ביז לעצטנס האָב איך זייער ווייניק געוווּסט וועגן ייִדיש־שפּראַכיקן קאַבאַרעט — דאָס וואָס מען האָט אַ מאָל גערופֿן "קליינקונסט־טעאַטער". אַוודאי בין איך, ווי אַ סך אַמעריקאַנער ייִדן, שוין געווען באַקאַנט מיטן ייִדישן טעאַטער — באַזונדערס, מיט די פֿאָרשטעלוגנען וואָס זענען אויפֿגעפֿירט געוואָרן אויף "סעקאָנד עוועניו" אין ניו־יאָרק, אָדער אַפֿילו אויף די בינעס פֿון די פֿאַרשיידענע זומער־קאָלאָניעס אַרום ניו־יאָרק, ווי למשל, "גראָסזינגערס", "קוטשערס" און דער "קאָנקאָרד". פֿונדעסטוועגן, איז קליינקונסט־טעאַטער עפּעס אַנדערש, צוליב דעם וואָס זײַן עסטעטישער קאָנטעקסט איז אינעם שניט פֿון דער אייראָפּעיִשער קולטור, כאָטש מיטן טעם פֿון ייִדישן הומאָר און סאַטירע.

מיטן מאַסן־שטראָם פֿון ייִדן פֿון מיזרח־אייראָפּע האָט אין דער צווייטער העלפֿט פֿון 19טן יאָרהונדערט זיך אָנגעהויבן אַנטוויקלען אין אַמעריקע אַן אינטענסיוו ייִדיש קולטור־לעבן — ליטעראַטור, פּרעסע, טעאַטער.

די משפּחה אַדלער זענען געווען די בויער און גרונטלייגער פֿון בעסערן ייִדישן טעאַטער אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. סוף 19טן און אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט האָט אין אַמעריקע און באַזונדערס, אין ניו־יאָרק, שוין עקזיסטירט אַ גרויסע צאָל טעאַטער־אַנסאַמבלען פֿון פֿאַרווײַלערישן כאַראַקטער. קיין ערנסטער, קינסטלערישער טעאַטער איז נאָך דעמאָלט אין אַמעריקע נישט געווען. עס זענען נאָך נישט געווען קיין אַקטיאָרן, וועלכע זאָלן קאָנען שאַפֿן און בויען אַזאַ מין טעאַטער.

ייִדיש טעאַטער, ייִדישע אַקטיאָרן....

ייִדיש טעאַטער, וואָס האָט זיך אַלע יאָרן געראַנגלט פֿאַר זײַן עקזיסטענץ, האָט אויך געהאַט אַ קאַפּעטשקע מזל: אַזוי פֿיל אויסגעצייכנטע אַקטיאָרן און אַקטריסעס!

וועגן אייניקע אַקטריסעס האָב איך שוין געשריבן אין מײַנע פֿאָריקע אָפּהאַנדלונגען. מיר האָבן פֿאַרמאָגט שוישפּילער פֿון אַ וועלט־פֿאַרנעם.

דניאל גלאַי, קאָמפּאָזיטאָר און ייִדיש־געזעלשאַפֿטלעכער טוער, האָט געשאַפֿן אַ ייִדישע אָפּערע: "חיים בן־חיה". אַנומלט איז זי אויפֿגעפֿירט געוואָרן צום ערשטן מאָל אין "בית־לייוויק", די היים פֿון די ייִדישע שרײַבער און זשורנאַליסטן אין ישׂראל.

באַקאַנט ווי אַ פֿעיִקער קאָמפּאָזיטאָר מיט אַ ברייט־פֿאַרשפּרייט מוזיקאַליש־ווערק, איז דניאל גלאַי, אויך דער פֿאָרזיצער פֿונעם שרײַבער־ און זשורנאַליסטן־פֿאַראיין, וווּ אַ דאַנק דער מוזיקאַלישער באַשעפֿטיקונג פֿון דעם פֿאָרזיצער, פֿאַרנעמט די מוזיק אַ גאַנץ וועזנטלעכן טייל אין דער טעטיקייט פֿונעם אַנשטאַלט.

דעם 30סטן דעצעמבער 2006 איז אַוועק אין דער אייביקייט דער באַקאַנטער ייִדישער אַקטיאָר קאַראָל מאַרקאָוויטש.

קאַראָל מאַרקאָוויטש ז״ל איז געבוירן געוואָרן אין דער שטאָט פּיאַטראַ ניאַנץ אין דער באַרגיקער געגנט פֿון מאָלדאָווע אין רומעניע אין חודש מײַ 1938. זײַנע עלטערן, סײַ דער טאַטע, סײַ די מאַמע זענען געווען אַרבעטסמענטשן, מיטגלידער פֿון דער אומלעגאַלער קאָמוניסטישער באַוועגונג, וואָס איז גערודפֿט געוואָרן דורך דער ראָיאַליסטישער, האַלב־פֿאַשיסטישער מאַכט אין רומעניע.

אַ קאָמעדיע וועגן היטלערן איז ניט קיין חידוש. וועלט־באַרימט זײַנען טשאַרלי טשאַפּלינס "דער גרויסער דיקטאַטאָר" (1940) און ערנסט לוביטשעס "זײַן, אָדער ניט־זײַן" (1942), וועלכע זײַנען אַרויס, ווען דער נאַצי־רעזשים איז נאָך געווען אין סאַמע ברען. די נאַציסטישע פּראָפּאַגאַנדע האָט אַפֿילו דערקלערט טשאַפּלינען פֿאַר אַ ייִדן, און ער האָט ניט געהאַלטן פֿאַר פּאַסיק דאָס אָפּצולייקענען. פֿון דעם איז אַרויס די גאַנץ פֿאַרשפּרייטע לעגענדע פֿון טשאַפּלינס ייִדישן אָפּשטאַם. דער נײַער אַמעריקאַנער פֿילם "פּראָדוסערס" פֿון מעל ברוקס איז אויך געווען אַ דערפֿאָלג. אָבער דאָס מאָל גייט די רייד וועגן אַ נײַער היטלער־קאָמעדיע, וואָס אַ ייִדישער רעזשיסאָר האָט געמאַכט אין דײַטשלאַנד, און דאָס איז גאָר אַן אַנדערע מעשׂה.

