ווי מיר האָבן עס באַטראַכט פֿריִער, ווערט אינעם חומש "שמות" כּסדר אָפּגעשפּיגלט די טעמע פֿון קאָמפּליצירטע באַציִונגען צווישן דער אינדיווידועלער פֿרײַהייט און די נייטיקייט צו זײַן אַ מיטגליד פֿון אַ מענטשלעכן קאָלעקטיוו; די טעמע פֿון פֿרײַהייט אין שײַכות צו די באַציִונגען צווישן דעם מענטש און דעם אייבערשטן. אין דער הײַנטיקער פּרשה ווערט באַטראַכט אַן ענלעכער ענין: די באַציִונג צווישן דעם ספּעציפֿיש־ייִדישן און אוניווערסאַלן אַספּעקט פֿון ייִדישקייט.
די עיקר־מעשׂה פֿונעם חומש "שמות" איז "דער סאָציאַלער בראשית" פֿון די ייִדן. פּאַראַדאָקסיש, זענען די ייִדן געוואָרן אַ פֿאָלק דווקא אין גלות, זײַענדיק מיצרישע שקלאַפֿן. נאָך יציאת־מצרים, האָבן זיי זיך פֿאַרוואַנדלט פֿון אַ דערנידעריקטער, פֿאַרשקלאַפֿטער גרופּע אין אַ געזעלשאַפֿט, וווּ יעדער מענטש איז פֿרײַ ווי אַ מלך, ווי עס דריקט זיך אויס דער איזשביצער רבי אין זײַן ספֿר "מי השילוח". די מפֿרשים פֿון דער פּסחדיקער הגדה באַטאָנען, אַז צוליב דעם דאַרף מען זיך פֿירן בײַם פּסח־סדר ווי "בני־מלכים".
די הײַנטיקע פּרשה הייסט "יתרו" — לכּבֿוד משה רבינוס שווער, וועלכער האָט דערהערט וועגן די גרויסע נסים, וואָס דער אייבערשטער האָט געוויזן די ייִדן בעת יציאת־מצרים, און האָט באַשלאָסן צו ווערן אַ טייל פֿונעם ייִדישן פֿאָלק. ווי מיר האָבן געשמועסט מיט אַ פּאָר וואָכן צוריק, אין דער פּרשה "שמות", ווײַזט אונדז די מעשׂה פֿון יציאת־מצרים אויפֿן עצמדיקן אַחדות פֿון דער גאַנצער מענטשהייט.
די גאַנצע מעשׂה וועגן דעם ביטערן מצבֿ פֿון די ייִדן אין מצרים, און וועגן דעם, ווי זיי זענען אויסגעלייזט געוואָרן פֿון שקלאַפֿערײַ, קאָן אָפּגעטײַטשט ווערן אין "שוואַרץ־ווײַסע" פֿאַרבן, ווי אַ גײַסטיקער געראַנגל צווישן "גוטע ייִדן" און "שלעכטע מיצרים". אויב מע טראַכט זיך אָבער אַרײַן, לערנען מיר דערפֿון אָפּ אַ פֿאַרקערטן לימוד. דווקא אַ גוטע מיצרישע אַריסטאָקראַטקע — די טאָכטער פֿון פּרעהן — האָט געראַטעוועט און אויפֿגעהאָדעוועט משהן.

הײַנטיקע טעג שרײַבט מען אַ סך וועגן דעם קריזיס פֿון דעם ביכער-מאַרק. אייניקע טענהן אַפֿילו, אַז די ביכער-קולטור איז נאָענט צו איר גסיסה. אָבער גלײַכצײַטיק האָט זיך אַנטוויקלט נאָך איין זאַך: אַליין-פֿאַרעפֿנטלעכטע ביכער. אַזעלכע "סאַמאָיִזדאַט"-אויסגאַבעס האָבן, פֿאַרשטייט זיך, עקזיסטירט אויך פֿריִער (מחוץ די לענדער, וווּ אַלץ איז געווען אונטער דעם מלוכישן קאָנטראָל), אָבער איצט איז געוואָרן אַ סך גרינגער אַרויסצולאָזן אַ בוך — די נײַע טעכנאָלאָגיע מאַכט עס ביליקער.
