(אײַנדרוקן פֿון דער 28סטער יערלעכער אינטערנאַציאָנאַלער קאָנפֿערענץ פֿון ישׂראל-לימודים אין חיפֿהער אוניווערסיטעט)

אַנטעקגן דעם אַלגעמיינעם היינטיקן פֿינאַנציעלן קריזיס אין ס'רובֿ אַקאַדעמישע אַנשטאַלטן, זעט אויס דאָס פֿעלד פֿון אַקאַדעמישע ישׂראל-לימודים (Israel Studies בלע״ז) ווי אַ בליִענדיק פֿעלד. נישט ווייניקער פֿון 560 רעפֿעראַטן אויף איבער 120 סעסיעס זענען אָפּגעהאַלטן געוואָרן בײַם חיפֿהער אוניווערסיטעט במשך פֿון דער דרײַ־טאָגעדיקער קאָנפֿערענץ פֿון ישׂראל-לימודים, וואָס איז פֿאָרגעקומען פֿונעם 25סטן ביז דעם 27סטן יוני. דער טיטל פֿון דער הײַיאָריקער קאָנפֿערענץ איז געווען "מולטיקולטורעלע ישׂראל אין אַ גלאָבאַלער פּערספּעקטיוו: צווישן איין געזעלשאַפֿט און אַ סך געזעלשאַפֿטן".
די הערשנדיקע שפּראַך פֿון דער גאַנצער אונטערנעמונג איז געווען ענגליש. דער פֿאַקט, אַז די פֿאָרשער זאַמלען זיך צונויף אין ישׂראל, צו האַלטן רעדעס מכּוח דער טעמע מדינת-ישׂראל, און זיי קומט אויס צו רעדן בלויז אויף ענגליש, איז דווקא נישט קיין נײַע דערשײַנונג. אַזוי גייט עס שוין אָן יאָרן לאַנג און דאָס זענען די סטאַנדאַרטן פֿון אינטערנאַציאָנאַלע קאָנפֿערענצן איבער דער וועלט, צי מע האָט עס ליב יאָ, צי נישט.
אָבער פֿאָרט האָט די דאָזיקע לינגוויסטישע ווירקלעכקייט אַרויסגערופֿן אַ פּראָטעסט מצד געוויסע באַטייליקטע, און זיי האָבן אַפֿילו געפֿירט אַ קליינטשיקע שפּראַך-מלחמה איבער דעם. דאָס איז געשען בשעת פּראָפֿעסאָר זהר שׁבֿיט פֿון תּל-אָבֿיבֿער אוניווערסיטעט האָט זיך אײַנגעשפּאַרט צו רעדן אויף העברעיִש פֿאַר אַלע באַטייליקטע, הגם קיין "גלײַכצײַטיקע איבערזעצונג" איז נישט געווען בנימצא.

