Video Banner
‫פֿון רעדאַקציע

קוקנדיק אין דער טעלעוויזיע, ווי אַזוי ס’איז די וואָך אויפֿגענומען געוואָרן אין ישׂראל דער רוסלענדישער פּרעזידענט וולאַדימיר פּוטין, האָט זיך געשאַפֿן אַן אײַנדרוק, אַז אין אַ ייִדיש שטעטל איז געקומען פֿון מאָסקווע אַ הויכגעשטעלטער גובערנאַטאָר; איין קלייניקייט, ביז ער איז דערפֿאָרן צום שטעטל, איז עס פֿאַרוואַנדלט געוואָרן אין אַ ייִדישער מדינה.
דער "גובערנאַטאָר", פֿון זײַן זײַט, האָט עס אַפּנים, נישט באַמערקט, און זיך אויפֿגעפֿירט, ווי עס פּאַסט פֿאַר אַ הויכגעשטעלטן טשינאָווניק לגבי זײַנע אונטערטעניקע, סײַדן גוטמוטיק, פֿאָרט באַלעבאַטים.
וואָס איז געקומען פּוטין? פֿאָרמעל — צו דערעפֿענען דעם דענקמאָל אין נתּניה לזכּרון די אומגעקומענע סאָלדאַטן אין דער רויטער אַרמיי. אויפֿצושטעלן אַזאַ דענקמאָל האָט אים צוגעזאָגט אין מאָסקווע, בעת זײַן וויזיט, דער פּרעמיער בנימין נתניהו. זײַן וואָרט האָט נתניהו געהאַלטן, און פּוטין, וואָס האָט אים דעמאָלט צוגעזאָגט בײַצוזײַן בײַ דער אַנטדעקונג פֿונעם מעמאָריאַל, האָט אויך נישט אונטערגעפֿירט — געקומען.
זעט אויס, אַז ביידע צדדים האָבן אַרויסגעקוקט אויף אַזאַ געלעגנהייט. די אַנטדעקונג פֿונעם מעמאָריאַל איז אַוודאי אַ וויכטיקע סיבה, אָבער פֿאָרט אַן עמאָציאָנעלע, מער פֿאַרבונדן מיטן נעכטן. געמיינט האָט מען דאָך די הײַנטיקע ווירקלעכקייט מיט אַלע אירע פּראָבלעמען פֿאַר ביידע לענדער. אויב אַזוי, גייט קודם־כּל די רייד וועגן איראַן און סיריע.


געזעלשאַפֿט

בענעש און ראַיע אויף דער גלינהאַנטרי־ראָוד, עלסטערנוויק

2. אונדזערע גאַסטגעבער — עליס און בענעש

נאָך דעם לאַנגן איבערפֿלי — ניו־יאָרק־לאָס־אַנדזשעלעס־סידני (איבער 20 שעה אין דער לופֿטן), האָבן שוין די אָנדערטהאַלבן שעה פֿון סידני קיין מעלבורן אויסגעזען ווי אַ קאַצנשפּרונג.
פֿון די בליצבריוולעך, באַקומען פֿון רענאַטאַ זינגער, וואָס האָט פֿאַקטיש אָרגאַניזירט מײַן באַזוך — אָפּגערעדט מיט מיר, אונטערגעהאַלטן די פֿאַרבינדונג, מיט איין וואָרט, געווען מײַן אימפּרעסאַריאָ, שיין גערעדט — האָט זי מיר מיטגעטיילט, אַז אָפּנעמען וועט מיך פֿונעם פֿליפֿעלד בעני ראָזענצווײַג. "ער וועט האַלטן אַ שילדל מיט זײַן ייִדישן נאָמען, בענעש", — האָט פֿאַרפּינקטלעכט רענאַטאַ.
"בעני", "בענעש" — די מעטאַמאָרפֿאָזע פֿון ייִדישע נעמען אין "אינטערנאַציאָנאַלע", איז פֿאַר מיר נישט קיין נאָווינע. אַן אַנדער זאַך, די ייִדישע פֿאַמיליעס, וואָס איך פּלאָנטער שטענדיק, צוליב זייערע אומצאָליקע וואַריאַציעס, למשל: ראָזענצווײַג־ראָזענצוויט־ראָזענפֿעלד־ראָזענבלום־ראָזענפֿאַרב... — דאָס זײַנען נאָר "ראָזען..." מיט אַ "באָטאַנישן ייִחוס"; איך רעדט שוין נישט פֿון כּל־מיני ראָזענגורט, ראָזענבערג, ראָזענטאַל, ראָזענבורג וכּדומה.
מיר האָבן באַלד דערקענט איינער דעם אַנדערן, אָן אַ "שילדל"; כאָטש בענעש האָט געהאַלטן אין דער האַנט אַ פּאַפּירל, אָבער באַלד, נאָך אונדזער ייִדישן "שלום־עליכם" — עס אַרײַנגעשטופּט אין קעשענע. בענעש האָט גערעדט אַ געשמאַקן פּוילישן ייִדיש, כאָטש ער האָט זיך געפֿילט אַ ביסל געצאַמט, און צומאָל אַרײַנגעשטעלט דאָ און דאָרט אַ ענגליש וואָרט, אַ זאַץ, וואָס האָט געקלונגען נאַטירלעך.


