מיט יוסף ראַבינען האָבן מיר זיך געקענט ניט איין צענדליק יאָר. אין משך, קאָן מען זאָגן, פֿון אַן אַנדער עפּאָכע האָב איך געדרוקט אויף דער מאַשינקע זײַנע ווערק. אונדז איז אויסגעקומען אין איינעם איבערלעבן גענוג געשעענישן, וועלכע זײַנען פֿאָרגעקומען פֿאַר דער צײַט פֿון אונדזער באַקאַנטשאַפֿט.

אין "פֿאָרווערטס" האָב איך איבערגעלייענט מישע לעווס זייער אינטערעסאַנטע דערמאָנונגען וועגן יוסף ראַבינען. עס האָט מיר ממש פֿאַרקלעמט דאָס האַרץ, דערמאָנענדיק זיך וועגן דעם טײַערן, געטרײַען, באַוווּסטן שרײַבער יוסף ראַבין.

אינעם אַקטיאָרן־פּערסאָנאַל פֿון "ייִדישפּיל־טעאַטער" אין תּל־אָבֿיבֿ פֿאַרנעמט מאָניקאַ אַ באַזונדערן, חשובֿן פּלאַץ. מאָניקאַ באַזיצט אייניקע אייגנשאַפֿטן און מעלות וואָס שטרײַכן אונטער איר קינסטלערישע פּערזענלעכקייט ווי אַן אַקטריסע און זינגערין. זי איז זייער אַ שיינע און רעפּרעזענטאַטיווע פֿרוי, זי האָט אַ גלענצנדיקע, גוט־אויסגעשולטע שטימע, אַ פּרעכטיקע דיקציע, און, ווי זאָגט מען עס בײַ אונדז, ייִדן — "אַ מויד, אַ ברען".

(‫המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

8

דער נאַקן האָט איר געבראָכן. זי האָט אײַנגעצויגן דעם קאָפּ אין די אַקסלען, ווי מע פֿאַרשטעקט מיט אַ פֿאַרשטעקל דאָס שמאָלע גערגעלע פֿון אַ פֿלאַש: אפֿשר וועט עס איר העלפֿן אײַנצושטילן דעם ווייטיק, נישט לאָזן אים זיך צו פֿאַרשפּרייטן איבערן לײַב. אַזוי, אײַנגעהאַלטן דעם אָטעם און פֿאַרזשמורעט די אויגן, האָט זי זיך אַרײַנגעקוועטשט אינעם געלעגער און געוואַרט ביז די ספּאַזמע וועט זי אָפּלאָזן.

יעדער דור אַמעריקאַנער דאַרף האָבן זײַן אייגענעם "גרויסן אַמעריקאַנער ראָמאַן", אַ ווערק פֿונעם עפּישן פֿאַרנעם, וואָס מאָלט דעם סימבאָלישן קאָלעקטיוון פּאָרטרעט פֿון דער אַמעריקאַנער געזעלשאַפֿט — אַזוי פֿירט זיך דאָ אין אַמעריקע. צו אַזאַ מין ראָמאַנען געהערן "מאָבי דיק" פֿון הערמאַן מעלוויל, "האָקלבערי פֿין" פֿון מאַרק טווען, ראָמאַנען פֿון וויליאַם פֿאָלקנער, סקאָט פֿיצדזשעראַלד, פֿיליפּ ראָט. צו שאַפֿן אַ "גרויסן אַמעריקאַנער ראָמאַן" איז דער גרעסטער אויפֿטו פֿון אַ שרײַבער אין אַמעריקע.