יעדן זמן לערן איך צוויי קורסן — פֿאַר ביז-גראַדויִר-סטודענטן און גראַדויִר-סטודענטן. יעדן זמן איז עס אַ שטיקל מאַרק-ענין: קיין מאָל קענסטו ניט זײַן זיכער וויפֿל מענטשן וועלן “קויפֿן" די דאָזיקע קורסן. בפֿרט נאָך איצט, ווען סטודענטן זײַנען מער פּראַגמאַטיש און ווײַזן ווייניקער די נטיה צו לערנען עפּעס “אין דער וועלט אַרײַן", אַבי צו לערנען. מע זוכט תּכלית. אָבער ניט דאָס בין איך אויסן.
דעם האַרבסט לערן איך פֿאַרן ביז-גראַדויִר-עולם אַ קורס פֿון רוסיש-ייִדישער געשיכטע (און כ’האָב דווקא אַ קלאַס פֿון גאָר אַ נישקשהדיקער גרייס). קוק איך, פֿאַרשטייט זיך, אַרײַן אין כּלערליי ביכער, כּדי דערפֿרישן אין מײַן זכּרון פֿאַרשיידענע פּרטים פֿון די געשעענישן אין צאַרישן, סאָוועטישן און הײַנטיקן רוסלאַנד. האָב איך זיך פּלוצעם געכאַפּט, אַז הײַיאָר, און דווקא אין אויגוסט און סעפּטעמבער, קען מען אָפּמערקן אַ שטיקל יוביליי. די רייד גייט וועגן דער ערשטער צעטיילונג פֿון פּוילן, אין יאָר 1772. דאָס הייסט, אַז מין 240 יאָר צוריק האָט זיך, אין תּוך אַרײַן, אָנגעהויבן די רוסיש-ייִדישע געשיכטע. אויב פֿריִער פֿלעגן ייִדן זיך נאָר אַרײַנכאַפּן קיין רוסלאַנד, איז זינט 1772 האָט זיך אין לאַנד באַוויזן אַ שטענדיקע ייִדישע באַפֿעלקערונג.
ווי מיר ווייסן, האָט מען פּוילן צעטיילט נאָך צוויי מאָל, אין 1793 און 1795, און סוף-כּל-סוף האָט אַזאַ לאַנד אויפֿגעהערט צו עקזיסטירן, לכל-הפּחות ווי אַן אומאָפּהענגיקע מדינה. בינו-לבינו איז רוסלאַנד, וואָס האָט תּמיד געציטערט פֿאַר דער “שעדלעכער השפּעה" פֿון ייִדן, באַרײַכערט געוואָרן מיט אַ ריזיקער ייִדישער באַפֿעלקערונג. דאָס הייסט ניט, אַז שוין סוף 18טן יאָרהונדערט האָבן זיך באַוויזן ייִדן, וואָס האָבן זיך געהאַלטן פֿאַר “רוסישע". דאָס איז געווען אַ לאַנגער פּראָצעס; שוין אָפּגעשמועסט פֿון דעם, וואָס אַ גרויסער חלק ייִדן האָבן זיך קיין מאָל ניט אויפֿגעהערט צו האַלטן פֿאַר פּוילישע. “רוסישע ייִדן" איז, בכלל, אַ טערמין, וואָס שפּיגלט אָפּ ניט אַזוי די געאָגראַפֿיע, ווי די קולטור און די שפּראַך. ס’רובֿ “רוסישע ייִדן" זײַנען דאָך געווען, און בלײַבן, תּושבֿים, געוועזענע צי איצטיקע, פֿון אוקראַיִנע, ווײַסרוסלאַנד, מאָלדאָווע וכ’.

מיט 140 יאָר צוריק, איז אין קאַלקוטע געבוירן געוואָרן אָראָבינדאָ גהאָש (1872—1950) — אַ גרויסער בענגאַלישער רעוואָלוציאָנער, פֿילאָסאָף, מיסטיקער און פּאָעט, באַקאַנט אין זײַן היימלאַנד, אינדיע, און אין דער וועלט מיטן טיטל שרי ("דער גרויסער" אָדער "דער הייליקער") אָראָבינדאָ.
ווען איך האָב זיך צוערשט באַקענט מיט אָראָבינדאָס מיסטישע טעאָריעס און מיט זײַן "אינטעגראַלער יאָגע", האָב איך באַלד באַמערקט אַ גאַנצע ריי בפֿירושע ענלעכקייטן צו קבלה און חסידות. הרבֿ אַבֿרהם־יהודה חן, אַ באַקאַנטער חב״ד־חסיד און אַן אָריגינעלער דענקער פֿון אַ לינק־אַנאַרכיסטישן שניט, דערקלערט אין זײַן ווערק־זאַמלונג "במלכות היהדות", אַז ראַבינדראַנאַט טאַגאָר, דער באַרימטער אינדישער פּאָעט און שרײַבער, האָט געהאַט, מעגלעך, אַ ייִדישע נשמה און איז געווען דערפֿאַר אַ ייִד אינעם גײַסטיקן זין פֿון וואָרט. מע קאָן זאָגן, אַז אָראָבינדאָ, טאַגאָרס אַ לאַנדסמאַן, זײַנער אַ באַקאַנטער און אַ מיטדענקער, איז נאָך מער ייִדישלעך.
אין אָראָבינדאָס פֿאַל איז עס אָבער מער ווי אַ גײַסטיקע ענלעכקייט און גילגולי־נשמות. זײַן בעסטע חבֿרטע, צוזאַמען מיט וועלכער ער האָט אָרגאַניזירט זײַן יאָגע־באַוועגונג, איז געווען אַ ייִדישע פֿרוי און ער איז געווען באַקאַנט מיט די ווערק פֿון אַ מיסטעריעזן ייִדישן מחבר, וועלכע זענען פֿול מיט קבלה־געדאַנקען.
ד״ר קרישנאַ דהאַן גהאָש דער טאַטע פֿונעם קומענדיקן גרויסן דענקער, האָט געשיקט זײַן זון, וועלכער איז דעמאָלט געווען אַ קליין קינד, אין אַן אָרטיקער ענגלישער שול. אינעם יאָר 1879, איז דער יונגער אָראָבינדאָ אַוועקגעפֿאָרן קיין מאַנטשעסטער.

