Video Banner
‫פֿון רעדאַקציע

די פֿאַרגאַנגענע וואָך האָט די אַמעריקאַנער פּרעסע ווידער דערמאָנט דעם נאָמען ראַול וואַלענבערג. אונדזערן לייענער דאַרף מען ספּעציעל נישט דערציילן, ווער וואַלענבערג איז געווען, און וועגן זײַן העלדישער רעטונגס־אַקציע פֿון די אונגערישע ייִדן אין 1944. אַ דאַנק זײַן אַרבעט, ווי דער ערשטער סעקרעטאַר בײַ דער שוועדישער אַמבאַסאַדע אין בודאַפּעשט, און זײַנע "שוץ־פּאַספּאָרטן", זײַנען געבליבן לעבן אַרום 100 טויזנט מענטשן.
די שפּורן פֿון וואַלענבערגן ווערן פֿאַרלוירן באַלד נאָך דעם ווי אין בודאַפּעשט זײַנען אַרײַן די סאָוועטישע טאַנקן אין פֿעברואַר 1945. די אַלע באַמיִונגען אויסצוקלאָרן זײַן גורל האָבן זיך אָנגעשטויסן אין סתּירותדיקע ידיעות, בתוכם, דער מעלדונג, אַז ראַול וואַלענבערג איז דערשאָסן געוואָרן אין דער מאָסקווער לוביאַנקער תּפֿיסה (קאַגעבע) אין יוני 1947.
די פֿאַרשידענע אויספֿאָרש־קאָמיסיעס און פֿאָדערונגען פֿון דער שוועדישער רעגירונג, דערלאַנגט סײַ אין דער צײַט פֿון גאָרבאַטשאָווס "פּערעסטראָיקע" און סײַ שוין נאָכן קראַך פֿונעם סאָוועטישן רעזשים, האָבן קלאָרער דעם ענין נישט געמאַכט. סײַדן אין 1989 האָבן וואַלענבערגס קרובֿים באַקומען זײַנע פּערזענלעכע חפֿצים, אַרײַנגערעכנט זײַן דיפּלאָמאַטישן פּאַספּאָרט; און דאָס האָט געשאַפֿן אַ נײַע השערה, אַז ער איז נישט דערשאָסן אָדער געשטאָרבן פֿון אַ האַרץ־אַטאַק (נאָך איין ווערסיע); און אַז מ’האָט אים אַפֿילו געזען אין פֿאַרשידענע יאָרן אין די לאַגערן פֿון "גולאַג" און פּסיכיאַטרישע שפּיטעלער.


געזעלשאַפֿט

אָפֿט מאָל זענען די וואָלונטירן פֿון Meals on Wheels (די מאָלצײַט־טרעגער) די איינציקע, וואָס זעען די עלטערע לײַט אויף אַ רעגלמעסיקן אופֿן, און דערפֿאַר לערנט מען די וואָלונטירן איצט, ווי אַזוי צו דערקענען די סימנים פֿון באַלעסטיקונג
מיט צוויי יאָר צוריק איז דער זון פֿון דער לאַנג־יאָריקער פֿילאַנטראָפּין און באַליבטער "דאַמע" פֿון די ניו־יאָרקער "הויכע פֿענצטער", ברוק אַסטאָר, פֿאַרמישפּט געוואָרן צו איינס ביז דרײַ יאָר תּפֿיסה פֿאַר האָבן באַרויבט זײַן מאַמעס 185 מיליאָן־דאָלאַרדיקן פֿאַרמעגן, איידער זי איז נפֿטר געוואָרן.
דער ענין האָט אַטפּלעקט אַ פֿאַרשפּרייטן פֿענאָמען, וואָס מע האָט ביז איצט וועגן דעם ווייניק געשריבן: די באַלעסטיקונג פֿון עלטערע לײַט. לויט אַ שטודיע פֿונעם "נאַציאָנאַלן אינסטיטוט פֿון יוסטיץ" פֿון 2009, האָבן כּמעט 11% פֿון מענטשן 60 יאָר און עלטער — בערך 5.7 מיליאָן מענטשן — געליטן פֿון אַ מין באַלעסטיקונג אינעם פֿאַרגאַנגענעם יאָר.
די באַלעסטיקונג פֿון עלטערע לײַט — בפֿרט די וועלכע זענען קרענקלעך און שוואַך — קומט אין פֿאַרשידענע פֿאָרמען: 1) עמעצער ניצט אויס פֿיזישן כּוח קעגן זיי אָדער וואָרנט זיי אַז מע וועט עס טאָן; 2) מע באַליידיקט אָדער מע שרײַט אויף זיי, אָדער מע איזאָלירט זיי פֿונעם אַרום; 3) מע העלפֿט זיי נישט בײַ זייערע פֿיזישע און עמאָציאָנעלע באַדערפֿענישן; 4) מע באַגנבֿעט זיי, אָדער מע נעמט איבער דעם קאָנטראָל פֿון זייער געלט אָדער פֿאַרמעגן, אָן זייער וויסן אָדער דערלויבעניש. פֿון צײַט צו צײַט הערט מען אויך וועגן אינצידענטן פֿון סעקסועלער באַלעסטיקונג, אָבער נישט אויפֿן זעלבן פֿאַרנעם ווי אין די אַנדערע פֿיר קאַטעגאָריעס.


