ליטעראַטור, ייִדיש־וועלט
פֿון גענאַדי עסטרײַך (‫אַמעריקע)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"
יוסף בורג

די ווערטער "טשערנאָוויץ" און "ייִדיש" קומען צוזאַמען, בדרך-כּלל, ווען די רייד גייט וועגן דער היסטאָריש-וויכטיקער טשערנאָוויצער קאָנפֿערענץ, וואָס האָט זיך אָפּגעשפּילט אין אויגוסט 1908. הונדערטער מאָל האָט מען שוין דערציילט און איבערדערציילט, ווי אַזוי דעמאָלט, מיט 104 יאָר צוריק, האָט מען געהאַלטן רעדעס אויף פֿאַרשיידענע טעמעס און ווי מע האָט סוף-כּל-סוף זיך צונויפֿגערעדט, אַז ייִדיש האָט געוויזן קלאָרע סימנים פֿון אַ (חס-וחלילה ניט "דער") נאַציאָנאַלער שפּראַך.

אָבער מיט דער קאָנפֿערענץ האָט זיך די געשיכטע פֿון ייִדיש אין טשערנאָוויץ ניט פֿאַרענדיקט. אַ סך איז געשען דאָרטן אין די 1920ער און 1930ער יאָרן. אָבער דאָ וויל איך דערמאָנען נאָר וועגן דער צײַט נאָך דער צווייטער וועלט-מלחמה, ווען דווקא טשערנאָוויץ איז באַשטימט געוואָרן ווי דער צענטער פֿון ייִדישער קולטור אין אוקראַיִנע. אין דער שטאָט האָט מען ביזן יאָר 1948 דערלויבט צו האָבן אַ ייִדישע לערנשול (אָדער אַפֿילו צוויי שולן). דעם ייִדישן טעאַטער, וואָס איז פֿאַר דער מלחמה געווען אין קיִעוו, האָט מען אויך "פֿאַרשיקט" אַהין. קיין טשערנאָוויץ האָבן אָנגעהויבן זיך ציִען ייִדישע פּען-מענטשן.

ליטעראַטור
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

Vladimir Yehuda Gorenshteyn.
A Journey to Shtetl.
Documentaries taken in 1988
in former Jewish settlements
of Ukraine.
Aktivi, JDC.

זומער־צײַט 1983 האָט אַ גרופּע יונגע לענינגראַדער ייִדן באַשלאָסן צו פֿאָרן קיין מעזשביזש אויפֿן בעש״טס קבֿר. זיי זײַנען ניט געווען קיין חסידים, און וועגן בעש״ט האָבן זיי זיך דערוווּסט, דער עיקר, פֿון מאַרטין בובערס חסידישע מעשׂיות, וואָס מע פֿלעגט געפֿינען אינעם רוסישן "סאַמיזדאַט". מיט יעדן יאָר איז די גרופּע געוואָרן גרעסער, און די געאָגראַפֿיע פֿון זייערע רײַזעס איז געוואָרן ברייטער.
די פּאָליטיק פֿון גאָרבאַטשאָווס "פּערעסטרויקע" האָט געעפֿנט נײַע מעגלעכקייטן פֿאַר ייִדישער טעטיקייט, און צום סוף 1980ער יאָרן האָט די דאָזיקע באַוועגונג באַקומען האַלב־לעגאַלע פֿאָרמען. די טרײַבקראַפֿט פֿון דער גאַנצער אונטערנעמונג איז געווען דער ייִדישער אַקטיוויסט מיטן נאָמען אליהו דוואָרקין. אונטער זײַן באַגײַסטערטער השגחה האָבן הונדערטער יונגע לענינגראַדער ייִדן צום ערשטן מאָל באַזוכט שטעטלעך פֿון אוקראַיִנע, ווײַסרוסלאַנד און ליטע, זיך באַקענט מיט די לעצטע ייִדישע תּושבֿים, און דערזען מיט זייערע אייגענע אויגן מאָנומענטן פֿון ייִדישער מאַטעריעלער קולטור.

