Börries Kuzmany. Brody:
Eine galizische Grenzstadt
im langen 19. Jahrhundert.
Wien: Böhlau, 2011

צום סוף פֿון זײַן גרונטיקער און אַרומנעמיקער פֿאָרשונג פֿון דער שטאָט בראָד, אונטער דעם האַבסבורג־מלכות, ברענגט דער עסטרײַכישער היסטאָריקער בעריעס קוצמאַני צוויי באַריכט־פֿראַגמענטן פֿון ש. אַנ־סקי און יואל מאַסטבוים וועגן זייערע באַזוכן אין בראָד. ביידע מחברים באַטאָנען דאָס חשיבֿות פֿון דער שטאָט אינעם אַמאָליקן ייִדישן לעבן׃ "אַ מאָל, אַ מאָל איז עס גוט געגאַנגען אין בראָדי. עס האָבן געקלונגען די רוסישע אימפּעריאַלן; עס האָט געברויזט רוסישער מיסחר און ייִדישע פּרנסה. איז קיין קליין וווּנדער נישט געווען, וואָס אָט דער טויער קיין רוסלאַנד האָט פֿאַרמאָגט אַזאַ אימפּעט פֿול מיט לעבן. בראָדי, זאָגט מען, איז געווען קליין־פּאַריז" (מאַסטבוים, "גאַליציע", 1929).
די האַבסבורג־נאָסטאַלגיע איז עד־היום גאַנץ שטאַרק אין די אַמאָליקע קרוין־לענדער, גאַליציע און בוקאָווינע. מע שפּירט זי אויך אין די ווערק פֿון די ייִדישע מחברים, וואָס שטאַמען פֿון יענע מיזרח־קאַנטן פֿון דער אַמאָליקער אימפּעריע, אַזעלכע ווי: יוסף ראָט, ש. י. עגנון, משה נאַדיר; כאָטש אָפֿטמאָל איז די דאָזיקע נאָסטאַלגיע שטאַרק באַזאַלצט און באַפֿעפֿערט מיט איראָניע. קוצמאַניס "בראָדי" איז אַ זאַכלעכע אַקאַדעמישע פֿאָרשונג, וואָס ברענגט צונויף, אויף אַ מוסטערהאַפֿטיקן אופֿן, די "וואַרהייט" מיט דער "דיכטונג", די פּאָליטישע, עקאָנאָמישע און סאָציאַלע געשיכטע פֿון דער שטאָט בראָד מיט איר ליטעראַריש־קינסטלערישן מיטאָס.

די פֿאַרגאַנגענע וואָך האָבן מיר אָנגעהויבן לייענען דעם חומש "שמות", וווּ עס ווערט דערציילט וועגן יציאת־מצרים. אין דער סאַמע ערשטער פּרשה אין דער תּורה, גייט אַ רייד וועגן דער וועלט־באַשאַפֿונג; דער חומש "שמות" הייבט זיך אָן מיטן "סאָציאַלן בראשית" פֿונעם ייִדישן פֿאָלק, וואָס האָט זיך פֿאָרמירט אין מצרים, במשך פֿון אַ קורצן פּעריאָד פֿון רויִקייט, נאָך וועלכער ס׳איז געקומען אַ ביטערע פֿאַרשקלאַפֿונג.
ווי מיר האָבן באַטאָנט די פֿאָריקע וואָך, קאָנען מיר אָפּלערנעןּ פֿון דער פּרשה "בראשית", אַז דאָס עלנטע מענטשלעכע לעבן איז נישט קיין אמתע פֿרײַהייט; ווײַל אַ מענטש איז בעצם אַ געזעלשאַפֿטלעכע באַשעפֿעניש, וואָס נייטיקט זיך אין דער קעגנזײַטיקער הילף פֿון די אַנדערע. אויב אַפֿילו אַן עלנטער מענטש איז פֿיזיש פֿרײַ, לעבט ער אין אַ מין גלות. פֿון דער פּרשה "שמות" לערנען מיר אָפּ אַ פֿאַרקערטן לימוד, אַז הגם דער מענטש מוז טאַקע לעבן אין אַ קאָלעקטיוו, ווענדט זיך די פּערזענלעכע פֿרײַהייט און די אַלגעמיינע מענטשלעכע אייניקייט אין דער טעטיקייט פֿון אַזעלכע יחידים, ווי משה רבינו און בתיה — די טאָכטער פֿון פּרעהן, וועלכע האָט געראַטעוועט משהן אויפֿן טײַך און האָט אים אויפֿגעהאָדעוועט.
בײַם סוף פֿון דער פֿאָריקער פּרשה האָבן מיר שוין געלייענט, ווי דער אייבערשטער האָט זיך אַנטפּלעקט פֿאַר משה רבינו אין אַ ברענענדיקן קוסט און געהייסן אים צו גיין אויסלייזן די ייִדן. דער בייזער מיצרישער טיראַן האָט אָבער איגנאָרירט משהס ניסים און האָט נאָך שטאַרקער פֿאַרביטערט דאָס לעבן פֿון די ייִדישע שקלאַפֿן. הײַנט לייענען מיר ווײַטער וועגן דער אַנטוויקלונג פֿון די דאָזיקע געשעענישן.
דער אייבערשטער האָט זיך ווידער אַנטפּלעקט פֿאַר משהן, און האָט אים צוגעזאָגט מקיים צו זײַן דעם צוזאָג, וואָס ער האָט געגעבן די ייִדישע אָבֿות — אַבֿרהם, יצחק און יעקבֿ — אויסצולייזן דאָס ייִדישע פֿאָלק פֿון מצרים. אין דער נבֿואה, וואָס משה האָט אויסגעהערט, האָט דער באַשעפֿער צוגעזאָגט אַרויסצופֿירן די ייִדן פֿון מצרים מיט פֿאַרשיידענע אויסדרוקן: "והוצאתי", "והצלתּי", "וגאלתּי" און "ולקחתּי": "איך וועל זיי אַרויספֿירן, ראַטעווען, אויסלייזן און אַרויסנעמען".