אונדזער "פֿאָרווערטס"־לייענער אין האַוואַיִ

דעם "פֿאָרווערטס" לייענט מען אין מער ווי דרײַסיק לענדער און אין אַלע שטאַטן פֿון אַמעריקע. אין טראָפּישן האַוואַיִ געפֿינט זיך אויך אַ לאַנג־יאָריקער אַבאָנענט פֿון אונדזער צײַטונג און איך האָב זיך געשטעלט אין קאָנטאַקט מיט אים, ווען איך בין די לעצטע וואָך געפֿאָרן אויף וואַקאַציע קיין האָנאָלולו, די קרוינשטאָט אויפֿן אינדזל אָוואַהו. איך האָב זיך פֿאָרגעשטעלט, אַז אַזאַ אַבאָנענט וואָלט געהאַט אַן אינטערעסאַנטע ביאָגראַפֿיע צו דערציילן, און איך האָב זיך נישט אַנטוישט...
מע זאָגט, אַז האַוואַיִ איז דאָס אָפּגעשניטנסטע אָרט אויף דער וועלט; טויזנטער ים־מײַלן טיילן אים אָפּ פֿון דער וועלט אין אַלע ריכטונגען. אפֿשר דערפֿאַר האָט זיך דאָרטן אַנטוויקלט אַן אייגנאַרטיקע קולטור און וועלטבאַנעם. דערצו האָבן די אינדזלען פֿון האַוואַיִ מיטגעמאַכט אַ קאָלאָניאַלע געשיכטע, מיט וועלכער יעדער אַמעריקאַנער מעג זיך שעמען.
אַ שטריך פֿון דער האַוואַיער פּערזענלעכקייט איז צו זײַן אויסגעשפּאַנט, נישט־אָנגעשטרענגט. דעריבער קומען אַהער טויזנטער עלטערע לײַט וואָס ווילן אויסלעבן זייערע יאָרן אין אַזאַ סבֿיבֿה. באָב ניועל אָבאָנירט דעם "פֿאָרווערטס" מער ווי צוואַנציק יאָר און איז איינער פֿון די פּענסיאָנירטע, וואָס איז געקומען אַהער צו פֿירן אַ רויִק לעבן. אין האַוואַיִ וווינט ער בלויז דרײַ יאָר און איז דערווײַל זייער צופֿרידן מיט זײַן באַשלוס זיך צו באַזעצן דאָרט.
ניועל איז נישט אויפֿגעוואַקסן מיט ייִדיש, און לייענט גוט אויף דער שפּראַך, אָבער האָט נישט מיט קיינעם צו רעדן מאַמע־לשון. מסתּמא אינעם חב״ד־הויז אין דער שטאָט האָנאָלולו, שטעלט ער זיך פֿאָר, וואָלט ער געקענט כאַפּן אַ שמועס, אָבער ער גייט זעלטן אַהין אַרײַן. ווען איך האָב אים דערציילט, אַז ער איז דער איינציקער "פֿאָרווערטס"־לייענער אינעם גאַנצן שטאַט, האָט ער זיך געחידושט — אַן ערך 20,000 טויזנט ייִדן וווינען אויפֿן אינדזל. קיין ייִדיש־קלוב איז נישטאָ, אָבער דרײַ סינאַגאָגעס — רעפֿאָרם, קאָנסערוואַטיוו און חב״ד — האָבן גרויסע מנינים.