געזעלשאַפֿט
פֿון קריסטאָף מאַטעס לאַנדאָלט און לייזער בורקאָ (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אַ הויז אין ענדינגען מיט צוויי טירן — איינע פֿאַר ייִדן, די צווייטע פֿאַר קריסטן
אַזוי ווי מיר האָבן מיט צוויי וואָכן צוריק דערציילט, ווי שווייצער קומען הײַנט קיין ניו־יאָרק, כּדי זיך צו באַקענען מיט דער היגער ייִדיש־וועלט, וועלן מיר די וואָך שרײַבן פֿאַרקערט: ווי ניו־יאָרקער ייִדישיסטן זײַנען אַ מאָל געפֿאָרן אין דער שווייץ, כּדי זיך צו פֿאַרטיפֿן אין דער שווייצער קולטור. עס רעדט זיך וועגן דער פֿאָלקלאָריסטקע בינה ווײַנרײַך און איר מאַן, דער לינגוויסט אוריאל ווײַנרײַך, וואָס זיי האָבן פֿאַרבראַכט אַ גאַנץ יאָר אין ציריך (1949—1950), כּדי אוריאל זאָל אויספֿאָרשן די שווייצער צוויישפּראַכיקייט. פֿון דעם איז אַרויס זײַן קלאַסיש לינגוויסטיש ביכל "שפּראַכן אין קאָנטאַקט", וואָס שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ תּמצית פֿון זײַן דיקלײַביקער דיסערטאַציע.
אָבער דאָס באַגעגעניש מיט דער שווייץ האָט געהאַט אַ פּעולה ניט נאָר אין דער אַלגעמיינער לינגוויסטיק און אין אוריאל ווײַנרײַכס אַקאַדעמישער קאַריערע. עס האָט אויך געביטן און אויסגעברייטערט דעם אופֿן, ווי אַזוי מען האָט באַטראַכט די ייִדישע שפּראַך און דעם באַגריף אַשכּנז. די ווײַנרײַכס האָבן צום ערשטן מאָל "אַנטדעקט" דעם מערבֿ־ייִדישן דיאַלעקט, וואָס האָט אַ מאָל זיך געצויגן איבער דער לענג און ברייט פֿון דײַטשלאַנד, האָלאַנד, אַפֿילו צפֿון־איטאַליע, אָבער וואָס דעמאָלט האָבן בלויז געציילטע אַלטע ייִדן די שפּראַך נאָך געדענקט, דער עיקר, אין עלזאַס (פֿראַנקרײַך) און אין דער שווייץ. דאָס וואָרט "אַנטדעקט" שטייט אין גענדזנפֿיסלעך, ווײַל אין דער וויסנשאַפֿטלעכער ליטעראַטור איז די עקזיסטענץ פֿון מערבֿ־ייִדיש שוין געווען גוט באַקאַנט — נאָר וועלכער ייִד אין ווילנע, וואַרשע, אָדער ניו־יאָרק האָט זי אַ מאָל געהערט? אין דײַטשלאַנד האָט מערבֿ־ייִדיש אָנגעהויבן גיין באַרג־אַראָפּ נאָך אין משה מענדלסאָנס צײַטן.


