ס’איז שוין אַזוי פֿאַרפֿירט געוואָרן — צו רעדן וועגן דער אינטערנעץ ווי וועגן אַ ווירטועלער וועלט. אָבער מע דאַרף זיך באַזונדערס ניט שטאַרק אַרײַנטראַכטן אין דעם ענין כּדי צו פֿאַרשטיין, אַז קיין שום ווירטועלקייט איז, אין תּוך, ניטאָ. הינטער אַלץ, וואָס ווערט אַרויסגעשטעלט אין די עלעקטראָנישע רחבֿותן פֿון אינטערנעץ, שטייען ניט קיין ווירטועלע, נאָר לעבעדיקע, רעאַלע מענטשן. אַן אַנדער זאַך איז, אַז די אינטערנעץ גיט אַ מעגלעכקייט צו באַהאַלטן זיך הינטער עפּעס אַן עלעקטראָנישער מאַסקע און זיך פֿילן פֿרײַ צו שרײַבן עפּעס אַזוינס, וואָס אָן דער מאַסקע וואָלט געווען אפֿשר שווער אַרויסצושטעלן פֿאַר אַלעמענס אויגן.
די טעג האָט מען מיר איבערגעשיקט אַן עלעקטראָנישן אַדרעס פֿון עפּעס אַ ייִדישער צײַטונג "מאָמענט". תּחילת האָב איך זיך דערפֿרייט — ס’איז דאָך גוט, זייער גוט, אויב עמעצער פֿוילט זיך ניט און הייבט אָן אַרויסגעבן, זאָל זײַן עלעקטראָניש, אַ צײַטשריפֿט אויף ייִדיש. מײַן שטימונג האָט זיך, צום באַדויערן, געביטן, ווען איך האָב זיך אַרײַנגעקוקט אין דעם דאָזיקן "ייִדישן מאָמענט" (אַזאַ נאָמען טראָגט עס), און גענומען אים לייענען.
איך הייב ניט אָן צו וויסן, ווער עס מאַכט די דאָזיקע אינטערנעץ-"אויסגאַבע". אָבער ס’איז קלאָר ווי דער טאָג, אַז "די פֿײַנסטע שרײַבער פֿון אַלע טיילן וועלט" (אַזוי — זייער באַשיידן — ווערט פֿאָרגעשטעלט די "רעדאַקציע-קאָלעגיום") זײַנען באַליידיקטע מענטשן. פֿאַר וואָס מיין איך אַזוי? ווײַל אַלץ איז ממש דורכגעזאַפּט מיט גאַל, מיט פֿאַרביטערטקייט אויף דער גאָרער וועלט בכלל און אויף דעם "פֿאָרווערטס" בפֿרט.

די טעג איז צו מיר דערגאַנגען די ידיעה, אַז ישׂראל האָט מיט מזל אויסגעקליבן אַ שיינהייט־קעניגין פֿון צווישן די געראַטעוועטע פֿרויען פֿונעם חורבן. מיינט נישט אַז ס׳איז צוגעגאַנגען אַזוי פּשוט. עס האָבן זיך צוגעשטעלט צום קאָנטעסט אַ כאָפּטע אַלטע ווײַבער וואָס האָבן איבערגעלעבט דאָס גרעסטע אומגליק אין אונדזער געשיכטע. אויסגעפּוצט און אויסגעסטרויעט ווי יענטל צום גט, האָבן זיי פּאַראַדירט פֿאַר אַ כאָפּטע ריכטער. דאָ האָבן די שופֿטים און אָרגאַניזאַטאָרן זיי גענומען צום פֿאַרהער. יעדע איינע פֿון די קאָנטעסטאַנטקעס האָט געמוזט דערציילן די גרעסטע גרוילן פֿון אירע איבערלעבונגען.
האָט זיך צוגעשטעלט אַ דאַמע מיט געפֿאַרבטע, בלאָנדע, אַנדאָלירטע לאָקן, מאַניקורירטע נעגל און פּעדיקורירטע פֿיסלעך. אַלע עלטערע פֿרויען האָבן געבלישטשעט פֿונעם פּודער, שמינקעווען זיך, און פּערפֿום. די ערשטע פּלוניתטע האָט זיך צוגעשטעלט צום מיקראָפֿאָן און אירע רייד האָבן גענומען פֿליסן פֿון איר מויל ווי קאַטשקעלעך אויפֿן וואַסער. זי האָט דאָס געדאַרפֿט איבערצײַגן די ריכטער, אַז איר איבערלעבונג איז געווען די שוידערלעכסטע פֿון זיי אַלע. האָבן אַלע אָנגעשטעלט נאָז און אויערן און גענומען מישפּטן דאָס וואָס זי האָט געהאַט צו זאָגן.
"ווען מענגעלע האָט מיר אָנגעוויזן צו גיין אויף רעכטס, האָט עס געמיינט אַז איך וועל זײַן צווישן די לעבעדיקע. מײַנע עלטערן, ברידער און שוועסטער זײַנען אַלע געגאַנגען אויף לינקס. בין איך געשטאַנען אין דער ריי מיט אַנדערע פֿרויען און איינע האָט מיר אַ שטורכע געטאָן און געזאָגט: ‘מיידעלע! קוק אַרויף צום קוימען. דאָרט טראָגט אַוועק דער רויך דאָס פֿאַרברענטע געביין פֿון דײַנע טאַטע־מאַמע, ברידערלעך און שוועסטערלעך."