געשיכטע

דער ספֿר "תּיקון", וווּ שבתי צבֿי ווערט באַטראַכט ווי משיח, געדרוקט אין אַמסטערדאַם, אינעם יאָר 1666
מיט דרײַ וואָכן צוריק זענען פֿאַרלאָפֿן שוין 12 יאָר פֿונעם נײַעם יאָרטויזנט. פֿאַר אַזאַ לאַנגן טערמין וואָלטן אין דער וועלט געקאָנט געשען אַ סך דראַמאַטישע חידושים איבערקערענישן. די ערשטע יאָרן פֿונעם פֿאַרגאַנגענעם יאָרהונדערט זענען געווען פֿול מיט גאָר וויכטיקע געשעענישן, וועלכע האָבן געביטן דעם לעבנס־שטייגער פֿון דער גאַנצער מענטשהייט.
אינעם יאָר 1901 האָט מען געשיקט דעם ערשטן ראַדיאָ־סיגנאַל איבער דעם אַטלאַנטישן אָקעאַן. פֿאַר דעם, איז די קאָמוניקאַציע צווישן אייראָפּע און אַמעריקע געווען באַגרענעצט. הגם דער ערשטער טראַנסאַטלאַנטישער טעלעגראַף־קאַבל האָט אָנגעהויבן אַרבעטן נאָך אינעם יאָר 1858, האָט ער אָפּגעאַרבעט בלויז אַ חודש. דורך די שפּעטערדיקע, מער דערפֿאָלגרײַכע קאַבלען האָט מען געקאָנט איבערשיקן בלויז עטלעכע ווערטער אין אַ שעה צו אַ פּאָר אַבאָנענטן. ערשט אינעם 20סטן יאָרהונדערט, צוליב דער אַנטוויקלונג פֿון דער ראַדיאָ־אַפּאַראַטור, איז געוואָרן מעגלעך גיכע און פֿאַרלאָזלעכע פֿאַרבינדונג צווישן די קאָנטינענטן.
אינעם יאָר 1903 האָבן די ברידער אָרוויל און ווילבור רײַט געשאַפֿן דעם ערשטן עראָפּלאַן. דער היסטאָרישער פֿלי האָט פֿאַרלייגט דעם אָנהייב פֿון אַ נײַער תּקופֿה, ווען נישט בלויז אינפֿאָרמאַציע, נאָר די מענטשן אַליין האָבן באַקומען אַ מעגלעכקייט אַרומצופֿאָרן גיך איבער דער וועלט.
נישט געקוקט, וואָס דער וויסנשאַפֿטלעכער פּראָגרעס פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט האָט געמאַכט די מענטשן פֿון פֿאַרשיידענע לענדער נענטער איינער צום צווייטן, זענען די טעכנאָלאָגיעס אויך געוואָרן אַ יסוד פֿון דער טויט־מאַשין, וועלכע האָט אומגעבראַכט צענדליקער מיליאָנען נפֿשות בעת די צוויי וועלט־מלחמות.


ליטעראַטור
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"


Börries Kuzmany. Brody:
Eine galizische Grenzstadt
im langen 19. Jahrhundert.
Wien: Böhlau, 2011