ליטעראַטור
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אָלגאַ מינקינאַ. "בני רחל"׃
ייִדישע דעפּוטאַטן אין דער רוסישער אימפּעריע, 1772—1825.
מאָסקווע, "נלאָ", 2011



דאָס ערשטע פֿערטל פֿונעם 19טן יאָרהונדערט, די תּקופֿה פֿונעם צאַר אַלעקסאַנדער דעם ערשטן, האָט ביז לעצטנס אַרויסגערופֿן אַ קנאַפּן אינטערעס בײַ די היסטאָריקער פֿונעם רוסישן ייִדנטום. עס האָט זיי געפֿעלט אַ "מײַסטער–נאַראַטיוו", וואָס זאָל אײַנאָרדענען פֿאַרשיידענע געשעענישן און אַרײַנברענגען אין זיי אַ היסטאָרישע לאָגיק.
ווען די מלכּה יעקאַטערינאַ האָט צווישן 1772 און 1795 פֿאַרכאַפּט ווײַסרוסלאַנד, ליטע, אוקראַיִנע און מיזרח־פּוילן, האָט רוסלאַנד באַקומען די גרעסטע אין דער וועלט ייִדישע באַפֿעלקערונג פֿון בערך איין מיליאָן נפֿשות. יעקאַטערינאַ האָט פֿאַר זיי אײַנגעשטעלט אַ מין רעזערוואַציע אין דער פֿאָרעם פֿון תּחום־המושבֿ און אײַנגעפֿירט אַנדערע באַגרענעצונגען לגבי זייער לעבן און טעטיקייט. מיט געוויסע ענדערונגען איז זיך דער דאָזיקער פּאָליטישער סדר אָנגעגאַנגען ביז דער פֿעברואַר־רעוואָלוציע פֿון 1917.
ווען מען לייענט רוסיש־ייִדישע היסטאָריקער, סײַ די אַלטע, אַזעלכע ווי שמעון דובנאָוו און יולי געסען, סײַ די נײַע, אַזעלכע ווי דזשאָן קליר, מײַקל סטאַניסלאַווסקי, בנימין נייטענס און יונתן פֿרענקעל, שאַפֿט זיך אַן אײַנדרוק, אַז צווישן די יאָרן 1800 און 1825 איז געווען אַ לאַנגע הפֿסקה. ערשט מיטן אויפֿשטײַג אויפֿן רוסישן טראָן פֿונעם נײַעם צאַר ניקאָלײַ דעם ערשטן האָט זיך אָנגעהויבן דער נײַער אַקט פֿון דער רוסיש־ייִדישער היסטאָרישער דראַמע.


געזעלשאַפֿט
פֿון גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אַ שיטערע ריי באַזוכער בײַם מאָסקווער מאַווזאָליי
ניט לאַנג צוריק איז אין דעם ביולעטין פֿונעם צענטער פֿאַר פֿראַנצויזישע פֿאָרשונגען, וואָס אַרבעט אונטערן דאַך פֿונעם העברעיִשן אוניווערסיטעט אין ירושלים, פֿאַרעפֿנטלעכט געוואָרן מײַן אַרטיקל, אין אַ פֿראַנצויזישער איבערזעצונג, וועגן די ייִדישע "היטער" פֿון לעניניזם (bcrfj.revues.org/6567). די רייד גייט דאָרטן, דער עיקר, וועגן די וועטעראַנען פֿון דער פּוילישער קאָמוניסטישער פּאַרטיי, וועלכע זײַנען סוף 1960ער יאָרן אַרויסגעשטופּט געוואָרן אי פֿון דער פּאַרטיי אי פֿון דעם לאַנד, האָבן זיך באַזעצט אין ישׂראל און דאָרטן געהאַלטן זיך פֿאַר די סאַמע ריכטיקע לעניניסטן, ניט צו פֿאַרגלײַכן ריכטיקערע איידער די סאָוועטישע און די פּוילישע קאָמוניסטישע מנהיגים. אַן ענלעכע דערשײַנונג האָט מען געקאָנט זען אויך אין אַנדערע לענדער. דער קרײַז פֿון דער ניו-יאָרקער צײַטונג "מאָרגן-פֿרײַהייט" פֿלעגט אויך צולייגן אַ לעניניסטישן אַרשין צו די אויפֿטוען פֿונעם ייִנגערן קאָמוניסטישן עולם, וועלכער האָט זיי, די ייִדישע וועטעראַנען, אַרויסגעוואָרפֿן פֿון דער פּאַרטיי.
נאָך דער "דע-סטאַליניזאַציע", לכל-הפּחות, אויסנווייניק פֿון דער קאָמוניסטישער באַוועגונג, זײַנען "לענין" און "לעניניזם" געוואָרן נאָך הייליקער פֿאַר האַרטנעקיקע קאָמוניסטן ווי פֿריִער. די פֿאַרברעכנס פֿון סטאַלינס תּקופֿה האָט מען געקענט פֿאַרטײַטשן ווי "אָפּווייכונגען" פֿון לעניניסטישע נאָרמעס, און שוין — צוריק צו די "נאָרמעס". דער גלויבן אין קאָמוניזם האָט דאָך תּמיד געהאַט רעליגיעזע עלעמענטן, און לענין איז געוואָרן דער אָפּגאָט אין אָט דעם קולט. ניט צופֿעליק איז ער אַוועקגעלייגט געוואָרן אין מאַווזאָליי, אויפֿן רויטן פּלאַץ, מענטשן זאָלן קענען קומען צו אָט דעם טעמפּל און זיך בוקן צו זייער געץ.