ליטעראַטור
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"


From Revolution to Repression:
Soviet Yiddish Writing 1917—1952.
Edited by Joseph Sherman.
Nottingham: Five Leaves, 2012.



עד־היום שטעלט די סאָוועטישע ייִדישע ליטעראַטור אַ האַרבע פֿאָרשערישע פּראָבלעם. מען ווייסט פּשוט ניט ווי אַזוי אויסצוטײַטשן דעם דאָזיקן פֿענאָמען. אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד זײַנען געווען טעטיק הונדערטער ייִדישע שרײַבער, דיכטער, קריטיקער, זשורנאַליסטן, דראַמאַטורגן, פּאָליטישע פּראָפּאַגאַנדיסטן. עס זײַנען אַרויסגעגאַנגען הונדערטער ביכער און צענדליקער צײַטשריפֿטן, און אַלע אין איינעם בילדן זיי אַ ריזיקן קאָרפּוס פֿון פֿאַרשידענע טעקסטן.
דער קינסטלערישער ניוואָ פֿונעם דאָזיקן קאָרפּוס איז פֿאַרשיידנמיניק, אָבער בלי־ספֿק קאָן מען דערפֿון אויסקלײַבן צענדליקער ווערק פֿון אַ הויכער קוואַליטעט. אַ סך אַ גרעסערע צאָל סאָוועטישע ווערק זײַנען אינטערעסאַנט פֿונעם קולטורעל–היסטאָרישן שטאַנדפּונקט.
אָבער די דאָזיקע קולטור איז געווען שטאַרק אַנגאַזשירט מיט דער קאָמוניסטישער אידעאָלאָגיע. פֿאַר אייניקע מערבֿדיקע קריטיקער מאַכט דאָס דעם גאַנצן פּראָדוקט טריף־פּסול. אַנדערע פּרוּוון דערין אָפּזוכן קערנדלעך פֿון עכטער ייִדישקייט; אפֿשר אויך עלעמענטן פֿון ווידערשטאַנד קעגן דער סאָוועטישער מאַכט, אָדער שפּורן פֿון ביטערקייט און אַנטוישונג אין דעם סאָוועטישן נוסח פֿון סאָציאַליזם. אָבער אַזוי צי אַזוי, האַלט מען, אַז די באַגריפֿן "ייִדיש" און "סאָוועטיש" פּאָרן זיך ניט איינער מיטן אַנדערן.

