דער רופֿא און דער שוסטער

אַמאָל האָבן אונטער איין דאַך געוווינט אַ רופֿא און אַ שוסטער. דער רופֿא האָט זיך געטאָן זײַן מלאָכה, און דער שוסטער זײַנע. דער רופֿא האָט געהיילט קראַנקע, און דער שוסטער האָט פֿאַרראָכטן שיך. אין דעם שטעטל האָבן די ייִדן אַ סך געקרענקט, און אַז מע קרענקט, רײַבט מען ווייניקער אויס די שיך, ווײַל מע ליגט אין בעט. פֿלעגט דער שוסטער זיצן אָן אַרבעט. האָט ער געטראַכט בײַ זיך: וואָס וועל איך זיצן, לאָמיך אַרײַנקומען צום רופֿא און קוקן ווי ער היילט די קראַנקע, וועל איך אויך ווערן אַ רופֿא און האָבן פּרנסה. ער האָט געקוקט, געקוקט, אָבער גאָרניט אין דעם ניט פֿאַרשטאַנען. מיט איין וואָרט — אַ שוסטער בלײַבט אַ שוסטער!

בײַ יונה סטעלמאַך איז געווען אַ שבת־צו־נאַכטס ווי אַלע מאָל. ער האָט געשפּאַנט איבערן שטיבל און נישט געהערט, ווי זײַן ווײַב נעכע האָט אים גערופֿן עסן וועטשערע:
— נו, וויפֿל מאָל דאַרף מען רופֿן? די בוריקלעך ווערן דאָך קאַלט!
— קאַלטע בוריקלעך־ראָסל איז נאָך געשמאַקער, — האָט יונה געזאָגט און זיך געזעצט עסן.
— פֿרומקע, גיי אויך צום טיש! — האָט נעכע אַ רוף געטאָן.
נאָר פֿרומקע איז, ווי פֿריִער, געזעסן אויף דער הילצערנער שלאָפֿבאַנק, מיטן אָפֿענעם ביכל אויף די קני. זי האָט פֿאַרפֿלאָכטן און פֿונאַנדערגעפֿלאָכטן דעם העל־ברוינעם צאָפּ. אירע באַקן האָבן זיך געצונדן און געלאָשן. אַ טיפֿער אומעט האָט אַראָפּגעקוקט פֿון איר פּנים און פֿון אירע גיך־גיך זיך פֿלעכטנדיקע בלייכע פֿינגער.

נאָכן לוסטגאָרטן, וווּ ס׳איז אַמאָל געשטאַנען אַ צערקווע און הײַנט איז פֿון דער צערקווע געבליבן בלויז דער ציגלנער פֿונדאַמענט — דאָרט, צווישן שטיינער און ווילדע געוויקסן, איז געלעגן קיווקע גנבֿ. לעבן אים — אַ רעקל. אויפֿן רעקל — אַ בלוי טוכן היטל מיט אַ לעדערנעם דאַשיק. קיווקע האָט זיך געוואַרעמט. ס׳העמד אַרום האַלדז איז בײַ אים געווען צעקנעפּלט. ער האָט הנאה געהאַט, וואָס די סעפּטעמבער־זון בריט נישט מער, וואָס אַרום איז אַזאַ בלויע רחבֿות. און אין דער רחבֿות, וווּ עס טראָגן זיך אלול־פֿעדים, הערט זיך ס׳געקלימפּער פֿון טרוקענע בלעטער, הערט זיך אַ ווײַט גערודער פֿון ווילדע גענדז.
וווּהין פֿליִען די גענדז?

