די לעצטע צוויי טעג פֿון פּסח זענען פֿאַרבונדן מיט קריעת־ים־סוף — דער עיקר־נס פֿון יציאת־מצרים. ווען די ייִדן זענען אַרויס פֿון מצרים, האָט פּרעה באַשלאָסן זיי ווידער צו פֿאַרשקלאַפֿן.
דעם זיבעטן טאָג נאָכן אַנטלויפֿן, זענען די ייִדן צוגעקומען צום ברעג פֿונעם ים־סוף. פּרעהס אַרמיי האָט זיי נאָכגעיאָגט, נאָר ס׳איז געשען אַ גרויסער נס. די וואַסערן האָבן זיך געשפּאָלטן, און די ייִדן זענען אַריבער אויף דער אַנדערער זײַט פֿונעם ים, און האָבן זיך ענדגילטיק באַרפֿרײַט פֿון זייערע פֿאַרשקלאַפֿער.
צוליב דער וויכטיקייט פֿונעם דאָזיקן נס, ווערן די לעצטע צוויי טעג פֿון פּסח פֿאַררעכנט פֿאַר אַ ספּעציעלן יום־טובֿ. מע קאָן זאָגן, אַז די פּסח־נאַכט סימבאָליזירט דעם אָנהייב פֿון גאולת־מצרים, דער חול־המועד — דעם פּראָצעס פֿון באַפֿרײַונג, און די לעצטע צוויי טעג — דעם קולמינאַציע־מאָמענט, דער סוף פֿון דער "מיסטישער רעוואָלוציע", בעת וועלכער די ייִדן האָבן זיך פֿאַרוואַנדלט פֿון אַ גרופּע דערנידעריקטע שקלאַפֿן אין אַ פֿרײַ פֿאָלק — אין אַ געזעלשאַפֿט פֿון "בני־מלכים", ווי יעדער מענטש פֿילט זיך אומאָפּהענגיק און חשובֿ ווי אַ פּרינץ.
די פֿאַרגאַנגענע וואָך האָבן מיר באַהאַנדלט דעם נאָמען פֿונעם הײַנטיקן יום־טובֿ, וועלכער איז מרמז אויף דעם ענין פֿון "תּיקון־הדיבור". די מקובלים אינטערפּרעטירן דאָס וואָרט "פּסח" ווי "פּה סח" — "דאָס מויל, וואָס האָט געשמועסט". להיפּוך, קאָן מען פֿאַרשטיין דאָס וואָרט "פּרעה", אויב מע רוקט דעם אות "הא" אויף אַן אַנדער אָרט, ווי "פּה רע" — "אַ שלעכט מויל".

פּסח ווערט אָפֿט באַטראַכט ווי אַ ספּעציפֿיש־ייִדישער יום־טובֿ, ווען מיר מערקן אָפּ די באַפֿרײַונג פֿונעם ייִדישן פֿאָלק פֿון דער מיצרישער שקלאַפֿערײַ. דער טעקסט פֿון דער פּסחדיקער הגדה גיט כּסדר צו פֿאַרשטיין — לכל־הפּחות, אויב מע לייענט עס בוכשטעבלעך — אַז מיר מערקן אָפּ דעם רעזולטאַט פֿון אַ ג־טלעכער אינטערווענץ אינעם אוניקאַלן קאָנטעקסט פֿון ביטערע באַציִונגען צווישן ייִדן און די אוראַלטע מיצרים, וועלכע האָבן זיי דערנידעריקט. אין אַ טייל פֿאַלן, קאָן מען אַפֿילו אָפּטײַטשן געוויסע ערטער אין דער הגדה אויך ווי אַ דעקלאַראַציע פֿון אונטערשייד צווישן ייִדן און אַנדערע פֿעלקער בכלל.
אַ בפֿירוש פֿאַרקערטער צוגאַנג צום חג־הפּסח, איז דווקא אַן אוניווערסאַלער. מע קאָן באַטראַכטן דעם הײַנטיקן יום־טובֿ ווי אַן אַלגעמיינעם סימבאָל פֿון אַלע באַפֿרײַונג־באַוועגונגען אין דער וועלט. מע זעט טאַקע, אַז די מעשׂה פֿון יציאת־מצרים האָט אינספּירירט אַ סך אַנדערע פֿאַרשקלאַפֿטע פֿעלקער אין זייער קאַמף פֿאַר פֿרײַהייט, ווי אויך געהאַט אַ שטאַרקע השפּעה אויף פֿאַרשיידענע סאָציאַלע באַוועגונגען אַרום דער וועלט.