טיילווײַז איז עס אַ גוטער קער אין דער געשיכטע פֿון פֿאַרלעגערײַ, אָבער עס האָט, ממילא, געעפֿנט אַ טיר פֿאַר כּלערליי גראַפֿאָמאַנישע מחברים; און דאָך, איז דאָס אויך ניט געפֿערלעך. שרײַבט עמעצער לידער אָדער זכרונות, דרוקט עס אָפּ פֿאַר אייגן געלט (צי די קינדער צעבײַטלען זיך אויף אַזאַ מתּנה), און דאָס בוך, מישטיינס געזאָגט, ווערט צעטיילט אין דער משפּחה, צווישן פֿרײַנד און שכנים. איך האָב עטלעכע אַזעלכע ביכער, ס׳רובֿ פֿון זיי האָב איך קיין מאָל ניט געעפֿנט, אָבער זיי שטערן ניט, ווײַל זיי פּרעטענדירן ניט אויף קיין ראָלע פֿון אַ "ריכטיק בוך". נאָך מער — איך האָב אײַנגערעדט איין ייִדישע פֿונדאַציע צו זאַמלען אַליין-געדרוקטע זכרונות פֿון מלחמה-וועטעראַנען, מחמת אַזעלכע מאַטעריאַלן שטעלן מיט זיך פֿאָר אַ פֿאַרשריבענעם נוסח פֿון דעם, וואָס מע רופֿט "מינדלעכע געשיכטע".
גאָר אַנדערש זעט עס אויס, ווען די מחברים האָבן גרויסע פּרעטענזיעס און האַלטן, אַז זייערע ווערק קענען ממש בײַטן, צי לכל-הפּחות פֿאַרריכטן, דעם גאַנג פֿון דער געשיכטע. אויף אַזאַ בוך שנײַדן זיך אויך איסידאָר לעווינס 123 זײַטלעך, פֿאַרפּאַקעוועט אונטער דער הילע מיטן ערנסטן, ממש אַקאַדעמישן, טיטל — אויף רוסיש — "ייִדיש אין פּעטערבורג (קולטורעל-היסטאָרישע ידיעות)". איסידאָר לעווין איז, ווי מע קען פֿאַרשטיין פֿון דער באַשרײַבונג (אויך אויף דער הילע), אַ קענער אין פֿאַרשיידענע געביטן פֿון וויסנשאַפֿט. און דאָס אַלץ, צוזאַמען מיט זײַן קענען ייִדיש פֿון קינדווײַז אָן, האָט אים, און אפֿשר נאָך עמעצן, איבערצײַגט, אַז ער איז אויך גרייט צו שרײַבן אָט אַזאַ פֿאָרשונג. איז טאַקע — פֿאַר וואָס ניט? די צרה איז, אַז ער האָט עס געטאָן כּמעט אָן צורירן זיך צו די פֿאָרשונגען, וואָס זײַנען שוין פֿאַראַן.

יוסף בראָדסקי אין זײַנע פֿאַרשיידענע אינטערוויוען האָט ניט איין מאָל אונטערגעשטראָכן: "איך בין אַ ייִד. אַ הונדערט־פּראָצענטיקער ייִד. מע קאָן ניט זײַן מערער אַ ייִד, ווי איך בין. דער טאַטע, די מאַמע — אָן שום ספֿק. אָן אַ צומיש. נאָר איך מיין, אַז ניט נאָר דערפֿאַר בין איך אַ ייִד..." צי נאָך: "...איך מיין, אַז איך בין אין אַ גרעסערער מאָס אַ ייִד, ווי יענע ייִדן, וואָס האַלטן זיך בײַ אַלע מינהגים..." צי: "מיט דער צײַט פֿיל איך זיך אַ סך אַ גרעסערער ייִד, ווי יענע, וועלכע זענען עולה געווען קיין ישׂראל צי גייען אין סינאַגאָגעס..."