ליטעראַטור
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

נאַום נים. "גאָטעניו, זאָל זײַן אַזוי...".
מאָסקווע׃ "קאָרפּוס", 2011

דער מחבר און אַמאָליקער סאָוועטישער דיסידענט נאַום נים (נחום יעפֿרעמאָוו) באַשרײַבט אינעם דאָזיקן רירעוודיק–שיינעם בוך זײַנע קינדער־יאָרן אין באָגושעווסק, אַ שטעטל אין דער וויטעבסקער געגנט פֿון ווײַסרוסלאַנד. דער שאָטן פֿון דער מלחמה, וואָס האָט חרובֿ געמאַכט דאָס גאַנצע ווײַסרוסישע ייִדנטום און געבראַכט אַ סך צרות פֿאַר אַלע תּושבֿים פֿונעם לאַנד, באַגלייט די דערציילונג אַפֿילו אין סאַמע גליקלעכע מאָמענטן, אָבער פֿאַרשטערט ניט די נאַטירלעכע קינדערשע פֿרייד.
ניט געקוקט אויף אַלע צרות, וואָס זײַנען אויסגעפֿאַלן אויף זײַן גורל, בלײַבט נים אַן אָפּטימיסטישער מענטש. זײַן בוך דערציילט וועגן פֿיר חבֿרים, וועלכע שטאַמען פֿון פֿאַרשידענע שיכטן פֿון דער פּראָווינציעלער סאָוועטישער געזעלשאַפֿט. איינער איז אַן אָרעמער יתום, וואָס איז פֿאַרבליבן אַליין מיט אַן אַלטער באָבען. דער צווייטער איז להיפּוך, דער זון פֿון אַן אָרטיקן סאָוועטישן נאַטשאַלניק און דער דריטער וווינט מיט דער מאַמען, וואָס אַרבעט אויף אַלע כּלים, כּדי צו געפֿינען זיך אַ פּאַסיקן מאַן. דער פֿערטער איז דער דערציילער אַליין, איינער פֿון די געציילטע ייִדן, וואָס זײַנען פֿאַרבליבן אינעם שטעטל נאָכן חורבן. ווי דאָס רובֿ קינדער אינעם שטעטל איז ער אויך אַ יתום, וואָס וואַקסט אָן דעם טאַטן.
דאָס בוך שילדערט געשמאַקע גליקלעכע טעג פֿון קינדערשער פֿרײַהייט, וואָס זײַנען אָנגעפּאַקט מיט כּלערליי שפּיצלעך און לצנות. אָנגעשריבן אויף אַ זאַפֿטיקן רוסישן לשון, באַזאַלצט מיט ווײַסרוסישע ווערטלעך, האָט דאָס דאָזיקע בוך זייער אַ קנאַפּן ייִדישן "אינהאַלט", און דאָך איז דאָס איינע פֿון די רײַכסטע מעמואַרן וועגן סאָוועטישער ייִדישער קינדהייט, וואָס זײַנען אַרויס אויף רוסיש אין די לעצטע יאָרן.

ליטעראַטור

דער טאָוול פֿון ריטשאַרד שוואַרצס בוך
אין די פֿרומע קרײַזן, ווערט די צעטיילונג צווישן "לינקע" און "רעכטע" אָפֿט פֿאַרשטאַנען אויף אַ ספּעציפֿישן אופֿן, וואָס שטימט נישט מיט דער וועלטלעכער דעפֿיניציע פֿון די דאָזיקע טערמינען. למשל, ווען אַ פֿרוי דעקט נישט צו אירע האָר און איר מאַן גייט אָנגעטאָן אין קורצע הויזן אָן אַ טלית־קטן, וועלן אַ טייל הײַנטיקע פֿרומע ייִדן זאָגן, אַז זיי זענען "לינקע" מאָדערנע אָרטאָדאָקסן, הגם אינעם פּאָליטישן זין קאָנען זיי זײַן חסידים פֿון מאיר כּנהא און ליבהאָבער פֿון גלען בעקס ראַדיאָ־פּראָגראַמען. אַזאַ קאָמבינאַציע איז, צום באַדויערן, נישט קיין זעלטנקייט אין די מאָדערן־אָרטאָדאָקסישע קרײַזן.
בײַ די ייִדיש־רעדנדיקע חרדים אין ירושלים ווערן די דאָזיקע טערמינען אויך היפּש פֿאַרמישט. למשל, אין שטאַרק־חרדישע קרײַזן, וואָס זענען נאָענט צו נטורי־קרתּא, הערט מען צומאָל, אַז די אַנדערע, מער מאָדערניזירטע חרדים, וואָס דינען אין דער ישׂראלדיקער אַרמיי און שטיצן די מלוכה, זענען "לינקע". אַזאַ באַנוץ פֿונעם וואָרט שטאַמט, אַפּנים, פֿון דער אַמאָליקער תּקופֿה, ווען דאָס באַטייליקן זיך אין די וועלטלעכע אינסטיטוציעס האָט זיך אַסאָציִיִרט מיט סאָציאַליזם.
אַ סך אַמעריקאַנער מאָדערנע אָרטאָדאָקסן, וועלכע רופֿן זיך "צענטריסטן", וואָלטן געזאָגט, פֿון זייער זײַט, אַז די סאַטמאַרער חסידים אין וויליאַמסבורג און קרית־יואל זענען געפֿערלעך "רעכט". וואָס שייך פּאָליטיק, אָבער, זענען פּונקט די דאָזיקע "צענטריסטן" אָפֿט שטאַרק רעכטע, צומאָל ביז אַן עקסטרעמער מדרגה, און די סאַטמאַרער חסידים שטיצן געוויינטלעך, די דעמאָקראַטן, וואָס אַ סך פֿון זיי האָבן אָפּגעשטימט פֿאַר באַראַק אָבאַמאַ.