צום סוף פֿון זײַן גרונטיקער און אַרומנעמיקער פֿאָרשונג פֿון דער שטאָט בראָד, אונטער דעם האַבסבורג־מלכות, ברענגט דער עסטרײַכישער היסטאָריקער בעריעס קוצמאַני צוויי באַריכט־פֿראַגמענטן פֿון ש. אַנ־סקי און יואל מאַסטבוים וועגן זייערע באַזוכן אין בראָד. ביידע מחברים באַטאָנען דאָס חשיבֿות פֿון דער שטאָט אינעם אַמאָליקן ייִדישן לעבן׃ "אַ מאָל, אַ מאָל איז עס גוט געגאַנגען אין בראָדי. עס האָבן געקלונגען די רוסישע אימפּעריאַלן; עס האָט געברויזט רוסישער מיסחר און ייִדישע פּרנסה. איז קיין קליין וווּנדער נישט געווען, וואָס אָט דער טויער קיין רוסלאַנד האָט פֿאַרמאָגט אַזאַ אימפּעט פֿול מיט לעבן. בראָדי, זאָגט מען, איז געווען קליין־פּאַריז" (מאַסטבוים, "גאַליציע", 1929).
די האַבסבורג־נאָסטאַלגיע איז עד־היום גאַנץ שטאַרק אין די אַמאָליקע קרוין־לענדער, גאַליציע און בוקאָווינע. מע שפּירט זי אויך אין די ווערק פֿון די ייִדישע מחברים, וואָס שטאַמען פֿון יענע מיזרח־קאַנטן פֿון דער אַמאָליקער אימפּעריע, אַזעלכע ווי: יוסף ראָט, ש. י. עגנון, משה נאַדיר; כאָטש אָפֿטמאָל איז די דאָזיקע נאָסטאַלגיע שטאַרק באַזאַלצט און באַפֿעפֿערט מיט איראָניע. קוצמאַניס "בראָדי" איז אַ זאַכלעכע אַקאַדעמישע פֿאָרשונג, וואָס ברענגט צונויף, אויף אַ מוסטערהאַפֿטיקן אופֿן, די "וואַרהייט" מיט דער "דיכטונג", די פּאָליטישע, עקאָנאָמישע און סאָציאַלע געשיכטע פֿון דער שטאָט בראָד מיט איר ליטעראַריש־קינסטלערישן מיטאָס.


פֿון אונדזער פֿאָלקלאָר־אוצר

יעדע ייִדישע עדה האָט אויך איר אייגענעם ייִדישן פֿאָלקלאָר. ווי אַ טייל פֿון דער סעריע "ייִדישע פֿאָלקס־מעשׂיות" [Folktales of the Jews], וואָס ווערט אַרויסגעגעבן פֿונעם פֿאַרלאַג JPS און רעדאַקטירט פֿון פּראָפֿ׳ דן בן־עמוס, איז אין 2011 אַרויסגעלאָזט געוואָרן דער דריטער באַנד "מעשׂיות פֿון די אַראַבישע לענדער". ס׳רובֿ מעשׂיות אין דעם באַנד, פּונקט אַזוי ווי אין די פֿריִערדיקע צוויי בענד — אַשכּנזישע מעשׂיות, און ספֿרדישע מעשׂיות — געפֿינען זיך אינעם חיפֿהער "ישׂראלדיקע פֿאָלק־מעשׂה־אַרכיוו", וואָס פּראָפֿ׳ דבֿ נוי האָט געשאַפֿן אין 1955, און וואָס טראָגט הײַנט זײַן נאָמען. דער אַרכיוו נעמט אַרײַן די גרעסטע זאַמלונג פֿון בעל־פּהיִשע ייִדישע פֿאָלקס־מעשׂיות אויף דער וועלט. די דרײַ בענד פֿאָלקס־מעשׂיות שטעלן מיט זיך פֿאָר אַ קלאַסיש ווערק, וואָס יעדער פֿאָרשער, סטודענט און ליבהאָבער פֿון ייִדישע פֿאָלקס־מעשׂיות דאַרף האָבן אין זײַן ביבליאָטעק.
די ייִדן אין די אַראַבישע לענדער האָבן געוווינט אין סיריע, לבֿנון, איראַק, עגיפּטן, תּימן, ליביע, טוניס, אַלזשיר און מאַראָקאָ הונדערטער, אַפֿילו טויזנטער יאָר. שוין אין די ביבלישע און נאָך־ביבלישע צײַטן האָבן זיך דאָרטן אַנטוויקלט די ייִדישע קהילות, וועלכע האָבן זיך צעוואַקסן מיטן אָנקום פֿון די ספֿרדישע ייִדן.
מיטן אויפֿקום פֿון ישׂראל און מיט דער עמיגראַציע פֿון די עדות אין דער נײַער מדינה איז די געשיכטע פֿון די ייִדן אין די לענדער כּמעט געקומען צו אַ סוף. דער נאַטירלעכער קאָנטעקסט פֿון דער "אַלטער היים", וווּ מע פֿלעג זיך צונויפֿקומען און דערציילן פֿאָלקס־מעשׂיות איז אויך געקומען צו אַ סוף. אין די לענדער האָבן די ייִדישע און מוסולמענישע דערציילער אָפֿט גענאַשט "סחורה" איינער בײַם אַנדערן, כאָטש אין דער אַראַבישער געזעלשאַפֿט האָבן די ייִדן געפֿירט אַן אונטערטעניק לעבן צו די מוסולמענער, צוליב די מוסולמענישע געזעצן. די אָנגעשטרענגטע באַציִונגען ווערן צו מאָל אָפּגעשפּיגלט אין די מעשׂיות און לעגענדעס וואָס די ייִדן האָבן דערציילט, פּונקט ווי די באַציִונגען צווישן די אַשכּנזישע ייִדן און זייערע נישט־ייִדישע שכנים ווערן אָפּגעשפּיגלט אין זייערע פֿאָלקס־מעשׂיות.