ווי מיר האָבן עס באַהאַנדלט מיט עטלעכע חדשים צוריק, אין דער פּרשה "שמות", קאָן מען נישט באַטראַכטן די ייִדישע אויסלייזונג אין מצרים ווי אַ מעשׂה וועגן "גוטע ייִדן און שלעכטע מיצרים". אַזאַ אינטערפּרעטאַציע איז צו אויבערפֿלאַכיק, אויב מע טראַכט זיך אַרײַן אין דבֿרי־חז״ל. דווקא פּרעהס טאָכטער, בתיה, הגם איר טאַטע איז געווען אַ שרעקלעכער רשע, האָט געראַטעוועט משהן און דערפֿאַר געשפּילט אַ שליסל־ראָלע אין דער באַפֿרײַונג פֿונעם ייִדישן פֿאָלק. רש״י זאָגט, אַז שיפֿרה און פּועה — צוויי הייבאַמען, וועלכע האָבן במסירת־נפֿש נישט געפֿאָלגט פּרעהס באַפֿעל צו דערהרגענען די ייִדישע ייִנגלעך און האָבן זיי געראַטעוועט — זענען געווען יוכבד און מרים, משהס מאַמע און שוועסטער. אַ טייל אַנדערע מפֿרשים האַלטן אָבער, אַז זיי זענען געווען צוויי מיצרישע פֿרויען, וועלכע ווערן אָנגערופֿן "ייִדישע הייבאַמען" אין דער תּורה צוליב זייער פֿאַך, און נישט צוליב זייער ייִדישן אָפּשטאַם.

אין דער פֿריִערדיקער פּרשה האָבן מיר אָנגעהויבן צו באַטראַכטן דעם לייטמאָטיוו פֿונעם חומש "ויקראָ". אין פֿאַרגלײַך מיט די ערשטע צוויי טיילן פֿון דער תּורה, וווּ עס גייט אַ רייד וועגן דעם אַלגעמיינעם וועלט־באַשאַף און דער סאָציאַלער אַנטוויקלונג פֿונעם ייִדישן פֿאָלק בפֿרט, און פֿון דער מענטשלעכער געזעלשאַפֿט בכלל, קאָן מען אָפּטײַטשן דעם איצטיקן, דריטן חלק, ווי אַ דערציילונג וועגן דעם אינערלעכן "בראשית" פֿון דער מענטשלעכער נשמה, וועלכע דערוועקט זיך פֿון איר שלאָף אין דער פֿינצטערניש פֿונעם גראָבן גשמיות, זיך צוהערנדיק צום ג־טלעכן רוף, וועלכער קומט פֿון איר טיפֿן עצם און ברענגט זי אַרויף, טראַנספֿאָרמירנדיק גשמיות גופֿא אין רוחניות.
אין דער אמתן, ווי עס ווערט דערקלערט אין קבלה און חסידות, איז דער חילוק צווישן גשמיות און רוחניות אַ רעלאַטיווער און אַ סוביעקטיווער. בעצם, ווי דער בעל־שם־טובֿ פֿלעגט זאָגן, איז ג־ט אַלץ און אַלץ איז ג־ט; סײַ די מאַטעריעלע וועלט, סײַ די העכסטע מדרגות פֿון רוחניות, זענען ג־טלעכע אַנטפּלעקונגען. אַ גײַסטיק דערהויבענער מענטש קאָן דערזען די הייליקע שכינה אין די גראָבסטע גשמיותדיקע זאַכן, און אַ פֿאַרגרעבטער מענטש קאָן אָפּטײַטשן, נעבעך, די העכסטע רוחניותדיקע אידעע אויף אַ פֿאַרדאָרבענעם גראָבן אופֿן.
אין דער הײַנטיקער פּרשה גייט אַ רייד ווײַטער וועגן די קרבנות. ווי מיר האָבן דאָס שוין באַהאַנדלט מיט אַ וואָך פֿריִער, איז דער עיקר־קרבן דאָס אייגענע מסירת־נפֿש און איבערגעגעבנקייט פֿונעם מענטש אַליין. הגם, ווי עס דערקלערן די מקובלים, פֿלעגן אין די גשמיותדיקע בהמות, וועלכע מע האָט מקריבֿ געווען אינעם בית־המיקדש, מגולגל ווערן מענטשלעכע נשמות, כּדי צו באַקומען זייער תּיקון דורכן קרבן, איז אָבער דער פּשוטער באַדײַט פֿון די קרבנות אַ פּסיכאָלאָגישער. דער טויט פֿון די בעלי־החיים האָט סטימולירט דאָס תּשובֿה־געפֿיל אינעם מענטש.