ליטעראַטור
פֿון משה לעמסטער (‫ישׂראל)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"


וואָס הערט מען אין ים?
— מע כאַפּט פֿיש!
(אַ פֿאָלקסווערטל)



וועט איר זאָגן: "שטראַם־גראַם", "נישט געשטויגן און נישט געפֿלויגן", "עס הייבט זיך ניט אָן און עס לאָזט זיך ניט אויס", "ס׳אַראַ שײַכות: אונדזער פּרץ, זייער העמינגוועי און פֿיש"... נאָר לאָמיר ניט כאַפּן קיין פֿיש פֿאַר דער נעץ.
אין איינער פֿון אונדזערע פֿאָלקלאָר־עקספּעדיציעס האָבן מיר זיך פֿאַרהאַלטן אויף אַ ווײַלע אין דעם אוקראַיִנישן שטעטל בוטשאַטש. הײַנט וווינען שוין דאָ ניט קיין ייִדן. אַ מאָל איז דאָס געווען אַ ייִדיש שטעטל. דאָ איז געבוירן געוואָרן דער ייִדיש־העברעיִשער שרײַבער, דער געווינער פֿונעם נאָבעל־פּרײַז, ש״י עגנון. ער האָט אַ דערציילונג "מזל דגים" — דאָס מזל פֿון פֿיש, וווּ דער שרײַבער דערמאָנט וועגן אַ באַוווּסטן היסטאָרישן פֿאַקט: די פֿישער פֿונעם שטעטל האָבן זיך צונויפֿגערעדט צו העכערן די פּרײַזן אויף פֿיש. די אָרטיקע ייִדן באַשליסן צו בויקאָטירן די פֿישהענדלער. דער שטעטלדיקער רבֿ האָט צײַטווײַליק באַפֿרײַט די ייִדן פֿון דער פֿליכט צו עסן פֿיש. זיך האַלטן בײַ דער פֿליכט איז אָנגעקומען ניט גרינג, ווײַל מיר ווייסן דאָך, אַז אַ ייִד דאַרף עסן פֿיש לכּבֿוד שבת, פֿאַרן פֿאַסטן יום־כיּפּור און נאָך און נאָך. געפֿילטע פֿיש איז געוואָרן אַ סימבאָל פֿון דער ייִדישער נאַציאָנאַלער קיך און פֿונעם ייִדישן שטייגער. נאָר די באַפֿעלקערונג פֿון בוטשאַטש האָט אויסגעהאַלטן און די פֿישהענדלער האָבן געמוזט זיך אונטערגעבן...
אַפֿילו אויף יענער וועלט וועלן די צדיקים עסן דאָס פֿלייש פֿונעם לעגענדאַרן פֿיש לוויתן.

