יצחק זשאַבאָטינסקי איז געווען מײַן לאַנדסמאַן — אַ טשערקאַסער. אין אָנהייב יאַנואַר 1940, נאָך דער פּרעמיערע פֿון דער פֿאָרשטעלונג "בר־כּוכבא", אין וועלכער ער האָט געשפּילט די הויפּט־ראָלע, האָט ער מיר געשענקט זײַנס אַ פֿאָטאָ־בילד אין דער דאָזיקער ראָלע, מיט אַזאַ אויפֿשריפֿט: "טײַערער פֿרײַנד, משה לאָיעוו! האָט ליב די בינע, דעם טעאַטער, ווי בר־כּוכבא האָט ליב געהאַט זײַן פֿאָלק. געדענקט אײַער פֿרײַנד און לאַנדסמאַן, יצחק זשאַבאָטינסקי. פֿערטער יאַנואַר, 1940".

ביזן 22סטן סעפּטעמבער, 2007, וועט מען קענען באַזוכן די אינטערעסאַנטע אויסשטעלונג וועגן דער ייִדישער אַקטריסע מאַלי פּיקאָן, צונויפֿגעשטעלט פֿון דער טעאַטער־היסטאָריקערין און אַמאָליקער אַקטריסע, דינה ציפּקין. די אויסשטעלונג באַשטייט פֿון מער ווי צוויי הונדערט פֿאָטאָגראַפֿיעס, מוזיק־בויגנס, סקריפּטן, אַרטיקלען, קאָסטיומען,

בלויז 12 יאָר איז באַשערט געווען דער אויסערגעוויינטלעך טאַלאַנטירטער אַקטריסע רײַע יאַצאָווסקי צו באַשײַנען די בינע פֿונעם קיִעווער ייִדישן מלוכה־טעאַטער. די שוידערלעכע טיפֿוס־עפּידע­מיע האָט זי אַרויסגעריסן פֿונעם לעבן אויף איר 38סטן יאָר, אָבער דער אָנדענק וועגן איר, פֿאַר די וועלכע האָבן זי געקאָנט, געזען שפּילן, האָט זיך פֿאַרהיט אויפֿן גאַנצן לעבן.

זי האָט געשטאַמט פֿון ליטע, געלעבט אין קאָוונע (קאַונאַס). דער פֿאָטער אירער איז געווען אַ לערער פֿון מוזיק. רײַע, און דערנאָך אירע ייִנגערע ברידער, יעווסיי און אַלכּסנדר, האָבן באַקומען אַ מוזיקאַלישע בילדונג. זי האָט אויסגעצייכנט געשפּילט אויף אַ פֿאָרטעפּיאַנאָ, געזונגען און גע­טאַנצט.

אין "טוירטל שעל" (טשערעפּאַכע־שאָל) טעאַטער, וואָס געפֿינט זיך אין דער טעאַטער־אַלעע אויף דער 43סטער גאַס אין מאַנהעטן, דאָרט שפּילט זיך הײַנט אָפּ נישט נאָר אַ מוזיקאַלישע טראַגעדיע, נאָר אַ ייִדישע דראַמע פֿון גרויס פֿאַרנעם. די פּיעסע הייסט "פֿריץ און פֿרויעם" (אפֿרים) און עס האַנדלט זיך וועגן אַ ייִדישן קאָמי­קער, וואָס איז אַוועק פֿון דער וועלט צוזאַ­מען מיט טויזנטער ייִדן, וועלכע זײַנען דערשאָסן געוואָרן אין גריבער פֿון דער דײַטשישער, מערדערישער מאָרד־מאַשין. איינער פֿון די שיסער איז טאַקע געווען פֿריץ, וואָס אין אים שפּיגלט זיך אָפּ דאָס גאַנצע פּסיכאָלאָגישע איבערקערעניש.