די וואָך הייבן מיר אָן לייענען דעם דריטן טייל פֿונעם חומש — "ויקראָ". דער הײַנטיקער שבת איז אויך ראָש־חודש ניסן — דער טאָג, וואָס ווערט באַטראַכט אין ייִדישקייט, אין אַ געוויסן זין, ווי אַן אָנהייב פֿונעם יאָר.

הגם דער יום־טובֿ ראָש־השנה, ווען אָדם־הראשון איז באַשאַפֿן געוואָרן, ווערט געפּראַוועט ווי דאָס ייִדישע נײַע יאָר, הייבט מען אָן צו רעכענען די ייִדישע חדשים דווקא פֿון ניסן; תּשרי איז דער זעקסטער, און נישט דער ערשטער, חודש.

ווי מיר האָבן באַהאַנדלט אין די פֿריִערדיקע פּרשיות, איז דער חומש "בראשית" געווידמעט דער טעמע פֿונעם אַלגעמיינעם וועלט־באַשאַף פֿון דער מענטשלעכער פּערספּעקטיוו. אויב מע טראַכט זיך אַרײַן, שטייט אינעם צענטער פֿון דער גאַנצער תּורה דער מענטש, און נישט דער אייבערשטער, וועלכער בלײַבט אַן אַבסטראַקטער אַבסאָלוט, וואָס קאָן אָנגערופֿן ווערן ג־ט נאָר לגבי די באַשעפֿענישן.

אין דער הײַנטיקער טאָפּלטער סדרה ווערט ווײַטער דערציילט וועגן דעם בנין־המישכּן. משה האָט צונויפֿגערופֿן די ייִדן און געוואָרנט זיי, אַז זיי טאָרן נישט טאָן שבת קיין מלאָכה. צוליב דעם הייסט די פּרשה "ויקהל" — "און ער האָט זיי פֿאַרזאַמלט". די ייִדן האָבן שוין געוווּסט, אַז שבת טאָר מען נישט אַרבעטן; ווי עס דערקלערן די חז״ל, איז דער חידוש באַשטאַנען אין דעם, וואָס משה האָט זיי געוואָרנט, אַז אַפֿילו אַזאַ הייליקע מלאָכה, ווי דאָס אויפֿבויען דעם מישכּן, מוז מען אויספֿירן בלויז אין דער וואָכן.
די כּהנים האָבן געטאָן זייער עבֿודה אינעם מישכּן, אַרײַנגערעכנט שבת. אָן דעם מישכּן וואָלטן זיי נישט געטאָרט עס טאָן — דערפֿאַר וואָלט מען געקאָנט זיך משער זײַן, אַז דאָס עצם־שאַפֿן דאָס דאָזיקע הייליקע אָרט איז אַפֿילו אַ וויכטיקערע עבֿודה, וואָס צוליב איר מעג מען אַפֿילו מחלל־שבת זײַן. כּדי צו דערקלערן, אַז אַזאַ סבֿרא איז נישט ריכטיק, האָט משה פֿאַרזאַמלט דאָס גאַנצע פֿאָלק.
דערנאָך, האָט משה איבערגעגעבן די פֿאַרזאַמלטע ייִדן, וועלכע זאַכן זיי דאַרפֿן ברענגען, כּדי אויפֿצושטעלן דעם מישכּן. דער עולם האָט געבראַכט מער ווי גענוג נייטיקע מאַטעריאַלן, און משה רבינו האָט זיי געזאָגט זיך אָפּצושטעלן.
ווײַטער גייט אין דער פּרשה אַ רייד וועגן דעם, ווי אַ גרופּע באַגאַבטע בעל־מלאָכות האָבן מיט גרויס חכמה קאָנסטרויִרט און צונויפֿגעשטעלט אַלע טיילן פֿונעם מישכּן. משה האָט אויפֿגעשטעלט און צוגעגרייט די גאַנצע קאָנסטרוקציע, געזאַלבט עס מיט אייל, און דורכגעפֿירט אַ ספּעציעלן ריטואַל פֿאַר אַהרנען און אַהרנס זין, נאָך וועלכן זיי און זייערע אייניקלעך זענען אויף אייביק געוואָרן כּהנים.
