שפּראַך אַ כּסדרדיקן געראַנגל מיטן אייגענעם עבֿר. און אין דער הײַנטיקער עסטרײַכישער ליטעראַטור איז דער דאָזיקער געראַנגל איבעריקנס שאַרף.
להיפּוך צו וועלט־באַרימטע מחברים ווי עלפֿרידע יעלינעק, טאָמאַס בערהאַרדט און פּעטער האַנדקע, איז טאָמאַס שטאַנגל ניט באַקאַנט דעם ענגלישן לייענער, ניט געקוקט אויף עטלעכע ליטעראַרישע פּרײַזן אין עסטרײַך פֿאַר זײַנע דרײַ ראָמאַנען. שטאַנגל פֿאַרמאָגט אַן אייגנאַרטיקן ליטעראַרישן קול, וואָס לאָזט זיך שווער איבערטײַטשן אויף אַן אַנדערער שפּראַך.
די סיבה פֿון דעם ליגט ניט אין אַ קאָמפּליצירטער גראַמאַטיק אָדער פֿאַרדרייטן סינטאַקס. אין דעם זין זײַנען זײַנע ווערק מער צוטריטלעך ווי למשל בערנהאַרדטס. שטאַנגלס פּראָזע איז פֿולגעפּאַקט מיט פֿילצאָליקע קליינע פּרטים, וואָס געהערן צו דעם טאָג־טעגלעכן אַרום פֿון זײַן שטאָט ווין. זײַן ווין איז וואָכעדיק און גרוי, און אַזוי זײַנען די העלדן זײַנע. גאָר ניט איז דאָ יוצא־מן־הכּלל, ניט די העלדן און ניט די געשעענישן. שטאַנגל מײַדט אויס גראָטעסק, סאַטירע, שרעק און אַבסורד — די סטיליסטישע מיטלען, וואָס זײַנען פּאָפּולער בײַ זײַנע מער באַרימטע מיטצײַטלער.

די וואָך הייבן מיר אָן לייענען דעם צווייטן חלק פֿון די חמישה־חומשי־תּורה — "שמות". דער ערשטער חלק, וואָס מיר האָבן ערשט פֿאַרענדיקט, "בראשית", פֿאַנגט זיך אָן מיט דער דערציילונג וועגן דעם וועלט־באַשאַף. די קולמינאַציע פֿון דער גאַנצער מעשׂה־בראשית איז געווען דער מענטש, אָדם־הראשון, וועלכער האָט, אָבער, געזינדיקט באַלד נאָך זײַן באַשאַפֿן ווערן, און דערפֿאַר איז ער פֿאַרטריבן געוואָרן פֿון גן־עדן אין דער שווערער גראָב־גשמיותדיקער וועלט.
נאָכן אייביקן, גרינגן און ג־טלעך־באַלויכטענעם גן־עדן, האָבן אָדם און חוה געמוזט שלעפּן דעם שווערן גלות אין עולם־הזה. אַ קליינע גרופּע מענטשן זענען געווען די איינציקע משפּחה אויף אַ גאַנצן פּלאַנעט; מע וואָלט געקאָנט מיינען, אַז זיי האָבן די גרעסטע פֿרײַהייט, וואָס מע קאָן זיך נאָר פֿאָרשטעלן; פֿונדעסטוועגן, איז די גאַנצע וועלט געוואָרן פֿאַר אָדם־הראשון בלויז אַ ריזיק פֿאַרשיקונג־אָרט.
פֿון דעם דאָזיקן בײַשפּיל זעען מיר, אַז פֿרײַהייט איז אַ רעלאַטיווער טערמין. דער פּיאַסעצנער רבי, קלונימוס־קלמן שאַפּיראָ, אַ גרויסער חסידישער מיסטיקער און סאָציאַלער דענקער, דערקלערט אין זײַן ספֿר "בני מחשבֿה טובֿה", אַז אַ מענטש קאָן נאָך אַלץ, אַפֿילו אין די הײַנטיקע צײַטן, פֿאַרוואַנדלען די גאַנצע וועלט אין אַ גן־עדן. ער באַטאָנט, אַז כּדי צו דערגרייכן אַזאַ מצבֿ, מוז מען, אַחוץ דער פּערזענלעכער רוחניותדיקער השׂגה און עבֿודה, שאַפֿן אַ ברידערלעכע מענטשלעכע געזעלשאַפֿט, וווּ אַלע מענטשן זענען גלײַך, ווײַל דאָרט, וווּ עס הערשט קדושה, איז נישטאָ קיין אָרט פֿאַר פֿירערשאַפֿט און היעראַרכיעס ("שׂררה וכּיבודים").