ס'איז זיכער נישט איבערגעטריבן זיך צו באַציִען צו "די כּתובה" ווי צו אַ קלאַסישער קאָמעדיע. צום וויפֿלטן מאָל האָט מען זי שוין אויפֿגעפֿירט בײַ אונדז, פֿאַרבלײַבט די פּיעסע פֿאַרווײַלנדיק און עפֿעקטיוו ווי געווען. און וואָס הייסט קלאַסיש, אויב טאַקע נישט אָט די מעגלעכקייט איבערצוחזרן די זעלבע סיטואַציעס און אַרויסרופֿן ווידער אַ געשמאַקן געלעכטער בײַם צושויער, ווי ער וואָלט עס געזען צום ערשטן מאָל? אפֿרים קישון האָט די דאָזיקע קאָמעדיע געשאַפֿן אין די 60ער יאָרן פֿון פֿאַרגאַנגענעם י"ה,

פֿיר ברידער זענען זיי געווען — זיגמונט, יאָנאַס, מאַרק און יצחק טורקאָוו. זיי זענען אַלע באַקאַנט ווי די דינאַסטיע טורקאָוו. זיגמונט, יאָנאַס און יצחק זענען געווען אַקטיאָרן־אינטעלעקטואַלן, שרײַבער און טעאַטער־פֿאָרשער, אויך רעזשיסאָרן. איינער פֿון זיי, מאַרק, האָט זיך באַזעצט אין אַרגענטינע און דאָרט זיך באַשעפֿטיקט מיט פֿאָרשן די ייִדישע געשיכטע. ער האָט געאַרבעט אין אַרגענטינער "ייִוואָ" און פֿאַרעפֿנטלעכט אייניקע היסטאָרישע ווערק. יצחק טורקאָוו, וועלכער איז באַ­קאַנט אונטערן נאָמען יצחק טורקאָוו־גרוד­בערג, דער ייִנגסטער פֿון זיי, איז געווען סײַ אַקטיאָר, סײַ רעזשיסאָר, מחבר פֿון דראַמאַטישע ווערק, איבערזעצער, און איז פֿרי אַוועק אין דער אייביקייט. פֿאַרוואָס האָט מען אים גערופֿן טורקאָוו־גרודבערג? היות דרײַ ברידער זענען געווען אַקטיאָרן האָט ער זיך צוגעטראַכט אַ פּסעוודאָנים "גרודבערג". אַזעלכע דערשײַנונגען האָבן מיר אין דער ייִדישער קולטור־וועלט.

דוד מאַנדעלבוים, דער באַקאַנטער אַקטיאָר פֿון פֿאַרשיידענע "פאָלקסבינע"־פֿאָרשטעלונגען און פֿאָרלייענונגען, טרעט איצט אַרויס אויף זײַן אייגענער איניציאַטיוו מיט אַן אויפֿפֿירונג פֿון דער ייִדישער פּיעסע "יאָסל ראַקאָווער רעדט צו גאָט" פֿון צבֿי קאָליץ. ס׳איז באמת אַ וווּנדער, ווי בײַם הײַנטיקן טאָג נעמט זיך אונטער אַ מענטש אַליין פֿאָרצושטעלן אַ דראַמע אויף ייִדיש אין ניו־יאָרק, ווי קליין דער בודזשעט זאָל נישט זײַן.

לויט מאַנדעלבוימס מיינונג, איז די הײַנ­טיקע "פֿאָלקסבינע" אַוועק אויף אַנדערע דרכים, און וויל אויפֿפֿירן מוזיקאַלישע און לײַכטערע דראַמאַטישע "סחורה", דעריבער איז געבליבן אַ באַדערפֿעניש צו שאַפֿן אַ טעאַטער פֿאַר די קלאַסישע און מער ערנסטע פּיעסעס.

פּאַריז קען זיך נישט באַרימען, אַז זי זאָל האָבן אַ מאָל געווען צווישן די מע­טראָפּאָליעס פֿון ייִדישן טעאַטער. די צאָל ייִדיש–רעדנדיקע אײַנוווינער אין גאַנץ פֿראַנ­קרײַך האָט אַפֿילו אין די בעסטע צײַטן, אין די דרײַסיקער יאָרן, נישט אַרי­בער­געשפּאַנט די הונדערט טויזנט; און דווקא ווען ס׳ייִדישע טעאַטער האָט דאָ גע­האַלטן אין וואַקסן, האָט דער חורבן פֿאַר­שניטן דעם גרעסטן טייל פֿון יענעם ווירקלעכן אָדער פּאָטענציעלן עולם.