בײַם סוף פֿון דער הײַנטיקער טאָפּלטער סדרה ווערט דערציילט, ווי אַ וואָלקן פֿון דער הייליקער שכינה האָט צוגעדעקט דעם מישכּן, ווײַזנדיק, אַז דאָס הייליקע אָרט איז געשאַפֿן און צוגעגרייט געוואָרן ווי געהעריק. דער וואָלקן האָט דאָרטן תּמיד גערוט בײַטאָג, במשך פֿון אַלע ייִדישע נסיעות אינעם מידבר, און בײַנאַכט האָט אינעם מישכּן געברענט אַ מיסטיש פֿײַער — אויך אַ סימן פֿון דער שכינה־אַנטפּלעקונג.

אין די פֿאָריקע צוויי פּרשיות האָבן מיר געלייענט וועגן דעם אויפֿבוי פֿונעם מישכּן און באַטראַכט דעם סאָציאַלן באַדײַט פֿון דער דאָזיקער עבֿודה, וועלכע האָט געוויזן, ווי דאָס מענטשלעכע אַחדות לשם־שמים איז בעצם אַ מיטל צו אַנטפּלעקן די ג־טלעכע שכינה און צו פֿאַרוואַנדלען די גאַנצע וועלט אין אַ גרויסן הייליקן מישכּן.
אין דער הײַנטיקער פּרשה ווערט דערציילט, ווי דער אייבערשטער האָט געהייסן משה רבינו צו זאַמלען בײַ אַלע ייִדן דעם "מחצית־השקל", אַ האַלבע זילבערנע מטבע, כּדי צו באַטייליקן און צו פֿאַראייניקן דאָס גאַנצע פֿאָלק דורך דעם בנין־המישכּן.
אונדזער סדרה טראָגט דעם נאָמען "כּי תשׂא" — "ווען דו וועסט אויפֿהייבן". דער אייבערשטער האָט געהייסן משה רבינו איבערציילן די ייִדן, לויט דער צאָל פֿון די געזאַמלטע מטבעות. דער דאָזיקער אָנזאָג ווערט באַשריבן דורך אַ פֿראַזע, וואָס מיינט, בוכשטעבלעך, "אויפֿצוהייבן דעם קאָפּ פֿון די ייִדן" — אינעם פּשוטן זין, הייסט עס, דורכצופֿירן דעם אַלגעמיינעם חשבון פֿון זייערע קעפּ.
לויט דעם קלאַסישן פּירוש, וואָס ווערט כּסדר דערמאָנט אין די חסידישע ספֿרים, האָט די אַלגעמיינע באַטייליקונג אינעם בנין־המישכּן טאַקע "אויפֿגעהויבן דעם קאָפּ" פֿון די ייִדן — אַרויפֿגעבראַכט זיי צו אַ העכערער גײַסטיקער מדרגה. דאָס, וואָס יעדער ייִד האָט מנדבֿ געווען דווקא אַ האַלבן, און נישט אַ גאַנצן, שקל, סימבאָליזירט די נייטיקייט פֿון בשותּפֿותדיקער אַרבעט. דער מענטש איז אַ סאָציאַלע באַשעפֿעניש, און דערגרייכט דאָס שלימות, בגשמיות און ברוחניות, בלויז דורכן צוזאַמען־לעבן מיט די אַנדערע. אַן עלנטער יחיד — אויב אַפֿילו מע לעבט צווישן אַנדערע מענטשן, אָבער מע בלײַבט אָפּגעפֿרעמדט — איז בלויז אַ האַלבער מענטש.

מיט אַ וואָך צוריק, האָבן מיר אָנגעהויבן לייענען וועגן דעם אויפֿבוי פֿונעם מישכּן. ווי מיר האָבן דאָס באַטראַכט די פֿאַרגאַנגענע וואָך, האָט דער מישכּן מיט זיך פֿאָרגעשטעלט אַ דיאַמעטראַלן היפּוך פֿון די עגיפּטישע פּיראַמידן, וועלכע רעפּרעזענטירן די היעראַרכיע פֿון דער מיצרישער מאַכט, אונטער וועלכער די ייִדן האָבן געמוזט אויספֿירן די שקלאַפֿן־אַרבעט אין מצרים.