וואָס זשע האָט געהייסן פֿאַרן רוסישן פּאָעט, דעם נאָבעל־געווינער, וועמען מע האָט געבראַכט צו קבֿורה לויט די קריסטלעכע מינהגים, צו זײַן אַ ייִד, חוץ, פֿאַרשטייט זיך, דעם אַנטראָפּאָלאָגישן קאָמפּאָנענט?
יעדער ייִד — אַ שרײַבער, אַן אַקטיאָר, אַ קאָמפּאָזיטאָר, אַ קינסטלער אין אַנדערע קולטורן בכלל און אין דער רוסישער בפֿרט — געפֿינט פֿאַר זיך אַ פּאַסיקע פֿאָרמול, צו פֿאַראייניקן זײַן נאַציאָנאַליטעט מיטן גײַסטיקן לעבן און מיטן גײַסט פֿון אַן אַנדער פֿאָלק. אי ער וויל בלײַבן אַ ייִד פֿאַר זײַן פֿאָלק, אי ער, דער שאַפֿער, וויל ניט זײַן אַ פֿרעמדער פֿאַר דעם פֿאָלק, פֿאַר וועלכן ער שאַפֿט און גיט אָפּ זײַן טאַלאַנט.

איבערזעצונג פֿון איין שפּראַך אויף אַן אַנדערער איז קונסט און נישט קיין קונץ. דער עיקר, מוז מען קענען ביידע שפּראַכן פֿליסיק און אויב עס איז פּאָעזיע, דאַרף מען זײַן אַ פּאָעט, און אויב עס איז פּראָזע, מוז מען זײַן אַ פּראָזאַיִקער, ווײַל מ׳זעצט נישט איבער ווערטלעך, נײַערט מ׳זעצט איבער פֿון איין קולטור אויף אַ צווייטער.
ווען איך האָב געלייענט קורט לעוויאַנטס אַרטיקעלע אין ״Jewish Actions״־זשורנאַל, בין איך ממש אַנטציקט געוואָרן. קורט איז מסתּמא איינער פֿון די בעסטע און אפֿשר שוין דער איינציקער איבערזעצער פֿון ייִדיש אויף ענגליש, וואָס ס׳איז אונדז פֿאַרבליבן. ער שרײַבט און איך כאַפּ אַרויס גאַנצע פּאַראַגראַפֿן פֿון זײַן אַרטיקעלע און זעץ עס איבער פֿון ענגליש אויף ייִדיש.
ייִדן וואָס האָבן ליב ביכער, האָבן געפֿײַערט אין 2010 חיים גראַדעס הונדערטסטן יוביליי. חיים גראַדע, איינער פֿון די הויפּט־פּאָעטן און פּראָזאַיִקער אין דער מאָדערנער ייִדישער ליטעראַטור, איז געבוירן געוואָרן אין ליטע אין 1910 בײַ אַן אָרעמער משפּחה. זײַן טאַטע איז געווען אַ מלמד און אַ משׂכּיל און די מאַמע, נאָך דעם ווי זי איז געוואָרן אַן אַלמנה, האָט געהאַנדלט מיט עפּעלעך אויפֿן מאַרק בכדי צו פֿאַרזאָרגן איר בן־יחיד.
אין 1941, ווען דער דײַטש איז באַפֿאַלן ליטע, איז חיים אַנטלאָפֿן קיין רוסלאַנד, און האָט איבערגעלעבט די מלחמה אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד. נאָכן אומקערן זיך קיין ווילנע האָט ער זיך באַזעצט אין פּאַריז און דאָרט אָפּגעווען גאַנצע צוויי יאָר.