ליטעראַטור
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

מאַרק שאַגאַל מאָלט דאָס בילד "דער אַרײַנפֿיר אינעם ייִדישן טעאַטער", 1920
אויסשטעלונגען פֿון מאַרק שאַגאַלס ווערק קומען פֿאָר גאַנץ אָפֿט אין פֿאַרשידענע טיילן פֿון דער וועלט, ממש אַלע יאָר. רוסלאַנד פֿאַרנעמט אויף דער דאָזיקער מאַפּע אַן אייגנאַרטיק אָרט. ווען שאַגאַל האָט פֿאַרלאָזט מאָסקווע אין 1922, זײַנען אינעם לאַנד פֿאַרבליבן אַ צאָל פֿון זײַנע ווערק — טיילווײַז, אין מלוכישע זאַמלונגען און טיילווײַז, אין פּריוואַטע הענט. איינע פֿון די סאַמע וויכטיקסטע ווערק זײַנע, די סעריע "דער אַרײַנפֿיר אינעם ייִדישן טעאַטער", איז געראַטעוועט געוואָרן נאָכן פּאָגראָם פֿונעם מאָסקווער מלוכישן ייִדישן טעאַטער "גאָסעט" און איבערגעגעבן אין דער מלוכישער טרעטיאַקאָוו־גאַלעריע — דעם גרעסטן מוזיי פֿון דער רוסישער קונסט — אין 1950.
שאַגאַל האָט ערשט ווידער באַזוכט רוסלאַנד העכער פֿופֿציק יאָר נאָך זײַן אַוועקפֿאָרן. אין 1973 האָט מען דאָרט געמאַכט אַ קליינע רעטראָספּעקטיווע אויסשטעלונג אין אַ זײַטיקן אַלקער פֿון דער טרעטיאַקאָוו־גאַלעריע. דער עולם איז געווען אַזוי גרויס, אַז מען האָט מורא געהאַט פֿאַר דער זיכערקייט פֿונעם בנין. זינט דעם האָט מען אָפֿיציעל אָנערקענט שאַגאַלן ווי אַ "חשובֿן רוסישן קינסטלער", וואָס דער גורל האָט פֿאַרוואָרפֿן אינעם גלות פֿון דער עמיגראַציע, באַגלײַך מיט אַנדערע רוסישע קינסטלער פֿון דער "זילבערנער תּקופֿה"; אַזעלכע, ווי בענואַ און דאָבוזשינסקי.
אָבער מען האָט דערבײַ כּמעט אין גאַנצן פֿאַרשוויגן דעם ייִדישן אַספּעקט פֿון שאַגאַלס "רוסישער" קונסט. זײַן "אַרײַנפֿיר אינעם ייִדישן טעאַטער" איז געהיט געוואָרן בסוד־סודות. אַזוי שטרענג, אַז אַפֿילו די סאָוועטישע קונסט־פֿאָרשער און מיטאַרבעטער פֿון דער טרעטיאַקאָוו–גאַלעריע גופֿא האָבן ניט געמעגט אַ קוק צו טאָן אויף דעם דאָזיקן מײַסטערווערק.

ליטעראַטור
פֿון גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אַ טשיקאַווע בוך איז אַרויס אין תּל-אָבֿיבֿ — די דראַמאַטישע פּאָעמע "סטאַלין און מיכאָעלס" פֿון אַהרן ווערגעליס. דאָס בוך איז כּולל דרײַ נוסחאָות פֿון אָט דעם ווערק: דער ייִדישער אָריגינאַל, ווי ער איז דערשינען אין איינעם פֿון די לעצטע נומערן פֿון דעם מאָסקווער זשורנאַל "סאָוועטיש היימלאַנד" (נומ’ 3, 1990); איבערזעצונגען אויף רוסיש און דײַטש פֿון דעם דיכטער לעוו בערינסקי. אין די דרײַ שפּראַכן ווערט געבראַכט אויך בערינסקיס אַרטיקל "אַפּאָלאָגיע פֿון אַ רשע".
איך מוז גלײַך זאָגן, אַז מײַן אייגענע אָפּשאַצונג פֿון אַהרן ווערגעליסן איז גאָר ניט אַפּאָלאָגעטיש. ווערגעליס, דער רעדאַקטאָר פֿון "סאָוועטיש היימלאַנד", איז געווען, בלי-ספֿק, אַ טאַלאַנטירטער און בכלל פֿעיִקער מענטש, אָבער אַ רשע איז ער אויך געווען. אַן אַלטע מיטאַרבעטערין אין דער רעדאַקציע האָט מיר אַ מאָל געזאָגט: "ווערגעליס האָט ליב קעץ, הינט און קינדער, אָבער מענטשן האָט ער פֿײַנט". צום יונגן דור — און לעוו בערינסקי האָט געהערט צום יונגן דור — האָט ער זיך אויך באַצויגן כּמעט אַזוי גוט, ווי צו קעץ, הינט און קינדער. איך ווייס עס פֿון מײַן אייגענער דערפֿאַרונג סוף 1980ער און אָנהייב 1990ער יאָרן. אָבער איך בין ניט זיכער, אַז דאָס מאַכט ווערגעליסן פֿאַר אַ גדול-בישׂראל.
אין מײַנע אויגן איז ווערגעליס אין גאַנצן געפֿאַלן, ווען איך האָב איבערגעלייענט זײַן מסירה, אָנגעשריבן אין דעצעמבער 1949. פֿאַר די, וואָס קענען רוסיש, איז דער טעקסט צוטריטלעך אין http://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/68544. אין דעם דאָזיקן לאַנגן "אַנאַליז" מאַכט ער מיט דער בלאָטע גלײַך די שרײַבער פֿונעם עלטערן דור: דוד בערגעלסאָן, פּרץ מאַרקיש, דער נסתּר און אַנדערע, און פֿאַרגעסט אויך ניט וועגן די אַמעריקאַנער שרײַבער ה. לייוויק און דוד אָפּאַטאָשו.

