(אײַנדרוקן פֿון דער 28סטער יערלעכער אינטערנאַציאָנאַלער קאָנפֿערענץ פֿון ישׂראל-לימודים אין חיפֿהער אוניווערסיטעט)

אַנטעקגן דעם אַלגעמיינעם היינטיקן פֿינאַנציעלן קריזיס אין ס'רובֿ אַקאַדעמישע אַנשטאַלטן, זעט אויס דאָס פֿעלד פֿון אַקאַדעמישע ישׂראל-לימודים (Israel Studies בלע״ז) ווי אַ בליִענדיק פֿעלד. נישט ווייניקער פֿון 560 רעפֿעראַטן אויף איבער 120 סעסיעס זענען אָפּגעהאַלטן געוואָרן בײַם חיפֿהער אוניווערסיטעט במשך פֿון דער דרײַ־טאָגעדיקער קאָנפֿערענץ פֿון ישׂראל-לימודים, וואָס איז פֿאָרגעקומען פֿונעם 25סטן ביז דעם 27סטן יוני. דער טיטל פֿון דער הײַיאָריקער קאָנפֿערענץ איז געווען "מולטיקולטורעלע ישׂראל אין אַ גלאָבאַלער פּערספּעקטיוו: צווישן איין געזעלשאַפֿט און אַ סך געזעלשאַפֿטן".
די הערשנדיקע שפּראַך פֿון דער גאַנצער אונטערנעמונג איז געווען ענגליש. דער פֿאַקט, אַז די פֿאָרשער זאַמלען זיך צונויף אין ישׂראל, צו האַלטן רעדעס מכּוח דער טעמע מדינת-ישׂראל, און זיי קומט אויס צו רעדן בלויז אויף ענגליש, איז דווקא נישט קיין נײַע דערשײַנונג. אַזוי גייט עס שוין אָן יאָרן לאַנג און דאָס זענען די סטאַנדאַרטן פֿון אינטערנאַציאָנאַלע קאָנפֿערענצן איבער דער וועלט, צי מע האָט עס ליב יאָ, צי נישט.
אָבער פֿאָרט האָט די דאָזיקע לינגוויסטישע ווירקלעכקייט אַרויסגערופֿן אַ פּראָטעסט מצד געוויסע באַטייליקטע, און זיי האָבן אַפֿילו געפֿירט אַ קליינטשיקע שפּראַך-מלחמה איבער דעם. דאָס איז געשען בשעת פּראָפֿעסאָר זהר שׁבֿיט פֿון תּל-אָבֿיבֿער אוניווערסיטעט האָט זיך אײַנגעשפּאַרט צו רעדן אויף העברעיִש פֿאַר אַלע באַטייליקטע, הגם קיין "גלײַכצײַטיקע איבערזעצונג" איז נישט געווען בנימצא.

"זומער, זומער"

אַ מאָל האָט געשפּרודלט די ייִדישע ליטעראַטור אינעם מיטל־מערבֿדיקן טייל פֿון די פֿאַראייניקטע שטאַטן. אין דעטרויט, שיקאַגע, מילוואָקי האָבן פּאָעטן און פּראָזע־שרײַבער בײַגעשטײַערט צו דער ייִדישער קולטור און אַרויסגעגעבן זשורנאַלן, יאָרביכער, אַנטאָלאָגיעס פֿון זייערע ווערק. בײַ דער "ייִדישער קולטור־געזעלשאַפֿט", די ערשטע לאַנדישע ייִדישע קולטור־אָרגאַניזאַציע אין אַמעריקע, איז דער "מיטל־מערבֿ־ראַיאָן" געוואָרן דער אַקטיווסטער צווײַג. די "פּערהיפֿט" טעאַטער־טרופּע אין מילוואָקי האָט געשפּילט 50 יאָר, 1921 ביז 1971. הײַנט פֿאַרטרעט די ייִדישע ליטעראַטור אין דעם ראַיאָן בלויז איין מענטש — דער דיכטער באָריס קאַרלאָוו אין בלומינגטאָן, אינדיאַנאַ.