באר־שבֿע, באַקאַנט אויך ווי די "הויפּטשטאָט פֿון נגבֿ", פֿאַרמאָגט זיך איר אייגענעם טעאַטער. אַ הונדערט קילאָמעטער טיילן אָפּ באר־שבֿע פֿון תּל־אָבֿיבֿ, ס׳לייגט זיך אָבער נישט אויפֿן זינען אַז אַ תּל־אָבֿיבֿער אײַנוווינער זאָל פֿאָרן קיין באר־שבֿע צו זען אַ טעאַטער־פֿאָרשטעלונג. ווען ס’וואָלט זיך געהאַנדלט וועגן אַ פֿוטבאָל־פֿאַרמעסט, קאָן מען נאָך פֿאַרשטיין, אָבער טעאַטער?

ברוך־השם, ס׳איז אַ גרינגע אַרבעט צו רעצענזירן אַ געראָטענע טעאַטער־פֿאָרשטעלונג. דעריבער קומט אַ פּערזענלעכן דאַנק דער "פֿאָלקסבינע" און די אַלע אַקטיאָרן און מיטאַרבעטער, וואָס האָבן געהאָלפֿן דעם פֿאַרגאַנגענעם זונטיק אויפֿצופֿירן אַ גלענצנדיקע פֿאָרלייענונג פֿון "די קאָמעדיאַנטן" ("The Sunshine Boys" בלע״ז) פֿון ניל סײַמאָן, איבערגעזעצט אויף ייִדיש פֿון מרים האָפֿמאַן.

אין דער אָפּהאַנדלונג פֿון דער ייִדישער אַקטריסע חיהלע אַש "ייִדיש טעאַטער אין רומעניע צווישן ביידע וועלט־מלחמות", וואָס טראָגט אויך אַן אויטאָביאָגראַפֿישן כאַראַקטער, שרײַבט זי:

"ווי אַ קינד פֿון ייִדישע שוישפּילער אין רומעניע, וואָס האָט דורכגעלעבט איר קינדהייט, אַרומוואַנדערנדיק אין פֿאַרשיידענע וואַנדער־טרופּעס איבער שטעט און שטעטלעך פֿון רומעניע, וויל איך בלויז איבערגעבן אַ צאָל עפּיזאָדן און זכרונות וועגן אַקטיאָרן פֿון רומעניע, וואָס זענען מער נישטאָ צווישן די לעבעדיקע, די וואָס זענען אומגעקומען אויף קידוש־השם אָדער אין די לאַגערן פֿון טראַנסניסטריע".

די אָפּערע "אַרמיד", פֿון קריסטאָף וויליבאַלד גלוק איז אויפֿגעפֿירט געוואָרן צום ערשטן מאָל אין 1777 דורך דער אָפּערע פֿון פּאַריז. הײַנט ווערט דאָס דאָזיקע קונסטווערק פֿאָרגעשטעלט מיט גרויס דערפֿאָלג אין ישׂראל דורך דער היגער אָפּערע. די סענסאַציע, וואָס "אַרמיד" האָט דערוועקט בײַ אונדז, איז, אין אַ גרויסער מאָס, אַ דאַנק די אייגנאַרטיקע ישׂראל־קינסטלער אַבֿשלום פּאָלאַק און ענבר (אינבאַר) פּינטאָ, וואָס זײַנען דאָ פֿאַראַנטוואָרטלעך פֿאַר דער רעזשי, כאָרעאָגראַפֿיע, אַנימאַציע קאָסטיומען, און פֿירן אויך אויס די בינע־אײַנשטעלונג.

דער ייִדישער טעאַטער האָט נישט נאָר געבליט אין ניו־יאָרק און אין מיזרח־אייראָפּע; איינער פֿון זײַנע צענטערס במשך פֿון דער ערשטער העלפֿט פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט איז געווען אַרגענטינע, וווּ צענדילקער טויזנטער טעאַטער־ליבהאָבער זענען געווען שטענדיקע אָפּנעמער פֿון דער אָרטיקער ייִדישער בינע־וועלט. אַ גרעסערע צאָל טרופּעס, סײַ אייגענע, סײַ די, וועלכע זענען געקומען צו גאַסט, האָבן געוווּסט, אַז דער ייִדישער אַרגעניטנער טעאַטער־עולם נעמט זיי וואַרעם אויף.

זלמן הירשפֿעלד איז געווען טעטיק אויף דער ייִדישער בינע כּמעט 60 יאָר. ער איז געבוירן געוואָרן אין יאָר 1902 אינעם קליינעם שטעטעלע סטאַוויסק, ווי דער בן־זקונים בײַ זײַנע עלטערן מיכאל־יעקבֿ און שיינע־שפֿרה. זײַן פֿאָטער איז געווען דער "רופֿא" פֿון שטעטל — "סטאַרשי פֿעלדשער", אַ רופֿא מיט אַ סך דערפֿאַרונג. 6 יאָר האָט ער געדינט אין צאַרישן מיליטער. דערציילט זלמן הירשפֿעלד אין זײַנס אַן אָפּהאַנדלונג וועגן דער געשיכטע פֿון סטאַוויסק א״נ "דאָ איז געשטאַנען מײַן וויגעלע":