כאָטש משה־לייב האַלפּערן איז מער באַוווּסט פֿאַר זײַן נאָוואַטאָרישקייט און איראָניע אין דער מאָדערנער ייִדישער פּאָעזיע, איז ער אויך געווען אַ טאַלאַנטירטער מאָלער. ווי עס דערציילט זײַן זון יצחק (ייִנג), האָט משה־לייב האַלפּערן געצייכנט און געמאָלט פֿון די קינדער־יאָרן אָן, ווען ער איז געווען אַ לערן־ייִנגל בײַ אַ שילד־מאָלער אינעם גאַליצישן שטעטל זלאָטשעוו, און שפּעטער, ווי אַ בחור, בײַ אַ מיסחר־קינסטלער אין ווין. דאָס וואָס איז געבליבן פֿון האַלפּערנס קונסט, באַשטייט פֿון פֿאַרשיידענע גראַפֿיט־פּאָרטרעטן, אייל־געמעלן, און אַ צאָל אָביעקטן, געשאַפֿן אין אַן איראָנישן, מאָדערניסטישן "פֿאָלק"־נוסח.

אַן אימפּאָזאַנטער, מ'וואָלט געקאָנט אַפֿילו צוגעבן, אַן אומפֿאַרגעסלעכער קולטורעל־מוזיקאַלישער אָוונט איז אַנומלט פֿאָרגעקומען אין "עינבֿ"־זאַל, אין סאַמע צענטער פֿון תּל־אָבֿיבֿ. צום ערשטן מאָל האָט דער צושויער אינעם פֿולגעפּאַקטן זאַל געהאַט די געלעגנהייט אויסצוהערן די קאָנטאַטע "אין מלכות פֿון צלם", געשאַפֿן דורכן קאָמפּאָזיטאָר דניאל גלאַי, אינספּירירט פֿון דער פּאָעמע מיטן זעלבן נאָמען, "אין מלכות פֿון צלם", פֿון דיכטער אורי־צבֿי גרינבערג (אצ"ג).

(‫המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

7

שׂרוניע איז שוין געלעגן אין בעט, צוגעדעקט מיט אַ וואַרעמער געשטעפּטער קאָלדרע, וואָס זי האָט געבראַכט פֿון "דאָרטן". און ווידער איז איר אויסגעקומען דעמאָלט, בײַם אײַנפּאַקעווען דעם באַגאַזש, אויסצוהערן פֿון איר הויזגעזינד שטעכיקע מבֿינות: "ווער דאַרף אין ישׂראל האָבן אַזאַ וואַרעמע זאַך?!" און אַז מע דאַרף נישט, האָט בײַ זיך געטראַכט שׂרוניע, קאָן מען דען אַזוי זיך וואַרפֿן מיט אַזאַ קאָלדרע? די קאָלדרע האָט דאָך אָפּגעהיט זייער ביידנס נאָענטשאַפֿט, שׂרוניעס און דודס; וויפֿל סודות האָט זי פֿאַרדעקט און אָפּגעהיט? וויפֿל שרעקן אויסבאַהאַלטן? און איצט טיילט שׂרוניע מיט דער אַלטער קאָלדרע איר עלנטקייט און אירע דערמאָנונגען.

ווען איך בין אין 1933 אָנגעקומען אינעם מאָסקווער ייִדישן טעאַטראַלן טעכניקום האָט מאַניע קאַרלאָס געהאַלטן אים בײַם פֿאַרענדיקן און צוזאַמען מיט אַנדערע גראַדואַנטן געגרייט די ערשטע פֿאָרשטעלונגען פֿאַרן קינפֿטיקן ביראָבידזשאַנער ייִדישן טעאַטער, וועלכער האָט זיך אָרגאַניזירט אויף דער באַזע פֿון זייער אַרויסלאָז־קורס. דער אָנפֿירער פֿונעם קורס, דער רעזשיסאָר אפֿרים לויטער, האָט געהאַלטן בײַם פֿאַרענדיקן די אַרבעט איבער ניקאָלײַ פּאָגאָדינס באַוווּסטער פּיעסע וועגן אונדזערע מיטצײַטלער "מײַן פֿרײַנד".