די פּיראַמידן זענען, בעצם, דענקמעלער פֿאַרן קולט פֿון פֿאַרשטאָרבענע פּרעהס, וועלכע האָבן געהאָפֿט צו פֿאַראייביקן זייער פּערזענלעכן זכרון דורך אַ ריזיקן און אייביקן שטיינערנעם בנין — אַ סימבאָל פֿון טויט און אומבאַוועגלעכקייט. להיפּוך, איז דער מישכּן געווען בפֿירוש אַ באַוועגלעכע און צײַטווײַליקע געבײַדע. מע האָט נישט געטאָרט אַרײַנקומען אַהין נאָך אַ קאָנטאַקט מיט אַ מת, כּדי אונטערצושטרײַכן, אַז דאָס דאָזיקע אָרט האָט סימבאָליזירט לעבן; די ייִדן האָבן עס מיטגעטראָגן בעת זייערע וואַנדערונגען אינעם מידבר, נאָך דער באַפֿרײַונג פֿון דער מיצרישער שקלאַפֿערײַ, ווי אַ סימבאָל פֿון אַ דינאַמישער, לעבעדיקער אַנטפּלעקונג פֿון ג־טלעכקייט דורך זייער עבֿודה.
פֿון אַלע פּרשיות אין דער תּורה קאָן מען אָפּלערנען אַן אייביקן לימוד. הגם דער מישכּן איז געשאַפֿן געוואָרן ווי אַ ספּעציעל "וווינונג־אָרט" פֿאַר דער הייליקער שכינה, שטייט אין די קבלה־ספֿרים, אַז די גאַנצע וועלט איז אַ פֿאַרקערפּערטע אַנטפּלעקונג פֿון ג־ט — הגם נישט יעדער מענטש און נישט תּמיד איז עס זוכה צו זען.
אַלע ייִדן האָבן זיך גלײַך באַטייליקט אינעם אויפֿבוי פֿונעם מישכּן. די חסידישע צדיקים דערקלערן, אַז דאָס מענטשלעכע אַחדות און ברידערלעכקייט איז גופֿא דאָס מיטל, וואָס פֿאַרוואַנדלט די גאַנצע וועלט אין איין גרויסן מישכּן.

אין די ערשטע פּרשיות פֿונעם חומש "שמות" גייט אַ רייד וועגן יציאת־מצרים — אַ שליסל־געשעעניש, פֿון וועלכן מע קאָן אָפּלערנען אַ סך וויכטיקע לימודים וועגן באַציִונגען צווישן מענטשן. דאָס מענטשלעכע אַחדות און באַפֿרײַונג פֿון שקלאַפֿערײַ איז גופֿא די גרעסטע אַנטפּלעקונג פֿון ג־טלעכקייט אין דער וועלט. ווי עס שטייט אין דער פּסחדיקער הגדה, האָט דער אייבערשטער אַליין — נישט קיין מלאך און נישט קיין שליח — אויסגעלייזט דאָס ייִדישע פֿאָלק פֿון מצרים.
מיר ווייסן אָבער, אַז ג־ט איז דאָס עצם פֿון אַלע זאַכן אין דער וועלט, און אַז דער גאַנצער אוניווערס איז אַ ג־טלעכע אַנטפּלעקונג. "ג־ט איז אַלץ און אַלץ איז ג־ט", ווי עס פֿלעגט זאָגן דער הייליקער בעל־שם־טובֿ, לויט דער מסורה פֿון די חב״ד־רביים. ווען אַ מענטשלעכער שליח אָדער אַ מלאך וואָלט אויסגעלייזט די ייִדן פֿון שקלאַפֿערײַ, וואָלט עס אויך געווען, בעצם, אַן אַנטפּלעקונג פֿון ג־ט אַליין. אויב אַזוי, וואָס מיינט די הגדה, אַז דער אייבערשטער האָט באַפֿרײַט די ייִדן אָן קיין שליח?
דער דינאָווער רבי, דער מחבר פֿונעם באַרימטן חסידישן ספֿר "בני־ישׂשׂכר", דערקלערט, אַז ווען דער אייבערשטער אַליין איז אַראָפּגעגאַנגען אין דער טומאה פֿון מצרים, כּדי צו ראַטעווען די ייִדן, האָט ער געטאָן, כּבֿיכול, אַן "עבֿירה לשמה".