"עסט געזונטערהייט!"
אַ קאָך־פּראָגראַם פֿון געשמאַקע מאכלים
אויף ייִדיש מיט ענגלישע אונטערקעפּלעך,
מיט שׂרה־רחל שעכטער און איוו יאַכנאָוויץ
ווײַסע בוריקעס און שפּינאַט — פֿון "ייִדיש־פֿאַרם"

Eat In Good Health!
A Cooking Show in Yiddish with English subtitles
with Rukhl Schaechter and Eve Jochnowitz
White Beets and Spinach – from Yiddish Farm

5. "לימוד OZ", "בונד" און אינוועלאָק

דער פֿעסטיוואַל פֿון ייִדישער בילדונג און קולטור "לימוד", וואָס מיט יעדעס יאָר צעוואַקסט זיך אין דער ברייט און אין דער טיף, האָט אויך דערגרייכט די ייִדישע קהילה אין אויסטראַליע. וואָס מיינט "לימוד", ווי אַ וואָרט און באַגריף, פֿאַרשטיי איך אַליין, אָבער פֿאַר וואָס "OZ"? מײַן נײַגער איז גיך געשטילט געוואָרן: "OZ" — מיינט טאַקע "אויסטראַליע" און דאָס וואָרט ווערט נאָך הײַנט באַנוצט אין דער מינדלעכער שפּראַך. האָב איך שוין עפּעס, הייסט עס, אָפּגעלערנט פֿון דעם אויסטראַלישן לימוד.
אין די ראַמען פֿון דעם "לימוד"־פֿעסטיוואַל איז אײַנגעשלאָסן געוואָרן מײַן פֿילם וועגן יאָסל בירשטיין "אַ קוש אין ירושלים", בשותּפֿות מיטן רעפֿעראַט וועגן בירשטיינס איינציקער פּאָעטישער זאַמלונג, דערשינען אין אויסטראַליע, "אונטער די פֿרעמדע הימלען", געמאַכט פֿון ד״ר אַנדרו פֿײַערשטיין. און נאָך: אינעם זעלבן טאָג, אויפֿן וועג צום מאָנאַש־אוניווערסיטעט, וווּ דער "לימוד OZ" איז אָנגעגאַנגען פֿונעם 9טן ביזן 11טן יוני, האָט רענאַטאַ זינגער, וועלכע האָט אָנגעפֿירט מיט דער סעסיע, געזאָלט טרעפֿן און ברענגען יאָסל בירשטיינס שוועסטער, ראָוז סטאָון.
רענאַטאַ האָט זיך פֿאַר מיר געקלאָגט: "אַ פֿרוי פֿון 90 יאָר, האָב איך זי נישט געקאָנט איבערצײַגן, אַז ס׳איז מיר גאָר נישט שווער זי אָפּנעמען גלײַך פֿון דער שטוב, נישט פֿון דער גאַס!" און דער טאָג איז געווען אַ נאַסער, אַ פֿאַרכמאַרעטער און אַ קילער דערצו. ווען רענאַטאַ און איך זײַנען צוגעפֿאָרן צום אָרט, איז אינעם אויטאָ פֿלינק אַרײַנגעשפּרונגען אַ פֿרוי — אַ קליינוווּקסיקע, מיט אַ קורץ־געשוירענער פֿריזור און אָנגעשמינקטע ליפּן. איך בין געזעסן אונטן, האָט זי, אַ וואַרף געטאָן אויף מיר אַ קורצן אָפּשאַצערישן בליק, און באַלד אָנגעהויבן רעדן.