פֿונעם אייביקן קוואַל
פֿון מ. אַלקין
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אין די פֿאָריקע פּרשיות האָבן מיר באַהאַנדלט די טעמע פֿון דיאַלעקטישע באַציִונגען צווישן געוויינטלעכע זאַכן און אויסנאַמען, וואָס קאָן באַטראַכט ווערן ווי דער לייטמאָטיוו פֿונעם גאַנצן חומש "במדבר". למשל, מיט אַ וואָך צוריק האָבן מיר געלייענט וועגן דעם מחלוקת צווישן קורח און משה רבינו, וועלכע האָט געהאַט צו טאָן מיטן ענין פֿון גלײַכקייט. קורח האָט געטענהט, אַז משה און זײַן משפּחה האָבן באַקומען צופֿיל מאַכט איבערן ייִדישן פֿאָלק; לויט קורחס מיינונג, זענען אַלע ייִדן גלײַך, אַזוי ווי אַ "טלית שכּולו תּכלת" — ווי אַ שטיקל שניט־סחורה פֿון הימליש־בלויען קאָליר.
אין אַ וועלט, וווּ אַלע מענטשן זענען אינגאַנצן גלײַך, אַזוי ווי פֿעדעם אין אַ בלויער שמאַטע, וואָלטן די יחידים פֿאַרלוירן זייערע אוניקאַלע מעלות. אין גאולה־צײַטן וועט די מענשטהייט זיך אויסלערנען, ווי אַזוי צו שאַפֿן אַ געזעלשאַפֿט אָן קיין היעראַרכיעס, וועלכע זעט אויס גיכער ווי אַ בונטע מאַפּע פֿון פֿאַרשיידנאַרטיקע דינאַמישע פּערזענלעכקייטן. אין די חסידישע ספֿרים, ווערט די קומענדיקע משיחישע וועלט אָפֿט פֿאַרגליכן צו אַ קאַראַהאָד־טאַנץ, וווּ אַלע טענצער דרייען זיך גלײַך אין אַ ראָד, און פֿאָרט פֿאַרנעמט יעדער באַטייליקטער אַן אוניקאַל אָרט אינעם לעבעדיקן קרײַז־גאַנג פֿונעם טאַנץ.
מיט אַנדערע ווערטער, קאָן מען זאָגן, אַז אין אַן אידעאַלער וועלט איז יעדער מענטש און יעדע זאַך אַן אויסנאַם, אַ יחיד־במינו, אַן איין־און־איינציקע אַנטפּלעקונג פֿון ג־טלעכקייט. הגם דער אייבערשטער איז איינער, ווערט זײַן אייניקייט אַנטפּלעקט דווקא דורך פֿאַרשיידנאַרטיקע מאַניפֿעסטאַציעס און אַחדות פֿון היפּוכדיקע כּוחות.
אין דער הײַנטיקער פּרשה גייט אַ רייד וועגן דער מיצווה פֿון "פּרה־אַדומה", וועלכע ווערט באַטראַכט, אין דער זעלבער צײַט, ווי אַן אוניקאַלער אויסנאַם און פֿאָרט ווי אַ מוסטער פֿון די "חוקים" — ג־טלעכע אָנזאָגן, וועלכע האָבן אַן עזאָטערישן טעם, העכער פֿונעם מענטשלעכן ראַציאָנעלן שׂכל.