פֿאַרשטייט זיך, איז דער אייבערשטער — ווי דאָס עצם פֿון אַלץ אין דער וועלט — תּמיד בנימצא אין אַלע זאַכן, אַרײַנגערעכנט די, וואָס זעען אויס ווי שלעכטע. אינעם געוויינטלעכן גאַנג פֿון דער נאַטור נעמען מיר אָבער אויף געוויסע זאַכן ווי הייליקע, און געוויסע אַנדערע זאַכן — ווי פֿאַרדאָרבענע און אומגײַסטיק־פֿינצטערע. בעת יציאת־מצרים האָט דער באַשעפֿער צעבראָכן די געזעצן פֿון דער נאַטור, וועלכע ער האָט אַליין אײַנגעשטעלט און האָט זיך אַנטפּלעקט דווקא אויף אַ פּאַראַדאָקסישן אופֿן, דורך דעם חושך פֿון דער מיצרישער שקלאַפֿערײַ. מע קאָן זאָגן, אַז צוליב דעם זאָגט די הגדה, אַז דער אייבערשטער אַליין, און נישט קיין שליח, האָט באַפֿרײַט די ייִדן.

ווי צוויי וואָכן צוריק, אין דער פּרשה "בשלח", האָבן מיר באַהאַנדלט דעם ענין פֿון "שירת־מרים" — דאָס לויב־געזאַנג מיט אַ טאַנץ, דורך וועלכן מרים־הנבֿיאה, משה רבינוס שוועסטער, האָט דערגרייכט אַ העכערע גײַסטיקע מדרגה, ווי משה רבינו אַליין, ווי רבי קלונימוס־קלמן עפּשטיין, אַ גרויסער חסידישער דענקער און מקובל, דעקלערט אין זײַן ספֿר "מאור ושמש".
לויט דעם רמב״ם, מוז אַ ייִד גלייבן, אַז משה רבינו איז געווען דער גרעסטער נבֿיא אין דער וועלט און אַז עס וועט קיינמאָל נישט קומען אַ גרעסערער נבֿיא. הגם פֿאַר רמב״מען איז די דאָזיקע דאָגמע איינע פֿון די הויפּט־יסודות פֿון ייִדישקייט, זענען נישט אַלע אַנדערע גרויסע רבנים פֿולשטענדיק מסכּים מיט אַזאַ מיינונג. אַ צאָל מקובלים, באַקאַנטע ייִדישע פֿילאָסאָפֿן און חסידישע צדיקים האַלטן, אַז משיח וועט זײַן אַ גרעסערער נבֿיא און אַז ס׳איז טעאָרעטיש מעגלעך פֿאַר עמעצן צו קריגן אַ העכערע מדרגה פֿון נבֿואה.
על־פּי־חסידות, קאָן יעדער מענטש אויך דערגרייכן די זעלבע מדרגה, ווי משה רבינו, ווײַל משהס נשמה ווערט כּסדר באַקליידט אין די צדיקים פֿון יעדן דור, און ברענגט אַרויס נײַע תּורה־חידושים. לויט אַזאַ שיטה, איז דער רמב״ם טאַקע גערעכט, אָבער משהס הויכע נבֿואה האָט זיך נישט פֿאַרענדיקט נאָך זײַן טויט, נאָר ווערט ווײַטער אַנטפּלעקט דורך געוויסע דערהויבענע יחידים.
אינעם "מאור ושמש" גייט אַ רייד וועגן אַן ענלעכן ענין. לויט דעם מחבר, האָט מרים זיך אויפֿגעהויבן, בעת איר טאַנצן, אין אַ גאָר הויכער גײַסטיקער וועלט, "עולם־העיגולים", וווּ עס ווערן בטל אַלע היעראַרכיעס, אַרײַנגערעכנט די חילוקים צווישן מענער און פֿרויען. אַלע מענטשן אין אַזאַ וועלט — חכמים און עם־הארצים, עקזאַלטירטע מיסטיקער און פּשוטע מענטשן — זענען גלײַך און באַקומען די ג־טלעכע שפֿע צוזאַמען אין איין "טאַנץ פֿון צדיקים". משה רבינו האָט פֿאַרשטאַנען, אַז זײַן שוועסטער האָט דערגרייכט אַ מדרגה, וועלכע וועט זיך אַנטפּלעקן אין משיחס צײַטן; ער האָט אָבער אַליין באַקומען די תּורה פֿון "עולם־הישר" — אַ נידעריקערע וועלט, וועלכע עס פֿירט זיך לויט היעראַרכישע כּללים און סטרוקטורן.

