דער היסטאָריקער מאָרטען טהינג קומט צו זײַן טעמע "ייִדישע דרוקערײַ אין דענמאַרק" דורך אַ צופֿאַל. אָנהייב 90ער יאָרן האָט ער אָנגעהויבן פֿאָרשן וועגן דער געשיכטע פֿון די ייִדישע קאָמוניסטן אין דענמאַרק. ווען ער האָט געהאַלטן אַ רעפֿעראַט וועגן זײַנע געפֿינסן, האָט אַן עלטערער ייִד אים געפֿרעגט, צי ער האָט זיך אויך באַניצט מיט ייִדישע קוואַלן. טהינג, אַ געבוירענער אין 1945, און אַליין אַן אייניקל פֿון רוסישע ייִדן, האָט זיך געמוזט מודה זײַן, אַז צום באַדויערן קען ער ניט קיין ייִדיש. האָט דער ייִד אים פֿאָרגעלייגט צו ווערן זײַן לערער פֿון ייִדיש. און געווען איז דאָס אָדם מאַרקוספֿעלד, דער אָנפֿירער פֿון דער גרופּע בונדיסטן אין דענמאַרק. מאַרקוספֿעלד איז געווען צווישן די ייִדן, וואָס האָבן פֿאַרלאָזט פּוילן אין 1969. אַ טייל פֿון דער דאָזיקער עמיגראַציע האָט זיך באַזעצט אין די סקאַנדינאַווישע לענדער.

ברוך־השם, ס׳איז אַ גרינגע אַרבעט צו רעצענזירן אַ געראָטענע טעאַטער־פֿאָרשטעלונג. דעריבער קומט אַ פּערזענלעכן דאַנק דער "פֿאָלקסבינע" און די אַלע אַקטיאָרן און מיטאַרבעטער, וואָס האָבן געהאָלפֿן דעם פֿאַרגאַנגענעם זונטיק אויפֿצופֿירן אַ גלענצנדיקע פֿאָרלייענונג פֿון "די קאָמעדיאַנטן" ("The Sunshine Boys" בלע״ז) פֿון ניל סײַמאָן, איבערגעזעצט אויף ייִדיש פֿון מרים האָפֿמאַן.

אין דער אָפּהאַנדלונג פֿון דער ייִדישער אַקטריסע חיהלע אַש "ייִדיש טעאַטער אין רומעניע צווישן ביידע וועלט־מלחמות", וואָס טראָגט אויך אַן אויטאָביאָגראַפֿישן כאַראַקטער, שרײַבט זי:

"ווי אַ קינד פֿון ייִדישע שוישפּילער אין רומעניע, וואָס האָט דורכגעלעבט איר קינדהייט, אַרומוואַנדערנדיק אין פֿאַרשיידענע וואַנדער־טרופּעס איבער שטעט און שטעטלעך פֿון רומעניע, וויל איך בלויז איבערגעבן אַ צאָל עפּיזאָדן און זכרונות וועגן אַקטיאָרן פֿון רומעניע, וואָס זענען מער נישטאָ צווישן די לעבעדיקע, די וואָס זענען אומגעקומען אויף קידוש־השם אָדער אין די לאַגערן פֿון טראַנסניסטריע".

דער "ייִדישער מוזיי" און "די פֿילם־געזעלשאַפֿט בײַם לינקאָלן־צענטער" וועלן דורכפֿירן דעם 16טן ייִדישן פֿילם־פֿעסטיוואַל פֿונעם 10טן יאַנואַר ביזן 25סטן יאַנואַר. כּמעט אַלע פֿילמען וועט מען ווײַזן אינעם "וואָלטער־ריד"־קינאָ, 165 וועסט 65סטע גאַס אין מאַנהעטן. דאָס יאָר וועט דער פֿעסטיוואַל אַרײַננעמען צוויי וועלט־פּרעמיערעס, נײַן אַמעריקאַנער פּרעמיערעס און נײַן ניו־יאָרקער פּרעמיערעס. סך־הכּל וועט מען ווײַזן 31 פֿילמען און ווידעאָס, וועלכע שפּיגלען אָפּ דאָס ייִדישע קהילה־לעבן אין פֿאַרשיידענע לענדער ווי: קאַנאַדע, בעלגיע, פֿראַנקרײַך, דײַטשלאַנד, ענגלאַנד, ישׂראל, מעקסיקע, האָלאַנד, פּוילן, רומעניע, רוסלאַנד, שוועדן, שווייץ און די פֿאַראייניקטע שטאַטן. טייל פּרעמיערעס וועלן פֿאָרשטעלן די רעזשיסאָרן אַליין.