ליטעראַטור
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

וולאַדימיר פֿראָמער.
"דער בעכער פֿון ביטערגראָז".
מאָסקווע–ירושלים׃ "גשרים", 2012.



דער נײַער ראָמאַן פֿונעם רוסיש–ישׂראלדיקן שרײַבער וולאַדימיר פֿראָמער באַהאַנדלט אין דער בעלעטריסטישער פֿאָרעם די געשיכטע פֿון דער ציוניסטישער באַוועגונג פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה. דער הויפּט־העלד פֿונעם ראָמאַן איז וויטאַלי־וויקטאָר־חיים אַרלאָזאָראָוו, דער פּאָליטישער אָנפֿירער פֿון דער סוכנות (די ייִדישע אַגענץ). חוץ אים, טרעפֿט זיך דער לייענער מיט גאָר פֿאַרשידענע אַנדערע פּערזענלעכקייטן פֿון יענער תּקופֿה, סײַ ייִדישע און סײַ ניט־ייִדישע׃ וולאַדימיר-זאבֿ זשאַבאָטינסקי, דוד בן־גוריון, פּינחס רוטענבערג, חיים ווײַצמאַן, מאַרטין בובער, ווי אויך דער רוסישער רעוואָלוציאָנער־טעראָריסט און ליטעראַט באָריס סאַווינקאָוו, די שרײַבערין נינאַ בערבעראָוואַ, און אַפֿילו מאַגדאַ געבעלס, די פֿרוי פֿון היטלערס פּראָפּאַגאַנדע־מיניסטער.
פֿראָמער איז קודם־כּל פֿאַראינטערעסירט אין די אינטעלעקטועלע חילוקי־דעות און פּאָליטישע וויכּוחים, וואָס די אָנהענגער פֿון פֿאַרשידענע ציוניסטישע בראַנזשעס האָבן געפֿירט צווישן זיך וועגן דער צוקונפֿט פֿונעם ייִשובֿ און פֿונעם ייִדישן פֿאָלק. דער ראָמאַן איז אינטערעסאַנט ווי אַ פּרוּוו צו דערציילן אָט די קאָמפּליצירטע געשיכטע פֿון אַ "רוסישן" שטאַנדפּונקט.
דעם מחברס סימפּאַטיע איז אויף דער זײַט פֿון די ייִדישע פּאָליטישע טוער פֿון דער רוסישער אינטעליגענץ, אַזעלכע ווי: אַרלאָזאָראָוו, זשאַבאָטינסקי, רוטענבערג. זיי געהערן צו דער סמעטענע פֿון דער ציוניסטישער באַוועגונג, בעת דער פּוילישער ייִד דוד בן–גוריון איז אויסגעמאָלט, להיפּוך, ווי אַ קליין–שטעטלדיקער טיפּ מיט ריזיקע אַמביציעס, אָבער מיט אַ קנאַפּער אינטעלעקטועלער אַמוניציע.