הינטן שטייען לייזער בורקאָ און אָסיאַ גאָרדאָן, אין פֿאָרנט שטייט לענאַ לוטשינאַ,
און לעבן דער אינפֿאָרמאַנטקע זיצט טאַניאַ פּאַנאָוואַ.

זינט ש. אַנ־סקי האָט געפֿירט די ערשטע גרויסע ייִדישע עטנאָגראַפֿישע עקספּעדיציע מיט הונדערט יאָר צוריק, האָט זיך די ייִדישע געאָגראַפֿיע אַ ביסל געביטן. דעמאָלט איז ער אַרומגעפֿאָרן אינעם תּחום־המושבֿ איבער די אומצאָליקע שטעטלעך, וווּ די ייִדן זענען אָפֿט געווען די מערהייט פֿון דער באַפֿעלקערונג. כּמעט אַלע האָבן גערעדט ייִדיש, און כּדי צו געפֿינען אַ פּאַסיקן "אינפֿאָרמאַנט", וואָס קען דערציילן וועגן דעם ייִדישן פֿאָלקלאָר אָדער מוזיק, האָט ער בלויז געדאַרפֿט אָפּשטעלן וועלכן ניט איז ייִד אויף דער גאַס און אים אויספֿרעגן. אַרײַנגעגאַנגען אין שיל דאַוונען, האָט ער דאָרט געפֿונען אַ שלל מיט אינפֿאָרמאַנטן. ווען אַנ־סקי און די אַנדערע פֿאָרשערס פֿלעגן אַנטפּלעקן זייער גראַמאָפֿאָן און רעקאָרדיר־אַפּאַראַט, האָבן מאַסן ייִדן זיי אַרומגערינגלט, כּדי אַ קוק צו טאָן אויפֿן בייזן וווּנדער.

דאַכט זיך, אַ פּשוט וואָרט — "דאַך". אָבער פֿון אים קען מען זיך אַ סך אָפּלערנען וועגן די וועגן און שטעגן פֿון מאַמע־לשון.

דאָס ייִדישע וואָרט "דאַך" נעמט זיך, פֿאַרשטייט זיך, פֿון דײַטש (Dach); פֿון דײַטש איז דאָס וואָרט אויך אַרײַן אין פּויליש און אוקראַיִניש. אַ דאַך איז דאָך אַ דעקונג, קער ער זיך טאַקע אָן מיטן ווערב "דעקן". וואָסערע ענגלישע ווערטער זענען דאָ שייך? נישט roof — זײַן אָפּשטאַם איז נישט באַוווּסט; cover איז אַ לײַוואָרט פֿון פֿראַנצייזיש; deck, אַזוי ווי אַ סך ווערטער וואָס האָבן אַ שײַכות מיט שיפֿן, איז אַ לײַוואָרט פֿון האָלענדיש. דער עטימאָלאָגישער עקוויוואַלענט פֿון ייִדישן "דאַך" — דער קאָגנאַט — איז גאָר thatch, לויט אוריאל ווײַנרײַכס ווערטערבוך: "שטרויענער דאַך" אָדער "דאַכשטרוי". צי זענען די אָבֿות פֿון מאַרגאַרעט טאַטשער — אין דער אמתן, פֿון איר מאַן — געווען דאַכדעקערס?