ווי עס פֿירט זיך שוין דאָס דריטע יאָר, זײַנען אין נאָוועמבער אַרויס צוויי וואָגיקע זאַמלביכער פֿונעם מאָסקווער פֿאָרשונג־צענטער פֿון רוסישן און מיזרח־אייראָפּעיִשן ייִדנטום. זייער פּובליקאַציע איז צוגעפּאַסט צו דער יערלעכער קאָנפֿערענץ פֿונעם צענטער. דאָס יאָר איז די טעמע פֿון דער קאָנפֿערענץ געווען "די ייִדישע עמיגראַציע פֿון רוסלאַנד׃ 1887־2005". ווי געוויינטלעך, האָבן זיך אין דער קאָנפֿערענץ באַטייליקט פֿאָרשער פֿון פֿאַרשידענע טיילן פֿון דער וועלט׃ רוסלאַנד, ווײַסרוסלאַנד, ענגלאַנד, דײַטשלאַנד, ישׂראל, די פֿאַראייניקטע שטאַטן.

די אָפּערע "אַרמיד", פֿון קריסטאָף וויליבאַלד גלוק איז אויפֿגעפֿירט געוואָרן צום ערשטן מאָל אין 1777 דורך דער אָפּערע פֿון פּאַריז. הײַנט ווערט דאָס דאָזיקע קונסטווערק פֿאָרגעשטעלט מיט גרויס דערפֿאָלג אין ישׂראל דורך דער היגער אָפּערע. די סענסאַציע, וואָס "אַרמיד" האָט דערוועקט בײַ אונדז, איז, אין אַ גרויסער מאָס, אַ דאַנק די אייגנאַרטיקע ישׂראל־קינסטלער אַבֿשלום פּאָלאַק און ענבר (אינבאַר) פּינטאָ, וואָס זײַנען דאָ פֿאַראַנטוואָרטלעך פֿאַר דער רעזשי, כאָרעאָגראַפֿיע, אַנימאַציע קאָסטיומען, און פֿירן אויך אויס די בינע־אײַנשטעלונג.

דער ייִדישער טעאַטער האָט נישט נאָר געבליט אין ניו־יאָרק און אין מיזרח־אייראָפּע; איינער פֿון זײַנע צענטערס במשך פֿון דער ערשטער העלפֿט פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט איז געווען אַרגענטינע, וווּ צענדילקער טויזנטער טעאַטער־ליבהאָבער זענען געווען שטענדיקע אָפּנעמער פֿון דער אָרטיקער ייִדישער בינע־וועלט. אַ גרעסערע צאָל טרופּעס, סײַ אייגענע, סײַ די, וועלכע זענען געקומען צו גאַסט, האָבן געוווּסט, אַז דער ייִדישער אַרגעניטנער טעאַטער־עולם נעמט זיי וואַרעם אויף.

אָנהייב 1920ער יאָרן איז בערלין געוואָרן אַ וויכטיקער צענטער פֿון דער ייִדישער קולטורעלער אַקטיוויטעט. דערצו זײַנען געווען עטלעכע סיבות, סײַ פּאָליטישע און סײַ עקאָנאָמישע. נאָך דער ערשטער וועלט־מלחמה און דעם בירגער־קריג אין רוסלאַנד האָבן זיך קיין בערלין אַ לאָז געטאָן שטראָמען עמיגראַנטן און פּליטים פֿון כּלערליי מינים. צווישן זיי זײַנען געווען צענדליקער טויזנטער ייִדן פֿון רוסלאַנד און פּוילן. צו יענער צײַט האָט די אַלגעמיינע ייִדישע באַפֿעלקערונג פֿון דער דײַטשישער הויפּטשטאָט באַטראָפֿן 170 טויזנט נפֿשות. צווישן ווײַמאַר־דײַטשלאַנד און סאָוועטן־פֿאַרבאַנד האָבן זיך באַלד געשאַפֿן פֿרײַנדלעכע באַציִונגען, ווײַל ביידע לענדער זײַנען געווען אין דעם דיפּלאָמאַטישן און עקאָנאָמישן "חרם" מצד די אַנדערע אייראָפּעיִשע לענדער. אַ סך מענטשן, צווישן זיי שרײַבער, קינסטלער, געזעלשאַפֿטלעכע טוער און סתּם ייִדן פֿון אַ גאַנץ יאָר, זײַנען געקומען קיין בערלין זוכן גליקן.