מײַנער אַ באַקאַנטער דערציילט:
מיט פּרוזדאַקן האָב איך אַמאָל געאַרבעט צוזאַמען בײַ אַ פֿאָטאָגראַפֿטשיק. איך האָב זיך געפֿילט זייער נאָענט צו אים, וואָרעם ער איז געווען זייער ענלעך צו מיר סײַ אין אויסזען, סײַ אין כאַראַקטער: ער — אַ הויכער, איך — אַ הויכער. ער האָט געהאַסט דעם באָס, ווי אַ חזיר, — איך אויך. ער האָט פֿײַנט געהאַט צו אַרבעטן, איך האָב אויך ליב געהאַט אַרומצוגיין ליידיק. ער איז געווען אַ גרויסער ליבהאָבער פֿון דער נאַטור און איך בין פֿון דער נאַטור אויך געווען אַ גרויסער ליבהאָבער. ער פֿלעגט רעגלמעסיק באַוווּנדערן די מיטנאַכט־זון אויף די “פֿיאָרדן", וואָס ער האָט קיין מאָל ניט געזען, און איך פֿלעג אויך סיסטעמאַטיש זײַן אַנטציקט פֿון דעם זון־אונטערגאַנג אויף די אַלפּן, וואָס איך האָב אויך קיין מאָל ניט געזען.

קאָ, קאָ... קאָ, קאָ, קאָ.
קאָ, קאָ, קאָ־קאָ־אָ־אָ־אָ־אָ.
הײַנט איז, דאַכט זיך, איר געבוירן־טאָג. אויב זי האָט קיין טעות ניט, אויב זי געדענקט נאָך דעם חשבון פֿון אירע טעג.
זי זיצט אין דרויסן אויף דער פּריזבע, אײַנגעהילט אין אַ שאַל איבערן קאָפּ, אַ קליינינקע און אײַנגעפּלעטשטע, די אָדערדיקע הענט אירע אונטער דער שאַל — אַראָפּגעלאָזטע פֿליגל; ווי אַ קוואָטשקע.
איין אויג דרימלט איר פֿאַרגלאָנצט, טאַקע ווי בײַ דער ראַבער הון אירער אין אַ כמורנעם טאָג, אין קאַמער אויפֿן סידעלע.
זי האָט שוין לאַנג קיין אייער ניט געלייגט, (די הון), גאָר־גאָר לאַנג קיין הינדעלעך ניט אויסגעפֿירט. דרייט זיך אום איין־און־איינציקע בײַ דער שטוב, האַלט דאָס קעפּל אויף אַ זײַט, קוקט מיטן איינעם אייגל איר, (דאָס צווייטע האָט מען איר אויסגעפּיקט), טוט אַ צעפּאָרפּל אַ בערגל מיסט, אַ צופּ אַ פֿאַרטריקנט גרעזל, אַ טרינק אין אַ שיטער בלאָטקעלע. ווען דער הימל פֿאַרכמאַרעט זיך נאָר, שפּאַנט זי אַוועק מיט דריבנע טריטעלעך (די הון) אין קאַמער אַרײַן, דראַפּעט זיך אַרויף אויפֿן סידעלע, און דאָס איינע אייגל דרימלט איר פֿאַרגלאָצט, פֿאַרצויגן מיט אַ הײַטעלע.
פֿילאָסאָפֿישע קשיות באַפֿאַלן זי הײַנט (דער לערערין). קשיות אַלטע ווי די וועלט. אַ שטייגער: וואָס איז געווען פֿריִער: דאָס איי אָדער די הון? ווער האָט וועמען געבוירן: דאָס איי די הון, אָדער די הון דאָס איי?

בײַ ר׳ געצל יאָשעס אין שטוב איז אַ גאַנצע מהומה, אַ טומל, אַ געפּילדער. עס איז אַרײַן אַ קאַץ אין שטוב.
נאַטירלעך וואָלט דערפֿון גאָר נישט געווען, ווען בײַ ר׳ געצל יאָשעס וואָלטן נישט געווען זעקס דערוואַקסענע טעכטער, איינע אונטער דער אַנדערער פֿון צוואַנציק יאָר ביז... נאָר דאָס זאָגט מען נישט אויס. בקיצור עס וואָלט דערפֿון גאָר נישט געווען, ווען...
ר׳ געצל יאָשעס איז פֿון די אַלטע באַלעבאַטים אין שטאָט. זײַן טאַטע האָט געשפּילט אַ גרויסע ראָלע, דער זיידע גאָר אַ גרויסע, און דער עלטער־זיידע — גאָר־גאָר אַ גרויסע. דעם עלטער־עלטער־זיידן געדענקט שוין די געשיכטע נישט. אייניקע זאָגן, אַז ער איז געווען פֿון די ערשטע חסידישע רביים, און אַנדערע האַלטן, אַז ער איז געווען גלאַט אַ פֿערד־גנבֿ. נאָר אַזוי ווײַט דאַרף מען נישט קריכן. עס איז גענוג, אַז דער עלטער־זיידע האָט געשפּילט גאָר־גאָר אַ גרויסע ראָלע, דער זיידע גאָר אַ גרויסע, און דער טאַטע, און אַזוי ווײַטער. ער, ר׳ געצל יאָשעס אַליין, האָט געהאַט אַ צוויי־שטאָקיק קרום הויז, אַ פֿעלקרעמל אָן פֿעל, אַ “שטאָט" אין שול — אין רעכטן מיזרח, אָבער דער עיקר, זעקס דערוואַקסענע מוידן, מיט וועלכע ער האָט זיך קונה־שם געווען אַ סך מער ווי דער עלטער־עלטער־זיידע, אויב יענער האָט געהאַט אין זיך אַפֿילו ביידע מעלות צוזאַמען.