שוין דאָס ערשטע ליד אין ביילע שעכטער-גאָטעסמאַנס "אַ ווינקל גאַנצקייט: לידער און צייכענונגען" גיט איבער דעם טאָן פֿון דער גאַנצער זאַמלונג. "אָוונט איז געווען (אַ בילד אין אַקוואַרעל)" שפּיגלט אָפּ די פֿליסיקייט סײַ פֿון אירע לידער, סײַ פֿון אירע בילדער. ביידע דריקן אויס אַ באַוועגונג פֿון עמאָציע און גײַסט. דאָס ליד מאַכט אַ פֿאָטאָגראַפֿישן רושם, אַזוי ווי אַ פֿילם אין אַקוואַרעל׃ דער אַרויסקוק פֿון דער פּאָעטעסע וואָס שטייט בײַם פֿענצטער, איז "פֿאַרענגט" געוואָרן. זי סטאַרעט זיך צו זען דעם דרויסן. די הײַזער הייבן זיך און נידערן זיך. זייערע "ליכטלעך" ציִען זיך און רינען, אַזוי ווי וואַסער "אינעם ים פֿון שוואַרצקייט". מען פֿילט דעם אומעט פֿון דער דיכטערין דורך די באַוועגונגען וואָס זי מאָלט מיט אירע ווערטער. אָבער ס׳איז אַ "זיסער אומעט אין יונגן בענקען". אָט די שורה וואָס שליסט דאָס ליד שטעלט פֿאָר די אַטמאָספֿער פֿון דער גאַנצער זאַמלונג — די לידער און די סקיצעס.

די צייכענונגען אין בוך, פּונקט ווי אירע לידער, זענען פֿול מיט באַוועגונג. אירע לאַנדשאַפֿטן און ביימער גיסן זיך אויס אויפֿן בלאַט, און אין די צייכענונגען פֿון מענטשן באַוועגט מען זיך אויך; זיי האַלטן אין מיטן

די ווערטער "טשערנאָוויץ" און "ייִדיש" קומען צוזאַמען, בדרך-כּלל, ווען די רייד גייט וועגן דער היסטאָריש-וויכטיקער טשערנאָוויצער קאָנפֿערענץ, וואָס האָט זיך אָפּגעשפּילט אין אויגוסט 1908. הונדערטער מאָל האָט מען שוין דערציילט און איבערדערציילט, ווי אַזוי דעמאָלט, מיט 104 יאָר צוריק, האָט מען געהאַלטן רעדעס אויף פֿאַרשיידענע טעמעס און ווי מע האָט סוף-כּל-סוף זיך צונויפֿגערעדט, אַז ייִדיש האָט געוויזן קלאָרע סימנים פֿון אַ (חס-וחלילה ניט "דער") נאַציאָנאַלער שפּראַך.

אָבער מיט דער קאָנפֿערענץ האָט זיך די געשיכטע פֿון ייִדיש אין טשערנאָוויץ ניט פֿאַרענדיקט. אַ סך איז געשען דאָרטן אין די 1920ער און 1930ער יאָרן. אָבער דאָ וויל איך דערמאָנען נאָר וועגן דער צײַט נאָך דער צווייטער וועלט-מלחמה, ווען דווקא טשערנאָוויץ איז באַשטימט געוואָרן ווי דער צענטער פֿון ייִדישער קולטור אין אוקראַיִנע. אין דער שטאָט האָט מען ביזן יאָר 1948 דערלויבט צו האָבן אַ ייִדישע לערנשול (אָדער אַפֿילו צוויי שולן). דעם ייִדישן טעאַטער, וואָס איז פֿאַר דער מלחמה געווען אין קיִעוו, האָט מען אויך "פֿאַרשיקט" אַהין. קיין טשערנאָוויץ האָבן אָנגעהויבן זיך ציִען ייִדישע פּען-מענטשן.

לאַנגווײַליקע מענטשן זײַנען אַליין לאַנגווײַליק. איך בין פֿון די געבענטשטע, איך האָב נישט קיין צײַט צו לאַנגווײַליקן זיך. מסתּמא האָט עס צו טאָן מיט דער כּסדרדיקער אינוואַזיע פֿון אָן אַ שיעור טראַכט־קעמערלעך. האַלט איך אין איין טראַכטן. פֿאַרשטייט זיך, אַז מ’קאָן טראַכטן פֿון פֿאַרטרײַבן דעם טאָג מיט אַ גענעץ און פֿאַרקערט, מ’קאָן טראַכטן פֿון וואַנען די פֿיס וואַקסן, מ’קאָן טראַכטן פֿונעם גרעסטן פֿאַרטראַכטן פֿון תּוהו־ובֿוהו און פֿאַרגעסן ווי זיך אַן עצה צו געבן דערמיט. געווען אַ צײַט ווען אַ רבי האָט זיך צוגעאייגנט אַ מוכיח, און יענער האָט אים באַדאַרפֿט מוסר זאָגן; אַמאָל טאַדלען, אַמאָל אויסרעדן ווען דער רבי האָט פֿאַרגעסן זײַן דרך־הישר, און געהאַלטן, אַז ער האָט אָנגעכאַפּט גאָט בײַ דער באָרד. איז אפֿשר האָט דער פֿאַרטראַכטער אונדזערער וואָס ווײַלט אין זיבעטן הימל פֿאַרגעסן צו מאָל אָפּצושטעלן דעם בראשיתדיקן תּוהו־ובֿוהו, לעבן זײַן כּסא־הכּבֿוד, אַ מוכיח, וואָס זאָל אים וועקן און טאַדלען און דער עיקר באַזינען זיך.