ווי מיר האָבן עס באַטראַכט פֿריִער, ווערט אינעם חומש "שמות" כּסדר אָפּגעשפּיגלט די טעמע פֿון קאָמפּליצירטע באַציִונגען צווישן דער אינדיווידועלער פֿרײַהייט און די נייטיקייט צו זײַן אַ מיטגליד פֿון אַ מענטשלעכן קאָלעקטיוו; די טעמע פֿון פֿרײַהייט אין שײַכות צו די באַציִונגען צווישן דעם מענטש און דעם אייבערשטן. אין דער הײַנטיקער פּרשה ווערט באַטראַכט אַן ענלעכער ענין: די באַציִונג צווישן דעם ספּעציפֿיש־ייִדישן און אוניווערסאַלן אַספּעקט פֿון ייִדישקייט.
די עיקר־מעשׂה פֿונעם חומש "שמות" איז "דער סאָציאַלער בראשית" פֿון די ייִדן. פּאַראַדאָקסיש, זענען די ייִדן געוואָרן אַ פֿאָלק דווקא אין גלות, זײַענדיק מיצרישע שקלאַפֿן. נאָך יציאת־מצרים, האָבן זיי זיך פֿאַרוואַנדלט פֿון אַ דערנידעריקטער, פֿאַרשקלאַפֿטער גרופּע אין אַ געזעלשאַפֿט, וווּ יעדער מענטש איז פֿרײַ ווי אַ מלך, ווי עס דריקט זיך אויס דער איזשביצער רבי אין זײַן ספֿר "מי השילוח". די מפֿרשים פֿון דער פּסחדיקער הגדה באַטאָנען, אַז צוליב דעם דאַרף מען זיך פֿירן בײַם פּסח־סדר ווי "בני־מלכים".
די הײַנטיקע פּרשה הייסט "יתרו" — לכּבֿוד משה רבינוס שווער, וועלכער האָט דערהערט וועגן די גרויסע נסים, וואָס דער אייבערשטער האָט געוויזן די ייִדן בעת יציאת־מצרים, און האָט באַשלאָסן צו ווערן אַ טייל פֿונעם ייִדישן פֿאָלק. ווי מיר האָבן געשמועסט מיט אַ פּאָר וואָכן צוריק, אין דער פּרשה "שמות", ווײַזט אונדז די מעשׂה פֿון יציאת־מצרים אויפֿן עצמדיקן אַחדות פֿון דער גאַנצער מענטשהייט.
די גאַנצע מעשׂה וועגן דעם ביטערן מצבֿ פֿון די ייִדן אין מצרים, און וועגן דעם, ווי זיי זענען אויסגעלייזט געוואָרן פֿון שקלאַפֿערײַ, קאָן אָפּגעטײַטשט ווערן אין "שוואַרץ־ווײַסע" פֿאַרבן, ווי אַ גײַסטיקער געראַנגל צווישן "גוטע ייִדן" און "שלעכטע מיצרים". אויב מע טראַכט זיך אָבער אַרײַן, לערנען מיר דערפֿון אָפּ אַ פֿאַרקערטן לימוד. דווקא אַ גוטע מיצרישע אַריסטאָקראַטקע — די טאָכטער פֿון פּרעהן — האָט געראַטעוועט און אויפֿגעהאָדעוועט משהן.

במשך פֿון די לעצטע דרײַ וואָכן, האָבן מיר באַהאַנדלט די קאָמפּליצירטע באַציִונגען צווישן דעם יחיד און די רבים; די היפּוכדיקע מענטשלעכע באַדערפֿענישן צו לעבן אין אַ קאָלעקטיוו און זײַן אַ פֿרײַער אינדיווידוּום; פֿאַרשיידענע מינים און מדרגות פֿון אומיושר און שקלאַפֿערײַ; די עגאָיִסטישע אילוזיע פֿון אומאָפּהענגיקייט און די אמתע פֿרײַהייט. אין דער הײַנטיקער סדרה ווערן ווײַטער באַהאַנדלט אַ צאָל ענינים, וועלכע האָבן צו טאָן מיט די דערמאָנטע סאָציאַל־פּסיכאָלאָגישע און פֿילאָסאָפֿישע פֿראַגעס.
בײַם סוף פֿון דער פֿאָריקער פּרשה ווערט דערציילט, ווי פּרעה, וועלכער האָט נישט געוואָלט, בײַם אָנהייב, לאָזן די ייִדן צו ברענגען קרבנות אינעם מידבר, האָט געמוזט אַליין פֿאַרטרײַבן דאָס ייִדישע פֿאָלק, כּדי אָפּצושטעלן די משונהדיקע מכּות, וועלכע האָבן חרובֿ געמאַכט זײַן לאַנד. די הײַנטיקע פּרשה הייסט "בשלח" — "און ווען ער האָט אַרויסגעשיקט".