דאָס בוך דערציילט די געשיכטע פֿון אַ גרופּע פֿון פּוילישע אינטעליגענטן, וועלכע האָבן געהאַט דרײַ ליבעס אין זייער לעבן: מאָדערנע ליטעראַטור, סאָציאַליזם און די שטאָט וואַרשע. דאָס זײַנען געווען מענער און פֿרויען, וועלכע האָבן געגעבן דעם טאָן אין דער פּוילישער קולטור אינעם 20סטן יאָרהונדערט. אַלע האָבן זיי געשריבן לידער, אָבער זייער חלום איז געווען צו שאַפֿן אַ נײַ לעבן אין פּוילן און אין דער וועלט. אַלכּסנדר וואַט און זײַן פֿרוי אָלאַ, וולאַדיסלאַוו בראָנעווסקי און זײַן פֿרוי יאַנינאַ, יוליאַן טובֿים, וואַנדאַ וואַסילעווסקאַ, יאַראָסלאַוו איוואַשקעוויטש, אַנטאָני סלאָנימסקי, ברונאָ יאַסענסקי — אַלע זײַנען זיי געווען די דעה־זאָגער פֿון דער מאָדערנער פּוילישער ליטעראַטור.

קאַרל־וואָלף בירמאַן איז געבוירן געוואָרן אין 1936, אין האַמבורג. זײַן פֿאָטער דאַגאָבערט בירמאַן — אַ ייִד און אַ קאָמוניסט — האָט געאַרבעט בײַ דער שיפֿבויערײַ און איז געווען אַנגאַזשירט אין דער אַנטיפֿאַשיסטישער ווידערשטאַנד־באַוועגונג, שפּעטער אַרעסטירט און אומגעקומען אין 1943, אין אוישוויץ. נאָך דעם קריג טרעט אַרײַן דער קליינער וואָלף אין דער קאָמוניסטישער קינדער־אָרגאַניזאַציע "יונגע פּיאָנערן" און באַטייליקט זיך ווי אַ לייטער פֿון אַ פּיאָנערן־אָטריאַד אין דער "אינטערנאַציאָנאַלער יוגנט־באַגעגעניש" אין מיזרח־בערלין (1950).

ווען די מחברטע אילת וואַלדמאַן האָט אָנגעשריבן אין אַן עסיי, אַז זי האָט מער ליב איר מאַן ווי אירע קינדער, האָט די ווײַטערדיקע דיסקוסיע און קאָנטראָווערסיע געהאָלפֿן צו פֿאַרשפּרייטן איר נאָמען אין דער הײַנטיקער ליטעראַרישער געזעלשאַפֿט. אַפֿשר ווי אַן ענטפֿער צו אירע קריטיקער האָט זי אָנגעשריבן אַ רירנדיקן ראָמאַן "Love and Other Impossible Pursuits" [ליבע און אַנדערע אוממעגלעכע שטרעבונגען] אין וועלכן די ייִדישע הויפּט־העלדין, עמיליע, פֿאַרלירט אַן עופֿעלע אַ וואָך נאָך דעם, ווי עס ווערט געבוירן. די טראַגישע אַבֿדה נעמט איבער איר לעבן און צעשטערט די באַציִונג צווישן איר און איר מאַן.

(‫המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

5

אין גיכן נאָך פֿירוניען האָט אָנגעקלונגען איליק פֿון דײַטשלאַנד: די שוועסטער האָט אים געזאָגט, אַז איר געפֿעלט נישט ווי די מאַמע רעדט. שׂרוניע האָט זיך אײַנגעהערט אינעם זונס קול, און זיך געפּרוּווט פֿאָרצושטעלן זײַן פּנים. זי האָט נישט געזען איליקן שוין איבער זעקס יאָר. דער מחותּן מיט זײַן הויזגעזינד האָבן וועגן פֿאָרן קיין ישׂראל נישט געוואָלט הערן — אָדער אין אַמעריקע, אָדער אין דײַטשלאַנד. אין אַמעריקע איז נישט געווען ווער עס זאָל זיי אַרויסרופֿן, האָבן די דײַטשן געקראָגן אויף זיי רחמנות.