עס געדענקט זיך מיר, ווען מײַן טאַטע בא בימים, און איז אַרײַן אין דער קליאַטקע פֿון זיקנה, ווען ער איז געוואָרן טויב און איך בין געווען געצוווּנגען צו קאָמוניקירן מיט אים דורך שריפֿט אויף אַ ווײַסער טאַבעלע, פֿלעגט ער זיך קלאַפּן קאָפּ אין וואַנט און ליאַרעמען:

דאָס וואָרט "בונדאים", ווי דאָס וואָרט "אידיתּ", איז אַן אופֿן ווי מע דאַרף כּלומרשט אַרויסרעדן די ‘פֿרעמדע’ ייִדישע ווערטער — "בונדיסטן" און "ייִדיש" — אויף עבֿרית. אפֿשר דערפֿאַר איז "בונדאים" געוואָרן אַ פּאַסיקער נאָמען פֿון אַ דאָקומענטאַר־פֿילם וועגן דער טעטיקייט פֿון "בונד" אין מדינת-ישׂראל, וואָס זיין שאַפֿער, ערן (עראַן) טאָרבינער, האָט לעצטנס אַרויסגעגעבן צוזאַמען מיט אַ זאַמלונג-ביכל אויף דער טעמע.
וועגן דעם פֿילם האָט מען שוין מער ווי איין מאָל געשריבן אין "פֿאָרווערטס"; אַ פֿילם וואָס טאָרבינער האָט איבער אים געאַרבעט נישט ווייניקער ווי פֿינף יאָר, קוים קריגנדיק גענוג שטיצע אים צו פֿאַרענדיקן. ס׳זעט אויס, אַז דעם לאַנד וואָס מע האָט אויפֿגעבויט אויף ציוניסטישע יסודות, איז ביז הײַנט שווער צו אָנערקענען די ריזיקע ראָלע, וואָס דער "בונד" האָט געשפּילט פֿאַר דער מלחמה אין דעם לעבן פֿון ייִדן אין מיזרח־אייראָפּע. שוין זשע קאָנען נישט די פֿאַרברענטע ציוניסטן ביז הײַנט מסכּים זײַן מיט דער בונדיסטישער אידעאָלאָגיע, און האַלטן דעם "בונד", ווי ‘אַ געפֿאַר’ פֿאַרן לאַנד, אַז אַפֿילו צו באַקומען אַ שטיצע פֿאַר אַ קונטס־ווערק וועגן "בונד", קומט אָן מיט גרינע ווערעם?
דאָס נײַע ביכל, אונטערן טיטל "בונדאים: סוציאַליזם בייִדיש ובעבֿרית, סרט וחמישה מאמרים" (די ישׂראלדיקע בונדיסטן: סאָציאַליזם אויף ייִדיש און עבֿריתּ, אַ פֿילם און פֿינף אַרטיקלן), באַשטייט פֿון די ווערק פֿון ב. צאַלעוויטש (דער גרינדער פֿונעם ישׂראלדיקן "בונד") און י. אַרטוסקי (דער חשובֿער אידעאָלאָג און פֿאָרזיצער פֿון "בונד" אין ישׂראל) אויף ייִדיש און העברעיִש. דער יונגער פֿאָרשער יעד ביראַן גיט צו איין אַרטיקל; און פֿון יצחק לודען קאָן מען דאָ געפֿינען דעם איינציקן אַרטיקל פֿון אַ בונדיסט, אָנגעשריבן אויף העברעיִש אין 1977. ב. אַרטוסקי ווערט ציטירט אינעם פֿילם פֿון דעם טעקסט, וואָס איז אויך פֿאַראַן אינעם ביכל, און וואָס האָט אַ שײַכות צו דער פּראָבלעם אײַינצופֿרירן דעם "בונד" אין דער ייִדישער מדינה אין 1966.