פֿונעם אייביקן קוואַל
פֿון מ. אַלקין
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

די פֿאַרגאַנגענע וואָך האָבן מיר אָנגעהויבן לייענען דעם חומש "שמות", וווּ עס ווערט דערציילט וועגן יציאת־מצרים. אין דער סאַמע ערשטער פּרשה אין דער תּורה, גייט אַ רייד וועגן דער וועלט־באַשאַפֿונג; דער חומש "שמות" הייבט זיך אָן מיטן "סאָציאַלן בראשית" פֿונעם ייִדישן פֿאָלק, וואָס האָט זיך פֿאָרמירט אין מצרים, במשך פֿון אַ קורצן פּעריאָד פֿון רויִקייט, נאָך וועלכער ס׳איז געקומען אַ ביטערע פֿאַרשקלאַפֿונג.
ווי מיר האָבן באַטאָנט די פֿאָריקע וואָך, קאָנען מיר אָפּלערנעןּ פֿון דער פּרשה "בראשית", אַז דאָס עלנטע מענטשלעכע לעבן איז נישט קיין אמתע פֿרײַהייט; ווײַל אַ מענטש איז בעצם אַ געזעלשאַפֿטלעכע באַשעפֿעניש, וואָס נייטיקט זיך אין דער קעגנזײַטיקער הילף פֿון די אַנדערע. אויב אַפֿילו אַן עלנטער מענטש איז פֿיזיש פֿרײַ, לעבט ער אין אַ מין גלות. פֿון דער פּרשה "שמות" לערנען מיר אָפּ אַ פֿאַרקערטן לימוד, אַז הגם דער מענטש מוז טאַקע לעבן אין אַ קאָלעקטיוו, ווענדט זיך די פּערזענלעכע פֿרײַהייט און די אַלגעמיינע מענטשלעכע אייניקייט אין דער טעטיקייט פֿון אַזעלכע יחידים, ווי משה רבינו און בתיה — די טאָכטער פֿון פּרעהן, וועלכע האָט געראַטעוועט משהן אויפֿן טײַך און האָט אים אויפֿגעהאָדעוועט.
בײַם סוף פֿון דער פֿאָריקער פּרשה האָבן מיר שוין געלייענט, ווי דער אייבערשטער האָט זיך אַנטפּלעקט פֿאַר משה רבינו אין אַ ברענענדיקן קוסט און געהייסן אים צו גיין אויסלייזן די ייִדן. דער בייזער מיצרישער טיראַן האָט אָבער איגנאָרירט משהס ניסים און האָט נאָך שטאַרקער פֿאַרביטערט דאָס לעבן פֿון די ייִדישע שקלאַפֿן. הײַנט לייענען מיר ווײַטער וועגן דער אַנטוויקלונג פֿון די דאָזיקע געשעענישן.
דער אייבערשטער האָט זיך ווידער אַנטפּלעקט פֿאַר משהן, און האָט אים צוגעזאָגט מקיים צו זײַן דעם צוזאָג, וואָס ער האָט געגעבן די ייִדישע אָבֿות — אַבֿרהם, יצחק און יעקבֿ — אויסצולייזן דאָס ייִדישע פֿאָלק פֿון מצרים. אין דער נבֿואה, וואָס משה האָט אויסגעהערט, האָט דער באַשעפֿער צוגעזאָגט אַרויסצופֿירן די ייִדן פֿון מצרים מיט פֿאַרשיידענע אויסדרוקן: "והוצאתי", "והצלתּי", "וגאלתּי" און "ולקחתּי": "איך וועל זיי אַרויספֿירן, ראַטעווען, אויסלייזן און אַרויסנעמען".