מיט יאָרן צוריק איז מיאַמי־ביטש געווען אַ שטיקל ייִדישע מדינה. איך געדענק אַפֿילו ווען אָנווײַזונגען צום ים זײַנען געווען געשריבן אויף ייִדיש. די שטאָט איז בדרך־כּלל געווען באַזעצט מיט ייִדן פֿון עלטערן דור; דער עיקר, ייִדיש־רעדנדיקע ייִדן פֿון דער גאַנצער וועלט. און כאָטש זיי האָבן דאָ אין אַמעריקע געוווינט לענגער ווי אין די שטעט און שטעטלעך פֿון וואַנען זיי זײַנען געקומען, דאָך איז די אַלטע היים געווען זיי אײַנגעבאַקן אין האַרצן.
צו אַ נישט־געצוויטשעט (untrained) אויער האָט זייער לשון געקלונגען גײַליק, ס׳הייסט ענלעך, ווי ס׳וואָלט אַרויסגעקומען פֿון איין קוואַל. אָבער אַז מ׳וואָלט זיך גוט, גוט צוגעהערט צו זייער דיבור־לשון, וואָלט מען ערשט דערגאַנגען די אונטערשיידן און די ניואַנסן פֿון זייערע דיאַלעקטן, וועלכע וואָלטן אײַך גלײַך אָנגעוויזן פֿון וואַנען זיי שטאַמען אָפּ און אַפֿילו די גרייס פֿון זייער שטעטל.
די רייד האָבן בײַ זיי געקלונגען ווי אַ סימפֿאָניע פֿון ליטווישע, פּוילישע, גאַליציאַנער, בעסאַראַבער און אוקראַיִנישע ייִדישע דיאַלעקטן, ממש פֿעיִק איבערהיפּערן אַ האַרצקלאַפּ. ערשט דעמאָלט וואָלט איר אײַנגעזען, אַז עס זײַנען פֿאַראַן צווישן זיי רעדער, וועמענס ייִדיש פֿליסט ווי פֿון אַ קוואַל, מיט מוזיקאַלישע טענער.
געווען צווישן זיי אויך אַזעלכע וואָס האָבן גערעדט אַ טרוקן, קאָנפֿאָרמיסטיש, ראַפֿינירט, ליטעראַריש לשון, בלויז אויף צו מאַכן אַן אײַנדרוק אויף יענעם, און אויך אַזעלכע, וואָס האָבן נישט געכאַפּט דעם סמיטשיק פֿון אַ דיאַלעקט.
אויב איר האָט אַ גוט אויער וועט איר מאָמענטאַל דערגיין אַ ייִדיש פֿון אַ קליין שטעטל אָדער אַ פּיטשיניונקעלע ייִשובֿל, וואָס איז געווען אומבאַרירט פֿון דער דרויסנדיקער וועלט, ווי אַ קלאָרער וואַסערקוואַל, מיט אַן אייגנאַרטיק, פֿול מיט אייגענע אידיאָמאַטישע אויסדרוקן. אַ סעודה פֿאַרן אויער און נשמה.
עס איז געשען איין מאָל. נאָך דעם ווי איך האָב געהאַלטן אַ רעפֿעראַט אין מיאַמי־ביטש, האָב איך באַמערקט אַ שעמעוודיק ייִדעלע, אָנגעשפּאַרט אין דער וואַנט, וועמענס אויגן האָבן געהאַלטן אין איין פּרובירן צו כאַפּן מײַן בליק. האָב איך אים דערלאַנגט אַ שמייכל. נאָכן רעפֿעראַט האָט ער זיך אָנגענומען מיט מוט און מיט דראָבנע טריטעלעך זיך צוגעקוליעט ווי אַ פֿעסעלע אין מײַן ריכטונג און דווקא מיט גרויס ענטוזיאַזם.