אין דער גאָר לעצטער צײַט איז אויף אונדזער ליטעראַרישן מאַרק געוואָרן אַקטועל אַ מין חלאַת ר"ל, וואָס איך האָב קיין אַנדער נאָמען נישט פֿאַר איר ווי — ליטעראַרישע היפּאָכאָנדריע!
מען שרײַבט, און מען שרײַבט, און מען שרײַבט —
מען דרוקט, און מען דרוקט, און מען דרוקט —
און אַלע אויף איין קול:
— אינדז גײַע־מאָ־אינטאָ! (אויפֿן פּוילישן דיאַלעקט) און — מיר גייען אונטער (אויף ליטוויש).
וואָס גייט אונטער? ווער גייט אונטער? פֿון וואַנען נעמט זיך די פּאַניק?
איך ווייס נישט ווער עס איז געווען דער איניציאַטאָר און דער באַגײַסטערער פֿון דער מרה־שחורהדיקער אַרמיי.

זײַן ווײַב איז געווען אַ שיינע. פֿון איר פּנים האָט געשלאָגן אַ וואַרעמע ליכטיקייט, אירע אויגן האָבן געלויכטן, אירע הענט האָבן געהאַט אַ וואַרעמע פֿולקייט און יעדע באַוועגונג פֿון איר קערפּער האָט גערופֿן און גערייצט.
זי האָט געשמייכלט צו אַלע מענער, און ווען די מענער האָבן גערעדט מיט איר, זענען זיי געווען אומרויִק און נאַריש צעשמייכלט.
אָבער ער, איר מאַן, האָט זי פֿײַנט געהאַט. ער האָט פֿײַנט געהאַט די לויכטנדיקייט פֿון אירע אויגן. ער האָט פֿײַנט געהאַט דאָס שפּיל פֿון אירע ליניעס און די קערנדיקע פֿולקייט פֿון איר לײַב איז פֿאַר אים געווען ליידיק און הויל.

מיט פֿופֿציק יאָר צוריק, דעם 23סטן סעפּטעמבער 1962, האָט די צײַטונג "ניו-יאָרק טײַמס" אָפּגעמערקט מיט אַ נעקראָלאָג די פּטירה, אין עלטער פֿון 49 יאָר, פֿון דעם סאָוועטישן שרײַבער עמנואל קאַזאַקעוויטש. לייענען מיר אין דעם נעקראָלאָג, אַז קאַזאַקעוויטש איז געבוירן געוואָרן אין אוקראַיִנע, אָבער האָט אָפּגעלעבט אַ סך יאָרן אין ביראָבידזשאַן, וווּ ער האָט געאַרבעט און contributed articles״ some of them in Yiddish, to a ״Communist youth newspaper ("געשריבן אַרטיקלען, אייניקע פֿון זיי אויף ייִדיש, פֿאַר אַ קאָמוניסטישער יוגנט-צײַטונג"). דאָס איז, פֿאַרשטייט זיך, ניט ריכטיק (דער נעקראָלאָג איז כּולל נאָך אַ צאָל נאַרישקייטן), ווײַל קאַזאַקעוויטש איז קודם-כּל געווען אַ ייִדישער דיכטער, איינער פֿון די סאַמע הצלחהדיקע צווישן די יונגע סאָוועטישע ייִדישע פּען-מענטשן. זײַנע ווערק האָבן זיך געדרוקט ניט נאָר אין צײַטונגען, אָבער אויך אַרויס ווי ביכער. דער ביראָבידזשאַנער ייִדישער טעאַטער האָט אויך אויפֿגעפֿירט זײַן פּיעסע "מילך און האָניק". אין זײַן ליד "די ערד, וווּ איך בין גליקלעך" האָט ער געשריבן, אַז אין ביראָבידזשאַן האָט ער געזען ווי