די פֿראַגע, צי סטאַלין האָט געהאַט אין זינען אַרויסצושיקן די רוסישע ייִדן אין דער סיבירער וויסטעניש בלײַבט עד־היום ניט דערקלערט. פּראָפֿעסאָר גענאַדי קאָסטירטשענקאָ, דער גרעסטער רוסישער מומחה אין סטאַלינס ייִדישער פּאָליטיק, באַטאָנט אין זײַנע גרונדיקע פֿאָרשונגען, אַז ער האָט ניט געזען קיין שום אַרכיוואַלע מקורים וועגן אַזעלכע פּלענער. אין אַלע אַנדערע פֿאַלן, ווען סטאַלין האָט דורכגעפֿירט מאַסן־דעפּאָרטאַציעס פֿון גאַנצע פֿעלקער, האָט מען צוגעגרייט אַזעלכע אָפּעראַציעס מיט אַ סך התמדה, און דאָס האָט איבערגעלאָזט אַ צאָל שפּורן אין פֿאַרשידענע אַרכיוון.
קאָסטירטשענקאָ שמט מיט זײַן אַקאַדעמישער פּעדאַנטישקייט. ער באַמערקט, אַז די שײַכותדיקע דאָקומענטן קאָנען ליגן באַגראָבן אין די רוסישע אַרכיוון, וואָס בלײַבן נאָך אַלץ פֿאַרמאַכט פֿאַר פֿאָרשונג; קודם־כּל, אינעם אַרכיוו פֿון דער סאָוועטישער געהיים־פּאָליציי (עם–גע–בע), אָדער אינעם פּרעזידענטישן אַרכיוו. אָבער אַפֿילו די דאָזיקע אָפּגעהיטע פּאָזיציע האָט אַרויסגערופֿן אַ סך קריטיק מצד די ליבהאָבערישע ייִדישע היסטאָריקער, וועלכע זײַנען זיכער — דער עיקר, אויפֿן סמך פֿון פּריוואַטע זכרונות און קלאַנגען — אַז די דעפּאָרטאַציעס זײַנען שוין געווען אַ באַשלאָסענע זאַך, און בלויז סטאַלינס טויט האָט זיי אָפּגעשטעלט.

"איר שטייט הײַנט אַלע פֿאַרן אייבערשטן, פֿון אײַערע ראָשים און עלטערע, ביז אײַערע קינדער, האָלצהעקער און וואַסערשעפּער". דער נאָמען פֿון דער הײַנטיקער פּרשה — "נצבֿים" — מיינט "איר שטייט". משה רבינו האָט פֿאַרזאַמלט אַלע ייִדן, כּדי זיי אַרײַנצוברענגען אַלע צוזאַמען אין אַ קאָלעקטיווער פֿאַרבינדונג מיטן אייבערשטן.
ווי עס ווערט באַטאָנט אין די ספֿרי־חסידות, ווערן די מלאָכים באַטראַכט ווי "שטייענדיקע" באַשעפֿענישן, און די מענטשן — ווי "גייענדיקע". הגם אַ מלאך, ווי עס שטייט אין דער תּורה און ווי עס דערקלערן די חז״ל, גייט אַמאָל אַראָפּ אויסצופֿירן אַ שליחות אין עולם־הזה, אָדער גייט אַרויף נענטער צום כּסא־הכּבֿוד, קאָן מען זאָגן, אַז דאָס איז מער אַ מעכאַנישע באַוועגונג, ווי אַן עקזיסטענציעלע.
דער מענטש איז אָבער בעצם אַ דינאַמישע באַשעפֿעניש. דאָס מענטשלעכע וועזן איז אין אַ שטענדיקער עקזיסטענציעלער באַוועגונג. אַדרבה, אויב עמעצער פּרוּווט צו בלײַבן אויפֿן אָרט, וועט ער ממילא פֿאַלן. אַזוי ווי אַ פֿויגל, וואָס מוז כּסדר מאַכן מיט די פֿליגל, כּדי צו בלײַבן אין דער לופֿטן, אָדער ווי אַ פֿלאַם, וואָס עקזיסטירט דורכן פּראָצעס פֿון ברענען, מוז די מענטשלעכע עקזיסטענץ זיך כּסדר טוישן און באַוועגן. צוליב דעם, מיינט דאָס וואָרט "הלכה" אַ וועג אָדער אַ גאַנג. דער מענטשלעכער דרך צום אייבערשטן איז אַ דינאַמישער פּראָצעס.
אין דער הײַנטיקער סדרה האָט משה רבינו אָבער געזאָגט די ייִדן, אַז זיי "שטייען הײַנט פֿאַרן אייבערשטן". פֿון דער דאָזיקער פֿראַזע דרינגט אַרויס, אַז אין געוויסע צײַטן איז כּדאַי פֿאַרן מענטש זיך צו פֿירן ווי אַ "שטייענדיקער" מלאך.