אוּאַ, האָט ער מיר דאָס אַרײַנגעשאָסן! וואָס הייסט אַרײַנגעשאָסן — מיט איין שאָס מיך "אַוועקגעלייגט אויף די לאָפּאַטקעס", מיר אָפּגעצאָלט מיט אַ דראַמאַטישן גראַמאַטיש דעמאָקראַטישן גראַמאָטנעם שאָס פֿאַר מײַן העזה, ווי דער רעדאַקטאָר פֿון די "לעבנס־פֿראַגן", צו פֿאַרבײַטן זײַן "די" אויף "דאָס". און "דאָס", ווי באַוווּסט, גראַמט זיך דאָך מיט "שאָס"!
ממש אַרײַנגעשאָסן, כאָטש נישט דווקא אין ריכטיקן פּינטל. ער אַנטפּלעקט זיך דאָ פֿאַר דער וועלט נישט נאָר ווי אַ דיכטער, נאָר אויך ווי אַ לינגוויסט און ווי אַ מוטיקער ליטעראַט, וועלכער שיסט מיט שווערער גראַמאָטנער אַרטילעריע.
עס רעדט זיך דאָ וועגן מײַן פֿרײַנד, דעם פּאָעט ד״ר משה לעמסטער, וועלכער איז אין "פֿאָרווערטס" פֿון נאָוועמבער 9—15, 2012 אַרויסגעפֿאָרן אויף מיר מיט אַ פֿראָנטאַלן אַטאַק הלמאַי איך האָב זיך גענומען די העזה צו פֿאַרבײַטן דעם אַרטיקל "די" אויף "דאָס" פֿאַר דעם סובסטאַנטיוו "ליד". ער האָט מורא, אַז די שפּעטערדיקע דורות פֿאָרשער, פֿאַרערערס פֿון דעם פּאָעט משה לעמסטער, ווען זיי וועלן בלעטערן אין די נומערן פֿון די "לעבנס־פֿראַגן" אין אַ הונדערט יאָר אַרום און וועלן זיך אָנטרעפֿן אויף זײַן יצירה, וועלן זיי אַרײַנשרײַבן אין די ביכער פֿון דער געשיכטע, אַז משה לעמסטער האָט געשריבן "דאָס" און האָט דערמיט פֿאַרשוועכט דעם כּבֿוד פֿון דעם בעסאַראַבישן ייִדישן לשון.
דער "חטא" איז טאַקע געווען מײַנער: אין זײַן צוגעשיקטער באַגריסונג פֿאַר נחמה ליפֿשיץ צו איר 85סטן יוביליי האָט משה לעמסטער געשריבן: "איר זײַט דאָס קלינגענדיקע גלעקעלע פֿון דער ייִדישער פֿאָלקסליד"; "אײַער געטרײַשאַפֿט דער ייִדישער ליד האָט אונדז...", אאַז״וו. און איך, דער רעדאַקטאָר פֿון דעם זשורנאַל "לעבנס־פֿראַגן" האָב זיך באַנוצט מיט מײַן רעדאַקטאָרישן רעכט צו פֿאַרריכטן אַ צוגעשיקטן כתבֿ־יד, בפֿרט ווען דאָס איז געווען אַ פּראָזאַיִשע באַגריסונג און נישט קיין פּאָעזיע. איך האָב נאָך קיינמאָל נישט אָנגערירט, נישט געענדערט קיין דיכטערישע שאַפֿונג.

Annie Polland and Daniel Soyer,
Emerging Metropolis:
New York in the Age of Immigration,
1840—1920 (City of Promises: A History
of the Jews in New York, vol. 2).

New York: New York University Press, 2012. 364 pp.

דער צווייטער באַנד פֿון דער נײַער פֿונדאַמענטאַלער געשיכטע פֿון ייִדן אין ניו־יאָרק באַהאַנדלט די סאַמע דינאַמישע תּקופֿה, וואָס האָט פֿאַרוואַנדלט די שטאָט אינעם צענטער פֿון דער ייִדישער וועלט. דאָס איז געשען צוליב צוויי אימיגראַציע־כוואַליעס פֿון אייראָפּע. צוערשט, אין דעם מיט־19טן יאָרהונדערט, זײַנען געקומען בערך הונדערט טויזנט ייִדן פֿון די דײַטשיש־רעדנדיקע, מיטל־אייראָפּעיִשע געגנטן, און דערנאָך, זינט די 1870ער יאָרן און ביזן אויסבראָך פֿון דער ערשטער וועלט־מלחמה, האָבן זיך אין אַמעריקע באַזעצט בערך צוויי מיליאָן ייִדיש־רעדנדיקע ייִדן פֿון מיזרח־אייראָפּע.
צו יענער צײַט איז ניו־יאָרק געוואָרן דער הויפּט־טויער פֿאַר דער מאַסן־אימיגראַציע פֿון אייראָפּע. עס איז נאַטירלעך, אַז דאָס רובֿ אימיגראַנטן האָבן זיך לכתּחילה באַזעצט אין דער שטאָט, און דווקא אין דער געגנט, וואָס איז געווען נאָענט צו אָט דעם "טויער" אויף קעסל־אײַלאַנד און שפּעטער אויף עליס־אײַלאַנד. אַזוי אַרום דערציילט דאָס דאָזיקע בוך, קודם־כּל, די געשיכטע פֿון דער לאָוער־איסט־סײַד, וואָס זינט דעם אָנהייב פֿונעם 19טן יאָרהונדערט און ביז הײַנט דינט די געגנט ווי די ערשטע אַמעריקאַנער סטאַנציע פֿאַר די פֿריש־געקומענע אימיגראַנטן.
די דאָזיקע אָרטיקע געשיכטע ווערט פֿולגעפּאַקט מיט אַ סך אינטערעסאַנטע פֿאַקטן און פּרטים. מען הערט לעבעדיקע שטימען פֿון מענער און פֿרויען, וואָס דערציילן וועגן זייער דערפֿאַרונג. דער אַלגעמיינער טאָן פֿון דער דאָזיקער געשיכטע איז פּאָזיטיוו. די ייִדישע אימיגראַנטן, סײַ די דײַטשישע "יאַהודים" און סײַ די מיזרח־אייראָפּעיִשע "ייִדן" האָבן געהאָרעוועט שווער, געהאָלפֿן איינער דעם אַנדערן, און זיך גוט צוגעפּאַסט צו דער אַמעריקאַנער פּאָליטישער און געזעלשאַפֿטלעכער סיסטעם. סוף־כּל־סוף, האָבן זיי זיך אַלע אַרויפֿגעאַרבעט און זיך אַריבערגעצויגן אין בעסערע געגנטן.