זלמן הירשפֿעלד איז געווען טעטיק אויף דער ייִדישער בינע כּמעט 60 יאָר. ער איז געבוירן געוואָרן אין יאָר 1902 אינעם קליינעם שטעטעלע סטאַוויסק, ווי דער בן־זקונים בײַ זײַנע עלטערן מיכאל־יעקבֿ און שיינע־שפֿרה. זײַן פֿאָטער איז געווען דער "רופֿא" פֿון שטעטל — "סטאַרשי פֿעלדשער", אַ רופֿא מיט אַ סך דערפֿאַרונג. 6 יאָר האָט ער געדינט אין צאַרישן מיליטער. דערציילט זלמן הירשפֿעלד אין זײַנס אַן אָפּהאַנדלונג וועגן דער געשיכטע פֿון סטאַוויסק א״נ "דאָ איז געשטאַנען מײַן וויגעלע":

אין די אַלטע סאָוועטישע צײַטן איז דער מאָסקווער אינטערנאַציאָנאַלער ביכער־יריד געווען אַ זעלטענע געשעעניש — דאָס איינציקע פֿענצטערל אין דער וועלט־קולטור, וואָס האָט דערמעגלעכט אַ קוק צו טאָן אויף דער ביכער־פּראָדוקציע פֿון אַנדערע לענדער. די ייִדישע קולטורעלע, רעליגיעזע און פּאָליטישע אָרגאַניזאַציעס פֿון ישׂראל און אַמעריקע האָבן זיך זייער קונציק באַנוצט מיט דער דאָזיקער מעגלעכקייט, כּדי אויפֿצושטעלן קאָנטאַקטן מיט סאָוועטישע ייִדן.

פּרײַטיק דעם 8טן דעצעמבער איז אַוועק פֿון דער וועלט, אין עלטער פֿון 86 יאָר, דער באַקאַנטער קינסטלער, און די לעצטע יאָרן אויך דיכטער, משה בערנשטיין.

ער איז אַוועק פֿון אונדז אומגעריכט, נאָך אַ פּלוצעמדיקער מאָגן־אָפּעראַציע — ווײַל מיט געציילטע טעג פֿריִער איז ער נאָך געווען מיט אונדז, אַזוי ווי יעדן מאָל, אויף דעם רעגולערן צוזאַמענטרעף פֿון דעם קולטור־קרײַז בײַם אַרבעטער־רינג אין תּל־אָבֿיבֿ. ער איז שוין אָבער אין יענע טעג געווען שטאַרק דערשלאָגן, צוליב זײַן שוואַכן געזונט און שלעכטער ראיה, וואָס האָבן אים נישט דערמעגלעכט מער אָנצוגיין מיט דער שאַפֿערישער שליחות, וואָס ער האָט אויף זיך גענומען אין זײַן קינסטלערישן באַרוף: דאָס פֿאַראייביקן אין זײַנע ווערק דעם זכר פֿון דעם גרויסן חורבן;

די דרעזדענער "וואָך" פֿון ייִדישער מוזיק און טעאַטער (ווי אויך ליטעראַטור, פֿאָלקלאָר, מאָלערײַ אאַז״וו) איז פֿאַרטראַכט געוואָרן ווי אַ ניט־פּאָליטישער, ריין קינסטלערישער פֿעסטיוואַל. און אַזוי איז עס, קען מען זאָגן, געווען און געבליבן ביזן הײַנטיקן יאָר. דאָס מאָל האָט די פּאָליטיק אַרויסגעקוקט פֿון יעדן ווינקל אין זאַל און אויף דער בינע; און ניט אַזוי פֿון די פּיעסעס, לידער און לייענונגען, ווי אין קאָפּ און אין האַרצן בײַ די אַרטיסטן און דעם צושויער. צוויי פֿאַקטן, ווי צוויי וועגווײַזערס, האָבן באַשטימט די געדאַנקען און די עמאָציעס: דער ניט לאַנג צוריק פֿאַרענדיקטער (אָדער נאָך ניט פֿאַרענדיקטער?) צווייטער ישׂראל־לבֿנונישער קריג, און דער רעזולטאַט פֿון די וואַלן דעם 17טן סעפּטעמבער אין דעם "דײַטשן בערווינקל" מעקלענבורג־פּאָמעראַניע (Meklenburg-Pomeranie); שוין דאָס צווייטע לאַנד אין דער בונדעס־רעפּובליק, וווּ אין דעם פּאַרלאַמענט זײַנען אַרײַן דעפּוטאַטן פֿון דער עקסטרעם־רעכטער NDP־פּאַרטיי. אין זאַקסען, גענויער געזאָגט אין דרעזדען, זיצן די נעאָ־נאַציסטן אין דעם לאַנדטאַג שוין פֿולע צוויי יאָר.