גראַדע איז אָנגעקומען קיין אַמעריקע אין 1948 און אָפּגעלעבט אין דער בראָנקס ביז זײַן פּטירה אין 1982. ער האָט זיך אונטערשייד פֿון אַלע אַנדערע ייִדישע שרײַבער דערמיט וואָס ער איז געווען אַ ישיבֿה־בחור אין זײַן יוגנט (גאַנצע 22 יאָר). עס זײַנען געווען אַנדערע שרײַבער ווי ער וואָס האָבן געשריבן אויף ייִדיש. ער איז אָבער דער איינציקער וועלכער האָט געקענט אָפּשילדערן די רבנים און דאָס ישיבֿה־לעבן נישט ווי עס שטייט געשריבן אין כּתובֿים, נאָר ווי איינער וואָס האָט געקענט דערציילן דאָס עכטע און באַגלייבלעכע מיט אַלע מעלות און חסרונות. דער אמת איז, אַז מען האָט אים באַזײַטיקט פֿון דער ישיבֿה ווען אַ רבי האָט אים געכאַפּט בײַם שרײַבן פּאָעזיע.

טײַערע חזנטע
איך האָב ליב מײַן זיידן, אָבער ער מישט זיך איצט אַרײַן אין מײַן לעבן. איך באַקום נאָר גוטע צייכנס אין שול, און איך שיק איצט אַפּליקאַציעס אָנצוקומען אין אַ קאָלעדזש. איך וויל זיך נישט פֿאַרשרײַבן אין די עליטאַרע "אײַווי־ליגע"־שולן. פֿאַר וואָס? קודם־כּל וויל איך נישט פֿילן קיין גרויסן דרוק ווען איך שטודיר, ווי מע פֿילט אין די קאָלעדזשעס. סײַ־ווי־סײַ וועט מען מיך נישט אָננעמען אין אַזאַ שול, וויל איך ווערן אַ דאָקטער. אָבער דער עיקר — די מעדיצין־שול וועט זײַן זייער טײַער, און איך זע נישט קיין סיבה, איך זאָל נישט שפּאָרן געלט ווי אַ ביז־גראַדויִר־סטודענט, אויב איך פֿאַרשרײַב זיך אין אַ גוטן שטאַטישן אוניווערסיטעט (אין ניו־דזשערזי, וווּ איך וווין זענען פֿאַראַן עטלעכע גוטע אוניווערסיטעטן אַזוינע).
מײַן זיידע אָבער קלינגט מיר יעדן טאָג און דערגייט מיר, און מײַנע טאַטע־מאַמע, די יאָרן צוליב אונדזערע "שלעכטע באַשלוסן". ער האָט אַפֿילו געקלונגען דעם צולאָז־ביוראָ פֿון "פּען"־אוניווערסיטעט, כּדי צו באַקומען אינפֿאָרמאַציע פֿאַר מיר. איך האָב אים ליב, אָבער ער מאַכט מיך משוגע און איך ווייס נישט, וואָס איך זאָל טאָן ער זאָל אויפֿהערן.

זײַן אייניקל

הייצט אָן דעם אויוון ביז 500 גראַד (260 צעלזיוס).
מישט צונויף דעם קאַלעפֿיאָר, די פֿעפֿערלעך, קנאָבל, איילבערט־בוימל, 1 לעפֿעלע טימיאַן, 1/2 לעפֿעלע זאַלץ און 1/2 לעפֿעלע שוואַרצן פֿעפֿער. צעשפּרייט זיי אויף אַ בלעך און בראָט זיי אין אויוון, איבערדרייענדיק זיי פֿון צײַט צו צײַט, ביז די גרינסן ברוינען זיך צו, אַרום 30 מינוט.
בשעת איר הייצט אָן אַ גרויסע פּאַטעלניע איבער אַ הויכן פֿײַער, מישט צונויף אין אַ שיסעלע 1 לעפֿעלע טימיאַן, 1 לעפֿעלע שוואַרצער פֿעפֿער און 1/4 לעפֿעלע זאַלץ. צעשנײַדט דעם פֿלאַנקען אויף דער העלפֿט, און רײַבט אײַן אין ביידע זײַטן דעם טימיאַן־געמיש.