עס איז שווער צו רעדן וועגן אַ חבֿר, מיט וועלכן מען האָט אין משך פֿון אַזוי פֿיל יאָרן מיטגעלעבט אין פֿריידן און אין שוועריקייטן פֿון טאָג־טעגלעכן הו־האַ. מיכאל איז פֿאַר מיר, קודם־כּל, געווען אַ חבֿר און אַ יאָרנלאַנגער קאָלעגע בײַ דער אַרבעט אין ראַדיאָ.

מיר האָבן זיך באַקענט אַ קורצע צײַט נאָך זײַן עולה זײַן קיין ישׂראל, אין יאָר 1957, ווען ייִדן האָבן מאַסנווײַז פֿאַרלאָזט פּוילן. ער האָט אָנגעהויבן אַרבעטן אין דער ייִדיש־אוידיציע אין "קול־ישׂראל" אין דער צײַט, ווען עס האָבן זיך נאָך באַ­טייליקט אין איר פּערזענלעכקייטן פֿון דער ייִדיש־וועלט — זשורנאַליסטן, דענ­קער, אינטעלעקטואַלן — אַלץ פֿון דער שארית־הפּליטה פֿון פּוילן, רומעניע און ייִדן, וועל­כע האָבן זיך געראַ­טעוועט אין ראַטן־פֿאַרבאַנד.

אין די 1970ער יאָרן מיטן אויפֿקום פֿון אַ רײַכערער ייִדישער באַפֿעלקערונג אין אַמעריקע, איז אויך אויפֿגעקומען אַ נײַער זשאַנער הומאָר וועגן צעבאַלעוועטע ייִדישע מיידלעך, באַקאַנט ווי "דזשאַפּס" — ראָשי־תּיבֿות אויף ענגליש פֿון "ייִדישע אַמעריקאַנער פּרינצעסין". די דאָזיקע וויצן, שוין כּמעט ווי פֿאַרגעסן הײַנטיקע צײַטן, זענען ווידער אויפֿגעלעבט געוואָרן אין דער פֿאָרשטעלונג — The J.A.P Show וואָס ווערט געשפּילט אינעם "Actors Temple Theater", אין מאַנהעטן, וועלכער דינט ווי אַ שיל בײַ טאָג און אַ טעאַטער אין אָוונט.

אין די 20ער און 30ער יאָרן פֿונעם פֿאָריקן יאָרהונדערט איז אינעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד געווען אַ פֿײַן ביסל סטאַנציאָנאַרע און וואַנדערנדיקע ייִדישע טעאַטערס. אָבער אַ ייִדישער טעאַטער פֿאַר קינדער איז געווען בלויז אין קיִעוו. די פֿירנדיקע אַקטריסע, די פּרימאַדאָנע אין אָט דעם טעאַטער, איז געווען סאָניע ליימאַן.

נישט נאָר קינדער, נאָר אויך דערוואַקסענע מענטשן זײַנען געגאַנגען זען איר שפּילן. און ס׳איז געווען ווערט. וואָס פֿאַר אַ ראָלע זי זאָל נישט געווען אויספֿירן — און געשפּילט האָט זי מערסטנטייל קינדער־ראָלעס — איז זי געווען אין זיי מלא־טעם.

די טעאַטער־קריטיקער פֿון דער פֿרעמ­דער פּרעסע אין ישׂראל באַגעגענען זיך גאַנץ אָפֿט. מ'טרעפֿט זיך, אָבער קיין חבֿרים זײַנען מיר נישט. גאַנץ זעלטן מאַכט מען אַ קאָמענטאַר נאָך אַ געוויסן ספּעקטאַקל, און אויב יאָ, איז עס אויך אויבערפֿלעכלעך, קיינער זאָל, חלילה, נישט צוגנבֿענען בײַם אַנדערן די טיפֿזיניקע אידעע, וואָס ער האָט נישט ווילנדיק אַרויסגעזאָגט. פֿון אַזוי פֿיל מאָל טרעפֿן זיך, פֿון אַזוי פֿיל פֿאָרן צוזאַמען אויף ווײַטע שטרעקעס, שאַפֿט זיך דאָך אַן אָנגעהעריקייט, קיין פֿרעמדע זײַנען מיר פֿאָרט נישט.