אין דער פֿאָריקער פּרשה האָבן מיר באַהאַנדלט דעם כּוח פֿון חלומות און אינטויִטיווע אימפּולסן. אַ סך מענטשן מיינען, אַז אַ חלום איז נישט אַ רעאַלער טייל פֿונעם וועזן, אין פֿאַרגלײַך מיט די ממשותדיקע זאַכן פֿון דער אַרומיקער וועלט און די ראַציאָנעלע אידעען פֿונעם קלאָרן מענטשלעכן שׂכל. ווי אַזוי פֿאַרבינדט זיך אָבער דער שׂכל צו דער אַרומיקער וועלט?
דער באַרימטער פֿראַנצויזישער פֿילאָסאָף רענע דעקאַרט הייבט אָן זײַן דיסקוסיע אויף דער דאָזיקער טעמע פֿון אַ פֿראַגע וועגן חלומות. ווי אַזוי קאָנען מיר וויסן, אַז דאָס גאַנצע וועזן איז נישט בלויז אַ חלום? ווי אַזוי קאָן אַ מענטש וויסן, ווער ער איז? אפֿשר איז ער, אין דער אמתן, גאָר אַן אַנדער מענטש, וואָס חלומט, אַז ער איז עמעצער אַנדערש?
פֿון אַזעלכע געדאַנקען באַקומט זיך נישט בײַ דעקאַרטן קיין פּראַקטישע פֿילאָסאָפֿיע, דערפֿאַר וואַרפֿט ער זיי אָפּ און פֿאָקוסירט זיך אויף אַ שאַרפֿער צעטיילונג צווישן דעם מענטשלעכן ראַציאָנעלן באַוווּסטזײַן און דער גשמיותדיקער וועלט. "איך טראַכט, דערפֿאַר עקזיסטיר איך", דערקלערט דער דאָזיקער פֿילאָסאָף; ווי אַזוי קאָן דער געדאַנק פֿאַרבינדן זיך מיט דער וועלט, אינטערעסירט דעקאַרטן נישט. דער אייבערשטער טוט עס — באַטאָנט ער — און אויף דעם רבונו־של־עולם פֿרעגט מען נישט קיין קשיות.
אַ סך פֿילאָסאָפֿן האָבן קריטיקירט דעם קאַרטעזיאַנער דואַליזם, ווי מע רופֿט אָן דעקאַרטס שאַרפֿע צעטיילונג צווישן דעם סוביעקט און אָביעקט. ס׳איז מערקווירדיק אָבער, אַז דעקאַרט אַליין הייבט אָן זײַן דיסקוסיע מיט פּאַראַדאָקסן פֿון חלומות. אויב מע טראַכט זיך אַרײַן, איז אַ חלום פּונקט אַזוי רעאַל, ווי אַ כוואַליע, אַ וואָלקן אָדער און אַנדער פֿאַרבײַיִקער וועלט־אָביעקט. ווען מיר זעען אַ בלימל אין אַ חלום, קאָנען מיר עס אָנטאַפּן און באַקוקן; כּל־זמן מע שלאָפֿט און מע האַלט בײַם זעלבן "קאַפּיטל" פֿון דער וויזיע, בלײַבט זי פֿאַר אונדז גאַנץ רעאַל.
מע קאָן זאָגן, אַז דער עולם באַטראַכט חלומות ווי נישט רעאַלע צוליב זייער טאָפּלטער נאַטור: מיטאַמאָל, זענען זיי אַ טייל פֿונעם מענטשלעכן שׂכל און כּמו־ דרויסנדיקע אָביעקטן. דאָס באַוווּסטזײַן גופֿא ווערט אָפֿט געביטן אינעם פּראָצעס פֿון חלומען, און ווערט פֿאַרוואַנדלט, אויף אַ ווײַל, אין גאָר אַן אַנדער פּערזענלעכקייט אָדער אין אַ גאַנצער ריי פֿאַרשיידנאַרטיקע פּערסאָנאַזשן, וועלכע פֿירן דיאַלאָגן איינער מיטן צווייטן.