מיט צוויי וואָכן צוריק האָבן מיר באַטראַכט דעם חלום פֿונעם שׂר־המשקים, אין וועלכן ער האָט דערזען, ווי ער באַדינט פּרעהן. יוסף־הצדיק האָט פּותר געווען דעם חלום און פֿאָרויסגעזאָגט דעם מיצרי, מיט וועלכן ער איז געזעסן צוזאַמען אין תּפֿיסה, אַז ער וועט באַלד באַפֿרײַט ווערן און וועט ווידער דינען ווי אַ ווײַן־שעפּער בײַ דעם מלך.
דער שׂר־המשקים האָט זיך אַוודאי געפֿילט באַפֿרײַט, ווען מע האָט אים אַרויסגעלאָזט פֿון תּפֿיסה און ווידער מכבד געווען מיט דער בכּבֿודיקער ראָלע אין פּרעהס הויף. אויב מע טראַכט זיך אַרײַן, איז אָבער אַזאַ מצבֿ געווען ווײַט פֿון פֿרײַהייט, ווײַל דער ווײַן־שעפּער האָט געמוזט באַדינען אַ מענטש, וועלכער האָט געהאַט אַ טאָטאַלן קאָנטראָל איבער אים און געקאָנט אים קעפּן אין יעדן מאָמענט פֿאַר אַזאַ קלייניקייט, ווי אַ פֿליג, וואָס איז צופֿעליק אַרײַנגעפֿאַלן אינעם בעכער מיט ווײַן.

מיט צוויי וואָכן צוריק, האָבן מיר אָנגעהויבן לייענען דעם חומש "שמות", וועלכער פֿאַנגט זיך אָן, ווי מיר האָבן שוין באַהאַנדלט, מיטן "סאָציאַלן בראשית" פֿונעם ייִדישן פֿאָלק אין מצרים. די ערשטע פּרשה אין דער גאַנצער תּורה איז געווידמעט דער טעמע פֿון דער וועלט־באַשאַפֿונג און דער פֿאַרטרײַבונג פֿון אָדם־הראשון פֿון גן־עדן; פֿון דער דאָזיקער מעשׂה לערנען מיר אָפּ, אַז דאָס לעבן פֿון אַן איזאָלירטן יחיד איז נישט קיין אמתע פֿרײַהייט, ווײַל אַ מענטש נייטיקט זיך אין אַ פֿרײַנדלעכער סבֿיבֿה פֿון די אַנדערע. אַן עלנטער מענטש און אַפֿילו אַן איזאָלירטע משפּחה לעבן אין אַ מין גלות — אַזוי ווי אָדם־הראשון, פֿאַרטריבן פֿון גן־עדן.
פֿון דער פּרשה "שמות" קומט אויס אַ פֿאַרקערטער אויספֿיר. הגם אַ יחיד נייטיקט זיך אין דער הילף פֿון אַ קאָלעקטיוו, ווענדט זיך די אַלגעמיינע מענטשלעכע פֿרײַהייט און אַחדות אין דער טעטיקייט פֿון אַזעלכע יחידים, ווי משה רבינו און די טאָכטער פֿון פּרעהן, בתיה, וועלכע האָט געראַטעוועט און אויפֿגעהאָדעוועט משה רבינו. דער מצבֿ פֿון יחידים ווענדט זיך, פֿאַרשטייט זיך, אויך אין דער סטרוקטור פֿונעם קאָלעקטיוו, וווּ זיי לעבן.
ווי עס שטייט געשריבן אין דער פֿאָריקער פּרשה, האָט דער באַשעפֿער צוגעזאָגט צו באַפֿרײַען די ייִדן פֿון מצרים מיט פֿאַרשיידענע אויסדרוקן —"והוצאתי", "והצלתּי", "וגאלתּי" און "ולקחתּי". די דאָזיקע ווערבן זענען מרמז אויף פֿאַרשיידענע מינים שקלאַפֿערײַ און פֿאַרשיידענע מדרגות פֿון גאולה. אויב מע איז שוין באַפֿרײַט פֿון איין מין אומיושר אין דער געזעלשאַפֿט, בלײַבט מען צומאָל פֿאַרשקלאַפֿט אויף אַנדערע אופֿנים — דערפֿאַר האָט דער אייבערשטער צוגעזאָגט אויסצולייזן די ייִדן פֿון אַלע מינים שקלאַפֿערײַ.