איין מאָל, אין אַ שיינעם פֿרימאָרגן, באַווײַזט זיך אין דער צײַטונג "מעשענער פֿײַפֿל" אַן אַרטיקל פֿון ד״ר זשיטלאָווסקי: “די פֿרוי אין דער דינאַמישער אַטמאָספֿער פֿון די שאַפֿונגס־כּוחות אין דער פֿעאָדאַלער עפּאָכע". דערבײַ ברענגט ער אַזאַ שטעלע: “יאָ, אַלס באַווײַז פֿאַר דער ריכטיקייט פֿאַר מײַן טעאָריע קען איך ברענגען אַ פֿראַזע פֿון באַרימטן פֿילאָסאָף און טיפֿן אַנאַליטיש־רעוואָלוציאָנערן דענקער שינצע, וועלכע לויטעט: “די פֿרוי איז דער צימעס פֿון דער נאַטור". דער דאָזיקער אַפֿאָריזם, וועלכן ער האָט געשריבן אויפֿן פֿערציקסטן יאָר פֿון זײַן שאַפֿן, האָט געקענט בלויז אַרויסדרינגען פֿון אַ טיף דורכגעטראַכטער פֿילאָסאָפֿישער אָנשויונג אַלס פּועל־יוצא פֿון אַ קאָסמישער אַלץ אַרומכאַפּנדיקער סיסטעם".

אַ גאַנצע נאַכט האָבן פֿאַנטאַסטישע ים־כוואַליעס מיך געהאַלטן געשפּאַנט. מיר שווימען צוזאַמען, איך און ער. דער ים ליגט פֿלאַך אָפּגעצויגן ווי אַ זײַדענע קאָלדרע איבער אַ פֿאַרבעטן בעט. איך שווים אויפֿן רוקן אָן שום אָנשטרענג. אים זע איך ניט. איך פֿיל זײַן נאָענטקייט אין ריטעם פֿון דער כוואַליע אין פּריוואַטן האַפֿן פֿון פֿרעמדן ים.
איבער אונדז אין בלויען שטח טשאַטעווען פֿייגל מיט שנאָבלען, ווי שווערדן. זיי פּאַטראָלירן דעם ים־ברעג. אויך איך האַלט אַן אויג אויפֿן האָריזאָנט, גלאַט אַזוי, פֿון געוווינהייט וועגן. פֿון ווײַטנס זע איך ווי דער ים בײַכלט זיך. די קאָלדרע הייבט זיך אונטער, רונדיקט זיך אויס, פֿון דעם בײַכל ווערט אַ באַרג, פֿון באַרג אַ וואַנט. די וואַנט וואַקסט ניט גלײַך, נאָר אויסגערונדיקט ווי אַ וועלבונג. זי הייבט זיך איבערן האָריזאָנט אַרויף צום הימל, בייגט זיך איבער זיך אַליין, אין אַ האַלב־רונדיקן קרײַז, ווי אַ קופּאָל. הינטער דעם קופּאָל איז דער ים אויסגעשעפּט. ווײַסע זעגלשיפֿן זיצן אויפֿן דנאָ. די פֿייגל מיט די שנאָבלען ווי שווערדן פֿאָכען מיט די פֿליגלען. איך וויל אַנטלויפֿן, נאָר איך זע ניט קיין ברעג. איך רײַט אויפֿן רוקן פֿון אַן אַנטקעגנדיקער כוואַליע. אויפֿן נאַקעטן ים־דעק וואַלגערן זיך סקעלעטן. איך הער זײַן קול איבערן רעש פֿון ים. איך שטרענג זיך אָן אים צו גרייכן — און פֿאַל, פֿאַל...