ליטעראַטור
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

מיכאַיִל קיזילאָוו.
קרימער יהודה׃ בילדער פֿון דער געשיכטע פֿון ייִדן, כאַזאַרן,
קאַראַיִמער און קרימטשאַקעס
אין קרים פֿון אַנטיקישער תּקופֿה
ביז הײַנטיקע טעג.
סימפֿעראָפּאָל׃ "דאָליאַ", 2011


דער האַלב–אינדזל קרים פֿאַרנעמט אין דער ייִדישער געשיכטע אַ גאָר חשובֿ אָרט. אין דער הקדמה צו זײַן בוך מאַכט מיכאַיִל קיזילאָוו אַ פֿאַרגלײַך צווישן קרים און ארץ–ישׂראל׃ דאָ און דאָרט האָבן ייִדן געוווינט זינט אוראַלטע צײַטן; ביידע געגנטן האָבן געהערט צו די אייגענע וועלט־אימפּעריעס — די ביזאַנטישע און די אָסמאַנישע. דער ייִדישער ייִשובֿ סײַ אין קרים סײַ אין ארץ־ישׂראל, איז געווען אַ געמיש פֿון פֿאַרשידענע עדות; און אינעם 20סטן יאָרהונדערט האָט מען זיך גענומען צו שאַפֿן דאָרט ייִדישע אויטאָנאָמע טעריטאָריאַלע איינסן אויפֿן יסוד פֿון לאַנד־ווירטשאַפֿטלעכע קאָלאָניעס. דערצו נאָך איז דער קלימאַט און די לאַנדשאַפֿט אין קרים ענלעך אויף ארץ־ישׂראל׃ ים, בערג, און אַ סך ניט־באַוווינטע שטחים.
קיזילאָוו איז אַ יונגער ייִדישער היסטאָריקער פֿון קרים, וואָס האָט באַקומען אַ דאָקטאָראַט אין געשיכטע פֿון אָקספֿאָרדער אוניווערסיטעט. ער איז אַ מחבר פֿון צוויי וויסנשאַפֿטלעכע ביכער אויף ענגליש וועגן די קאַראַיִמער אין קרים און גאַליציע. אין זײַן נײַעם רוסישן בוך מאַכט ער אַ פּרוּוו צו דערציילן אין אַ פּאָפּולערן אופֿן, אָבער אויף אַ געהעריקן וויסנשאַפֿטלעכן ניוואָ, די גאַנצע לאַנגע געשיכטע פֿון ייִדן אין קרים.