אין 1934, פֿון דעם 14טן אויגוסט ביזן 1טן סעפּטעמבער, האָבן בערך 600 דעלעגאַטן און אַ סך געסט פֿאַרלייגט אין מאָסקווע דעם יסוד פֿאַרן סאָוועטישן שרײַבער-פֿאַראיין. אַזוי איז אינסטיטוציאָניזירט געוואָרן די סאָציאַליסטיש-רעאַליסטישע אינדוסטריע, וועלכע האָט אָפּגעהאָרעוועט ביז די 1990ער יאָרן, ווען די מלוכה האָט זיך, סוף-כּל-סוף, אָפּגעזאָגט פֿון קאָטראָלירן די ליטעראַרישע פּראָדוקציע. וועגן דעם ערשטן שרײַבערישן צוזאַמענפֿאָר און דעם שרײַבער-פֿאַראיין איז אַ סך אָנגעשריבן געוואָרן — אַפּאָלאָגעטיש און קריטיש, אַקאַדעמיש און מעמואַריסטיש. אָבער רעלאַטיוו ווייניק ווייסן מיר וועגן די ייִדישע ענינים פֿון אָט דער שרײַבערישער אינדוסטריע.
איך מיין ניט דערמיט סתּם ייִדישע מיטגלידער פֿון דעם שרײַבער-פֿאַראיין. זייער צאָל איז תּמיד געווען אַ גרויסע. שוין דער ערשטער צוזאַמענפֿאָר האָט באַוויזן די ראָלע פֿון ייִדן אין דער סאָוועטישער ליטעראַטור: צווישן די 597 דעלעגאַטן, זײַנען געווען 201 רוסן, 113 ייִדן, 28 גרוזינער, 25 אוקראַיִנער, און אַזוי ווײַטער. אָבער מיך אינטערעסירן, פֿאַרשטייט זיך, די “ייִדישע ייִדן" — די, וואָס האָבן געהערט צו דער ייִדישער ליטעראַטור. און זייער קול האָט זיך אויך געהערט בעתן ערשטן צוזאַמענפֿאָר: דוד בערגעלסאָן און איציק פֿעפֿער האָבן גערעדט; און ניט נאָר זיי. צווישן די דעלעגאַטן פֿון ווײַסרוסלאַנד זײַנען געווען, אַ שטייגער, אויך די דיכטער איזי כאַריק און זעליג אַקסעלראָד. אויסלענדישע ייִדישע שרײַבער זײַנען געקומען ווי געסט.

די אַנטוויקלונג פֿון נאַנאָטעכנאָלאָגיעס איז איינער פֿון די וויכטיקסטע פּראָצעסן אין דער הײַנטיקער וויסנשאַפֿט. דער פֿאָריקער יאָרהונדערט איז געווען אַ תּקופֿה פֿון פֿונדאַמענטאַלע וויסנשאַפֿטלעכע אַנטדעקונגען, אַזעלכע ווי קוואַנט־פֿיזיק און די רעלאַטיוויטעט־טעאָריע. דער הײַנטיקער יאָרהונדערט הייבט זיך אָן ווי אַ תּקופֿה פֿון אַלץ קלענערע עלעקטראָנישע מכשירים און מאַטעריאַלן.
הגם די ערשטע קאָמפּיוטערס זענען געשאַפֿן געוואָרן נאָך אין די 1940ער יאָרן, און אַ סך קאָמפּיוטער־טעכנאָלאָגיעס האָבן זיך נישט פּרינציפּיעל געביטן במשך פֿון די לעצטע 50 יאָר, ווערן די הײַנטיקע קאָמפּיוטערס אַלץ קלענער. אַ געוויינטלעכער צעל־טעלעפֿאָן איז אַ סך מעכטיקער און גיכער, ווי די אַמאָליקע ריזיקע רעכן־מאַשינען, וואָס זענען אויסגענוצט געוואָרן, למשל, כּדי אָפּצושיקן די ערשטע עקספּעדיציעס אין קאָסמאָס. פֿאַראַכטאָגן שבת איז געשטאָרבן ניל אַרמסטראָנג — דער לעגענדאַרער העלד פֿון דער ערשטער לבֿנה־עקספּעדיציע. זינט יענער תּקופֿה, האָט קיינער מער נישט באַזוכט די לבֿנה, הגם אַלע נייטיקע חשבונות פֿאַר אַזאַ נסיעה קאָן מען הײַנט דורכפֿירן מיט דער הילף פֿון אַ מכשיר, וואָס פּאַסט גרינג אַרײַן אין אַ קעשענע אָדער אַפֿילו אין אַ האַנט־זייגער.
ס׳איז אָבער פֿאַראַן אַ סתּירותדיק פֿעלד פֿון פֿאָרשונגען, וווּ קאָמפּיוטערײַ און נאַנאָטעכנאָלאָגיעס קאָנען ברענגען צו אַ נײַער פֿונדאַמענטאַלער וויסנשאַפֿטלעכער רעוואָלוציע. די וואָך האָט דער זשורנאַל ״Nature Materials״ פֿאַרעפֿנטלעכט אַ פֿאָרש־אַרטיקל פֿון אַ גרופּע האַרוואַרדער וויסנשאַפֿטלער, וועלכע האָבן קאָנסטרויִרט, צום ערשטן מאָל, אַ נעץ פֿון מיקראָסקאָפּישע עלעקטרישע דראָטן, פֿאַרבונדן מיט אַ קינסטלעך־געשאַפֿן שטיקל פֿון לעבעדיקע מענטשלעכן צעלן. די פֿאָרשער האָבן אויפֿגעוויזן, אַז מע קאָן שאַפֿן אַ האַלב־לעבעדיקע, האַלב־קאָמפּיוטערישע סיסטעם, וווּ מענטשלעכע נערוון־צעלן זענען אינגאַנצן אויסגעמישט מיט סיליקאָן־דראָטן, און טראַנזיסטאָרס.

אינעם גרויסן עולם־הפּאָעזיע, איז דער ייִדישער פּאָעטישער אוניווערס, בלי־שום־ספֿק, איינער פֿון די רײַכסטע און שענסטע. זייער ווייניק מענטשן ווייסן הײַנט, צום באַדויערן, אַז אַזאַ אוניווערס עקזיסטירט בכלל; נאָך ווייניקער זענען מסוגל צו געפֿינען אַ וועג אַהין, און בלויז אייניקע האָבן די ריכטיקע שליסלען צו די טורעמס און שלעסער פֿון דער דאָזיקער ברייטער וועלט.
אַזוי וואָלט, מעגלעך, געקאָנט זיך אויסדריקן הײַנט דער גרויסער ייִדישער פּאָעט אַהרן צייטלין — אַ גאָר וויכטיקע און אָריגינעלע טורעם־פֿיגור אין דער ייִדישער פּאָעזיע, און סתּם אַ גרויסער דיכטער פֿון אַ וועלט־מאַסשטאַב. ד״ר מאָריס פֿײַערשטיין, אַ פֿאָרשער פֿון חסידות און השׂכּלה, האָט אַרויסגעגעבן אינעם יאָר 2007 אַ באַנד פֿון אַהרן צײַטלינס אויסגעקליבענע ווערק אויף ענגליש, וואָס הייסט "לידער פֿונעם חורבן און לידער פֿון אמונה". אַזוי ווי דער שטייגער איז מיט ס׳רובֿ ענגלישע איבערזעצונגען פֿון וועלט־פּאָעזיע, גיט נישט איבער פֿײַערשטיינס בוך דעם ריטמישן טעם און גראַמען פֿונעם אָריגינאַל; דערצו נאָך, כּדי אָפּצושאַצן, ווי געהעריק, צײַטלינס פּאָעזיע, מוזן מען זײַן באַקאַנט מיט דער וועלט פֿון קבלה און חסידות.
צייטלין איז, צום מערסטן, באַקאַנט אין שײַכות מיטן חורבן. ער איז געבוירן געוואָרן אין 1898 און געבליבן אין פּוילן ביזן סאַמע חורבן. צום גליק, האָט ער באַזוכט ניו־יאָרק אין זומער 1939. בײַם אָנהייב, איז ער אָנגעקומען קיין אַמעריקע מיט אַ צײַטווײַליקער וויזיט־וויזע און האָט זיך נישט געקליבן צו עמיגרירן. צייטלינען האָט זיך אײַנגעגעבן צו אַנטלויפֿן קיין קובע; אַ דאַנק דעם, האָט ער איבערגעלעבט דעם חורבן. די קובאַנער קולטור — למשל, די אוראַלטע אַפֿריקאַנער טענץ — האָבן איבערגעלאָזט אויף אים אַ מערקווירדיקע השפּעה.