ליטעראַטור
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

מתן חרמוני. היברו פּבלישינג קומפּני.
כּנרת, זמורה־ביתן, 2011

מתן חרמוני, אַ ישׂראלדיקער שרײַבער און אַ פֿאָרשער פֿון ייִדישער ליטעראַטור, האָט זיך געווענדעט אין זײַן ערשטן ראָמאַן צו אַ טעמע, וואָס איז עד־היום געווען כּמעט ווי ניט־דערטאַפּט אין דער העברעיִשער ליטעראַטור׃ דער ייִדישער ניו־יאָרק אינעם ערשטן טייל פֿון 20סטן יאָרהונדערט. עס איז ממש אַ חידוש, פֿאַרוואָס האָט דער גרעסטער אין דער וועלט ייִדישער כּרך אַזוי ווייניק אינטערעסירט די גאַנצע העברעיִשע ליטעראַטן.
חרמוניס ראָמאַן איז געבויט אַרום דעם לעבן פֿון אַן אויסגעטראַכטן אַמעריקאַנער ייִדישן מחבר מיטן נאָמען מרדכי שוסטער. ווי עס איז מודיע זײַן ביאָגראַפֿישער אַרטיקל כּלומרשט אין זלמן רייזענס "לעקסיקאָן", איז ער געבוירן געוואָרן אין 1888 און געקומען קיין אַמעריקע אינעם עלטער פֿון פֿופֿצן יאָר (שוין ווי אַ יתום) און האָט געאַרבעט ווי אַ זעצער אינעם פֿאַרלאַג "היברו פּאַבלישינג קאָמפּאַני" אין ניו־יאָרק. ער האָט זיך קונה שם געווען מיט אַ ביכער־סעריע "מיס אַנני פּיידזש", און דערנאָך פֿאַרעפֿנטלעכט אַ ריי שונד־ראָמאַנען און אַ היפּשע צאָל פּיעסעס. דער פּסק־דין פֿונעם "לעקסיקאָן" איז געווען נעגאַטיוו׃ "אָבער זייער קוואַליטעט איז פֿון אַ נידעריקער מדרגה".
חרמוני עפֿנט זײַן ראָמאַן מיט דער סצענע פֿון שוסטערס אָרעמער לוויה אינעם שטעטל סאַראַטאָגאַ–ספּרינגס, שטאַט ניו–יאָרק. דער גאַנצער עולם באַשטייט פֿונעם אָרטיקן בריוון־טרעגער, דעם מילכיקן, דעם גערטנער און דער קראַנקן־שוועסטער. די אַמאָליקע ברויזנדיקע אַמעריקאַנער ייִדישע ליטעראַטור איז מער נישטאָ, און קיינער געדענקט מער ניט דעם מחבר, מרדכי שוסטער.

ליטעראַטור
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

Bernard Wasserstein.
On the Eve:
The Jews of Europe
Before the Second World War.
New York: Simon and Schuster,
2012


אינעם אָנהייב פֿון זײַן בוך צעטיילט דער מחבר דאָס גאַנצע אייראָפּעיִשע ייִדנטום צווישן ביידע וועלט־מלחמות אויף פֿיר טיילן, אין הסכּם מיט זייער פּאָליטיש־געאָגראַפֿישן מצבֿֿ׃ מערבֿ־אייראָפּעיִשע דעמאָקראַטיעס, נאַציסטישע דײַטשלאַנד, מיטל־ און מיזרח־אייראָפּעיִשע נאַציאָנאַליסטישע דיקטאַטורן, און דעם סאָוועטן–פֿאַרבאַנד. אין יעדן טייל האָבן ייִדן געהאַט אייגענע צרות, סײַ ווי אַ רב–ישׂראל, סײַ ווי כּלל־ישׂראל; אָבער אומעטום — אַזוי ווײַזט אָן וואַסערשטיין אין זײַן עיקר־טעזיס — איז דאָס ייִדישע לעבן געגאַנגען באַרג־אַראָפּ. די סיבות זײַנען דערצו געווען פֿאַרשיידענע׃ אַסימילאַציע, אַנטיסעמיטיזם, נידעריקע געבורטיקייט, סטאַליניסטישע רדיפֿות...
נאַטירלעך, אַז דער מצבֿ בײַ ייִדן איז געווען אַ זייער פֿאַרשיידענער אין אָט די פֿיר טיילן. נאָך דער ערשטער וועלט־מלחמה האָבן זיך באַזונדערע סעגמענטן פֿונעם אייראָפּעיִשן ייִדנטום גענומען דערווײַטערן איינער פֿונעם אַנדערן. די שפּאַלטונגען זײַנען דורכגעגאַנגען ניט נאָר פּאַזע די פּאָליטישע גרענעצן, הגם זיי זײַנען געוואָרן אַלץ מער געשלאָסן פֿאַר ייִדן. נאָך טיפֿער זײַנען געוואָרן די אינעווייניקע חילוקי־דעות׃ צווישן וועלטלעכע און רעליגיעזע, צווישן קאָמוניסטן און ציוניסטן, צווישן אָרעמע און רײַכע, צווישן מערבֿ און מיזרח.